Γράφει η Χριστίνα Σωτηροπούλου
Οι σχέσεις μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν διακρίνονται από μια δυναμική διαρκών συγκρούσεων με σημαντικότερα ίσως γνωρίσματα τον αντιαμερικανικό χαρακτήρα της Ιρανικής Ισλαμικής Επανάστασης του 1979 και την σύγχρονη αντιπαράθεση για την ανάπτυξη πυρηνικού προγράμματος από το Ιράν. Τα θεμέλια αυτής της σχέσης τέθηκαν ήδη από το 1953, στα πλαίσια μίας μεσανατολικής ιστορίας, η οποία περιλαμβάνει πετρέλαιο, Ψυχροπολεμικούς ανταγωνισμούς, και ξένες επεμβάσεις. Πιο συγκεκριμένα, το 1953 οι Αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες, CIA, σε συνεργασία με τις αντίστοιχες Βρετανικές, MI6, οργάνωσαν και χρηματοδότησαν ένα στρατιωτικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης του πρώτου δημοκρατικά εκλεγμένου Ιρανού Πρωθυπουργού Mohammad Mosaddegh, εγκαθιδρύοντας ένα δικτατορικό καθεστώς και ανακόπτοντας την δημοκρατική πορεία της χώρας.
Στο εσωτερικό περιβάλλον του Ιράν στα τέλη του 1940, το πολιτικό ενδιαφέρον μονοπωλούσαν δύο ζητήματα: η αύξηση του συγκεντρωτισμού και του αυταρχισμού από τον Σάχη (Ιρανικός βασιλικός τίτλος), Mohammad Reza Pahlavi, και η ολοκληρωτική εκμετάλλευση της πετρελαϊκής παραγωγής της χώρας από την Μεγάλη Βρετανία, μέσω της Αγγλο–Ιρανικής εταιρείας πετρελαίου (ή AICO)· ζητήματα μάλιστα αλληλένδετα καθώς το ένα διευκόλυνε το άλλο. Η αντίθεση απέναντι σε αυτές τις καταστάσεις εκφράστηκε μέσω διαδηλώσεων και σ’ αυτό το πλαίσιο σχηματίστηκε το «Εθνικό Μέτωπο», ένας συνασπισμός εθνικιστικών, αριστερόστροφων και Ισλαμικών ομάδων και κομμάτων. Την ηγεσία αυτού ανέλαβε ο Mohammad Mosaddegh ένας κοσμικός, μετριοπαθής εθνικιστής πολιτικός που ενσάρκωνε την βούληση για τον περιορισμό της εξουσίας του Σάχη, την ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού και την κρατικοποίηση της πετρελαϊκής βιομηχανίας. Υπό το βάρος έντονης κοινοβουλευτικής πίεσης και της αυξανόμενης δημοτικότητας του Mosaddegh, ο Σάχης τον όρισε Πρωθυπουργό της χώρας στις 29 Απριλίου του 1951, και υπέγραψε τον νόμο περί κρατικοποίησης των πετρελαϊκών εγκαταστάσεων εις βάρος της Μεγάλης Βρετανίας.
