Γράφει η Αικατερίνη Παπαδημήτρη
«Από όλες τις ιστορίες που τελείωσαν, πάντα θα πονάει περισσότερο αυτή που δεν πρόλαβε να αρχίσει…»
Κάπως έτσι θα μπορούσε να αποτυπώσει λογοτεχνικά κανείς το Ποντιακό Ζήτημα, την προσπάθεια, δηλαδή, των Ρωμιών του Πόντου να ιδρύσουν κατά την διάρκεια της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα (1917-1922) στα παραλία του Ευξείνου Πόντου ένα αυτόνομο πολιτικά κράτος, μια, δηλαδή, Ποντιακή Δημοκρατία. Αιτία γέννησης του η εξαιρετικά εχθρική στάση των Τούρκων απέναντι στους Έλληνες και η επιθυμία εκδίωξής τους από μια περιοχή στην οποία κατοικούσαν από αρχαιοτάτων χρόνων.
Πράγματι, η ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού ξεκινά την Εποχή του Χαλκού, γύρω στα 1000 π.Χ., όταν Έλληνες θαλασσοπόροι, εξερευνώντας την επικίνδυνη θάλασσα του Ευξείνου Πόντου και τις απόκρημνες παραλίες της, δημιουργούν τις πρώτες αποικίες. Τις πρώτες αυτές αποικίες διαδέχεται αιώνες αργότερα, κατά την Ύστερη Βυζαντινή Περίοδο, η ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (1204-1461), υπό την ηγεσία της δυναστείας των (Μεγαλο-)Κομνηνών. Ο Ελληνισμός του Πόντου ακμάζει, έχοντας μάλιστα θεαματικό προβάδισμα συγκριτικά με τις λοιπές εθνοτικές ομάδες της περιοχής (μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται Αζέροι, Αλεβίτες, Λεβαντίνοι, Τουρκομάνοι, Αλβανοί κα). Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, από την άλλη, για πρώτη φορά νιώθει να απειλείται. Για αυτόν τον λόγο, από το 1520 και έπειτα, θέτει σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα εκτουρκισμού του Πόντου, εγκαθιστώντας εσκεμμένα στην περιοχή μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες των παραπάνω ομάδων. Η δυναμική, όμως, παρουσία της Εκκλησίας, η οποία παράλληλα με την θρησκευτική και πνευματική της αποστολή, ανέπτυξε κοινωνική και πολιτική δράση, κρατώντας το υπόδουλο ποίμνιο της ενωμένο, κατέστη τροχοπέδη στην διαδικασία τουρκοποίησης του Πόντου, η οποία κατέληξε αργή και παρατεταμένη στους αιώνες.
Οι Πόντιοι Έλληνες εκείνη την περίοδο, προκειμένου να μεγιστοποιήσουν την ασφάλεια τους, συγκεντρώνονται στα παράκτια εμπορικά κέντρα. Η παραμονή τους εκεί, όμως, έμελε να είναι σύντομη. Μόλις έναν αιώνα μετά την εφαρμογή του προγράμματος εκτουρκισμού, τερματίζεται η θρησκευτική ανεκτικότητα της Υψηλής Πύλης και ξεκινούν οι διώξεις και οι σφαγές των Ελλήνων του Πόντου. Οι τελευταίοι, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να σώσουν τις ζωές και τις περιουσίες τους, μετακινούνται στην δυσπρόσιτη ορεινή ενδοχώρα. Περιθωριοποιημένοι – και πλέον κρυπτοχριστιανοί – ελπίζουν σε ένα καλύτερο αύριο.
Προς εκπλήξεως τους, μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Αδριανούπολης, το 1829, και με τις οθωμανικές μεταρρυθμίσεις του 1839 («Χάτι Σερίφ») και 1856 (««Χάτι Χουμαγιούν»), οι διώξεις και οι σφαγές καταστάλθηκαν. Την θέση τους παίρνει μια περίοδος αναζωογόνησης. Οι πόλεις της Τραπεζούντος, της Σαμψούντας και της Αργυρούπολης με τα ορυχεία του ασημιού, αναπτύσσονται ραγδαία. Μεγάλες οικογένειες κατέχουν ισχυρούς τραπεζιτικούς οίκους και επιχειρήσεις, ελέγχουν το εμπόριο, έχουν απευθείας διασυνδέσεις με την Πύλη και το Πατριαρχείο και επιδίδονται σε χορηγίες και δωρεές, χρηματοδοτώντας δημόσια κτίρια και εκπαιδευτήρια. Ο 20ος αιώνας, λοιπόν, βρίσκει για ακόμα μια φορά του Ρωμιούς του Πόντου στο επίκεντρο της οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης.