Οι εξελίξεις θορύβησαν την Μεγάλη Βρετανία και η πλοκή της ιστορίας άρχισε να ξετυλίγεται. Ακολούθησε μια πολύπλευρη προσέγγιση για να ανατρέψει την κατάσταση, με αναποτελεσματικές προσφυγές κατά του Ιράν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης και στα Ηνωμένα Έθνη, ενώ στην Τεχεράνη στάλθηκαν ομάδες για εξίσου άκαρπες διαπραγματεύσεις μεταξύ της AOIC και του Mosaddegh. Πιο επιτυχημένες αποδείχθηκαν οι κινήσεις στο οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Προκειμένου να υποβαθμίσει και να συρρικνώσει την στήριξη προς τον Mosaddegh η Βρετανία επέβαλε πληθώρα οικονομικών κυρώσεων και εμπάργκο στο ιρανικό πετρέλαιο, φροντίζοντας να το απομονώσει από την παγκόσμια πετρελαϊκή αγορά αποδυναμώνοντας έτσι αρκετά την οικονομία της χώρας. Επόμενο επίπεδο παρέμβασης αποτέλεσε η προσπάθεια υπονόμευσης και αφαίρεσης του Mosaddegh από την εξουσία, μέσω ενός μυστικού δικτύου έμπιστων εντός του κοινοβουλίου οι οποίοι προκαλούσαν τριβές και διασπάσεις εντός του «Εθνικού Μετώπου». Ωστόσο οι Βρετανικοί σχεδιασμοί μαθεύτηκαν, ως εκ τούτου απέτυχαν και στις 16 Οκτωβρίου του 1952 το Ιράν διέκοψε τις διπλωματικές του σχέσεις με την Μεγάλη Βρετανία, η οποία δεν είχε πλέον πρόσβαση στην χώρα.
Αυτό το γεγονός έστρεψε τις προσδοκίες της Βρετανίας στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, επιζητώντας μια αγγλοαμερικανική συνεννόηση. Η αρχική αμερικανική στάση απέναντι στις εξελίξεις στο Ιράν ήταν από μετριοπαθής έως και υποστηρικτική. Ο Αμερικανός Πρόεδρος Truman συμβούλευε την Αγγλία να συνεχίσει τις διαπραγματεύσεις και τόνιζε πως δεν θα στήριζε μια στρατιωτική επέμβαση ενώ παράλληλα παρείχε οικονομική βοήθεια προς την χώρα. Παρ’ όλα αυτά, η CIA δραστηριοποιούνταν στο Ιράν περισσότερο αυτόνομα, με μυστικά δίκτυα που υπονόμευαν τόσο την Σοβιετική επιρροή όσο και το «Εθνικό Μέτωπο».
Η εσωτερική κατάσταση στο Ιράν ήταν τεταμένη με την πετρελαϊκή κρίση να έχει υποβαθμίσει την οικονομία και να προκαλεί πολιτική αστάθεια. Δολοπλοκίες εναντίον του Mosaddegh διεξάγονταν συστηματικά, από τον στηριζόμενο από την Δύση στρατηγό Zahedi και τους συμμάχους του, τους εγκατεστημένους από τις μυστικές υπηρεσίες δολοπλόκους και πρώην συνεργάτες που είχαν στραφεί εναντίον του, ενώ το κομμουνιστικό κόμμα Tudeh είχε αρχίσει να αποκτά ενεργό ρόλο. Ο πρωθυπουργός προκειμένου να ελέγξει την οικονομική και πολιτική κατάσταση, έπεισε το κοινοβούλιο να του αυξήσει τις αρμοδιότητες λόγω έκτακτης ανάγκης, ισχύ που χρησιμοποίησε για οικονομικές ρυθμίσεις με σοσιαλιστικό χαρακτήρα, για να αποδυναμώσει περαιτέρω τον Σάχη και να αυξήσει τον δικό του έλεγχο στην κυβέρνηση και τις ένοπλες δυνάμεις.
Στην Αμερική, το 1953 ανέλαβε την Προεδρία ο Eisenhower και η αμερικανική στάση άρχισε να αλλάζει. Οι Βρετανοί, ο διευθυντής της CIA Allen Dulles και ο Υπουργός Εξωτερικών John Foster Dulles στήριξαν την προοπτική ανατροπής της κυβέρνησης μέσω πραξικοπήματος και ο Eisenhower εξουσιοδότησε την CIA να το οργανώσει και να το χρηματοδοτήσει σε συνεργασία με την Βρετανική MI6. Από τον Μάιο του 1953 και μέσα στους επόμενους μήνες η επιχείρηση AJAX, όπως ονομάστηκε, σχεδιάστηκε με στόχο την πτώση της κυβέρνησης του Mosaddegh, την επαναφορά της ισχύος του Σάχη και την εγκατάσταση μιας κυβέρνησης πρόθυμης να επιλύσει την πετρελαϊκή κρίση με την επίτευξη συμφωνίας και να καταδικάσει το κομμουνιστικό κόμμα Tudeh, το οποίο η τρέχουσα ανεχόταν. Ως κατάλληλο πρόσωπο επιλέχθηκε ο στρατηγός Zahedi, ο οποίος ήδη βρισκόταν σε αντιπαράθεση με τον Ιρανό πρωθυπουργό και οι σχεδιασμοί περιλάμβαναν τα εξής: προπαγάνδα κατά του Mosaddegh στο Ιράν μέσω των πολιτικών του αντιπάλων, τον τύπο και τους κληρικούς, δηλώσεις από τον Eisenhower για διακοπή οικονομικής στήριξης προς το Ιράν, υποβαθμίζοντας την δημόσια εικόνα του, στήριξη διαδηλώσεων για την δημιουργία αναταραχών, επικοινωνία με αξιωματικούς του στρατού φιλικά προσκείμενους προς τον Σάχη για στρατιωτική στήριξη του πραξικοπήματος και φυσικά συνεργασία του Σάχη. Αν και αρχικά αναποφάσιστος και φοβισμένος, συνεργάστηκε με τον Kermit Roosevelt, επικεφαλή της CIA στην Τεχεράνη και υπεύθυνο για την διεξαγωγή της επιχείρησης, υπέγραψε 2 διατάγματα με τα οποία απέπεμπε τον Mosaddegh και στην θέση του διόριζε τον Zahedi, κινήσεις σημαντικές για να κινητοποιηθεί ο Ιρανικός στρατός και για να υπάρχει η αίσθηση νομιμότητας της επόμενης κυβέρνησης. Μια αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος με διαρροή πληροφοριών ακολούθησε στις 16 Αυγούστου, έγιναν συλλήψεις και ο Σάχης έφυγε από την χώρα και ενώ τόσο ο Mosaddegh όσο και η CIA είχαν πειστεί για την αποτυχία της επιχείρησης, στις 19 ξέσπασαν υποκινούμενες διαδηλώσεις σε όλη την Τεχεράνη υπέρ του Σάχη, ο στρατός πήρε μέρος, ο Σάχης και ο Zahedi απευθύνθηκαν στον λαό επιβεβαιώνοντας το περιεχόμενο των διαταγμάτων και ο Mosaddegh την επόμενη μέρα παραδόθηκε. Ο Σάχης επανήλθε, εγκαθίδρυσε σταδιακά ένα αυταρχικό καθεστώς που επιβίωσε ως το 1978 -79 στηριζόμενο από τις ΗΠΑ, και η νέα κυβέρνηση υπέγραψε συμφωνίες με μια κοινοπραξία δυτικών πετρελαϊκών εταιρειών, αναστρέφοντας πρακτικά την κρατικοποίηση.
Για την Βρετανία κίνητρο για την εμπλοκή αποτέλεσε η επαναφορά του ελέγχου στην πετρελαϊκή παραγωγή και η αποφυγή κάποιου είδους ντόμινο σε άλλες μεσανατολικές χώρες και ενώ η πρόσβαση στην ενέργεια δεν ήταν αδιάφορη για την Αμερική, η απόφαση το πραξικοπήματος πάρθηκε κυρίως για λόγους εξωτερικής πολιτικής εντός ενός Ψυχροπολεμικού περιβάλλοντος. Οι ΗΠΑ έπρεπε να στηρίξουν την Ψυχροπολεμική σύμμαχο τους και παρόλο που δεν υπήρχε ανησυχία για μια άμεση κομμουνιστική απειλή στο Ιράν ούτε φιλοκομμουνιστική προδιάθεση από τον Mosaddegh, επικράτησε σταδιακά ένα αφήγημα με βάση το οποίο η επέμβαση κρίνεται αναγκαία καθώς ένα Ιράν που καταρρέει οικονομικά και πολιτικά, χωρίς μια συγκεντρωτική ισχυρή εξουσία να ξεπεράσει την κρίση, θα στραφεί προς την Σοβιετική Ένωση.
Σήμερα η CIA έχει δημοσιοποιήσει αρκετά αρχεία που ρίχνουν φως στο πραξικόπημα ενώ η MI6 δεν είναι το ίδιο ανοιχτή. Η επιχείρηση AJAX αποτέλεσε την αρχή και την βάση σχεδιασμού των Αμερικανικών συγκαλυμμένων επιχειρήσεων που ακολούθησαν σε άλλες χώρες. Τέλος, ενώ πέτυχε τον αντικειμενικό σκοπό της, στιγμάτισε τόσο την ίδια την χώρα όσο και τις σχέσεις με την Δύση και γέννησε έναν αντιαμερικανισμό που αναμενόταν να γιγαντωθεί.
Βιβλιογραφία
Ξενόγλωσση
Alvandi, R. Gasiorowski, M. J. The United States Overthrew Iran’s Last Democratic Leader. (2019, Οκτώβριος 30). Foreign Policy. Διαθέσιμο σε: https://foreignpolicy.com/2019/10/30/the-united-states-overthrew-irans-last-democratic-leader/ (Τελευταία Πρόσβαση 13/12/2020)
Brew G. The Collapse Narrative: The United States, Mohammed Mossadegh, and the Coup Decision of 1953. (2019). Texas National Security Review vol. 2, iss. 4. Tnsr.org. Διαθέσιμο σε:
https://tnsr.org/2019/11/the-collapse-narrative-the-united-states-mohammed-mossadegh-and-the-coup-decision-of-1953/ (Τελευταία Πρόσβαση 13/12/2020)
Deghan K. S, Norton – Taylor r. CIA admits role in 1953 Iranian Coup. (2013, Αύγουστος 19). The Guardian. Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/world/2013/aug/19/cia-admits-role-1953-iranian-coup (Τελευταία Πρόσβαση 14/12/2020)
Gasiorowski M. J. U.S. Perceptions of the Communist threat in Iran during the Mossadegh Era. (2019). Journal of Cold War Studies vol. 21, no. 3. Harvard College and the Massachusetts Institute
of Technology. Διαθέσιμο σε: https://www.mitpressjournals.org/doi/pdf/10.1162/jcws_a_00898 (Τελευταία Πρόσβαση 15/12/2020)
Gasiorowski M. J. The 1953 Coup D’etat in Iran. (1987). International Journal of Middle East Studies vol. 19, no. 3. Cambridge University Press. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/163655 (Τελευταία Πρόσβαση 11/12/2020)
Malcolm Byrne CIA confirms role in 1953 Iran Coup. (2013, Αύγουστος 19). The National Security Archive. Διαθέσιμο σε: https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB435/ (Τελευταία Πρόσβαση 14/12/2020)
Iran Chamber Society A short account of 1953 coup. (2020, Δεκέμβριος 6). Διαθέσιμο σε:
http://www.iranchamber.com/history/coup53/coup53p1.php (Τελευταία Πρόσβαση 15/12/2020)
Wilber, Donald. Overthrow of Premier Mossadeq of Iran: November 1952 – August 1953 – Summary. (1954). Διαθέσιμο σε: https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB28/summary.pdf (Τελευταία Πρόσβαση 13/12/2020)
Ελληνική
Σουρλαγκάς Ευστράτιος. Μοχάμεντ Μοσαντέκ. (2008, Νοέμβριος 24). Το Βήμα. Διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/2008/11/24/archive/moxament-mosantek/ (Τελευταία Πρόσβαση 12/12/2020)