Δυστυχώς, όμως, αυτή η περίοδος άνθησης υπήρξε εφήμερη, καθώς μετά την εμφάνιση του κινήματος των Νεότουρκων αρχίζει να αναπτύσσεται ένα σχέδιο οργανωμένης εξόντωσης του χριστιανικού πληθυσμού. Πιο συγκεκριμένα, οι νεοτουρκικές κυβερνήσεις εφαρμόζουν απέναντι στους Έλληνες μια εξαιρετικά εχθρική πολιτική που περιλαμβάνει δυσμενή οικονομικά, εκπαιδευτικά, στρατιωτικά και θρησκευτικά μέτρα. Η πολιτική αυτή, η οποία βρισκόταν σε πλήρη αντίθεση με τις εξαγγελίες του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής Γ. Ουίλσον, σχετικά με την αυτοδιάθεση των λαών, που λαμβάνουν χώρα την ίδια περίοδο, οδήγησε τους Πόντιους, κυρίως της Διασποράς, στη μεγάλη απόφαση να αγωνιστούν για τη δημιουργία μιας αυτόνομης Ποντιακής Δημοκρατίας. Με αυτές τις εθνικές διεκδικήσεις ήταν αρχικά σύμφωνη και η κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου. Στο συνέδριο Ειρήνης, όμως, στο Παρίσι, που άρχισε το Δεκέμβριο του 1918, ο Βενιζέλος, δεχόμενος πιέσεις από τις συμμαχικές δυνάμεις, δεν συμπεριέλαβε τον Πόντο στο φάκελο των ελληνικών διεκδικήσεων, και, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες των Ελλήνων του Πόντου, συμφώνησε να παραχωρηθεί η περιοχή στην υπό ίδρυση Αρμενική Δημοκρατία. Η πρόταση αυτή του Βενιζέλου προκάλεσε μεγάλη απογοήτευση στους Έλληνες του Πόντου, οι οποίοι προς υπεράσπιση των συμφερόντων τους ξεκίνησαν έναν πολλά υποσχόμενο παμποντιακό αγώνα. Η δημιουργία, όμως, μια Ποντιακής Δημοκρατίας, έμελε να παραμείνει ένα όνειρο, ενώ η καταδίκη σε θάνατο, από την κεμαλική κυβέρνηση, όλων των πρωτεργατών του αγώνα, επρόκειτο να σφραγίσει με αίμα την μοίρα του Ποντιακού Ελληνισμού.
Η Γενοκτονία που ακολούθησε οδήγησε στον θάνατο, κατά τους ιστορικούς μελετητές, πάνω από το 50% των Ελλήνων του Πόντου (θανατώθηκαν τουλάχιστον 353.000 από τους 697.000 που ζούσαν έως το 1913 στον Πόντο). Η φύση και η μέθοδος της εξαπόλυσης των συστηματικών αυτών διώξεων από τους Νεότουρκους και τους Κεμαλικούς, ενώ έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τη γενοκτονία των Εβραίων, έχει μια βασική διαφορά. Δεν στηρίζεται σε καμία ιδεολογική ή κοσμοθεωρητική θεμελίωση περί αρίας ή σημιτικής, π.χ., φυλής. Εξυπηρετούσε μόνο τη συγκεκριμένη πολιτική σκοπιμότητα της εκκαθάρισης της Μ. Ασίας από το ελληνικό στοιχείο. Την ήδη βεβαρημένη κατάσταση, επιδεινώνει ακόμα περισσότερο, η Μικρασιατική Καταστροφή. Με την υπογραφή της Συνθήκη της Λωζάννης. το 1923, ορίζεται ως σύνορο μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, μετά από μεγάλη προσπάθεια του Ελευθέριου Βενιζέλου, ο ποταμός Έβρος. Την χαριστική βολή στο Ποντιακό Ζήτημα, ωστόσο, έδωσε η Ανταλλαγή των Πληθυσμών, η οποία αν και δεν το ενταφίασε άλλαξε δραματικά την φύση και τα χαρακτηριστικά του.
Πιο συγκεκριμένα, μετά την Συνθήκη της Λωζάννης και την έξοδο των χριστιανών Ελλήνων από τον Πόντο, το Ποντιακό Ζήτημα απέκτησε δυο συνιστώσες. Η μία ήταν ο αγώνας των επιζώντων για δικαίωση όλων των αδικοχαμένων θυμάτων της Γενοκτονίας, και η άλλη το μέλλον των ελληνικής καταγωγής μουσουλμανικών πληθυσμών που παρέμειναν στον Πόντο. Και τα δυο παραπάνω θέματα, παρότι δεν απασχόλησαν το ελλαδικό κράτος επί δεκαετίες, συνέχισαν να υφέρπουν στην ελληνική κοινωνία, αλλά και στις κοινότητες Ελλήνων Ποντιακής καταγωγής που μετά την έξοδο εγκαταστάθηκαν σε χώρες του εξωτερικού, όπως η ΕΣΣΔ, οι ΗΠΑ κ.ά.
Το ζήτημα βρέθηκε, τελικά, στην κορυφή της ελληνικής πολιτικής ατζέντας αρκετές δεκαετίες αργότερα, και συγκεκριμένα το 1990, όταν οι επισκέψεις Ελλήνων στον Πόντο και ο συγχρωτισμός τους με τους κατοίκους του σημερινού Πόντου, δημιούργησε ένα πεδίο διεργασιών, με κοινό τόπο τον μουσικό, γλωσσικό και γαστρονομικό πολιτισμό του Πόντου. Πρώτη μεγάλη νίκη της παραπάνω κινητοποίησης, ήταν η αναγνώριση από την Βουλή των Ελλήνων, το 1994, της 19ης Μαΐου ως εθνική ημέρα μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, η οποία επί 72 χρόνια παρέμενε άγνωστη στο ευρύ ελλαδικό κοινό. Ο αγώνας, όμως, για την δικαίωση των θυμάτων της Γενοκτονίας θα λάβει αίσιο τέλος μόνο όταν διεθνοποιηθεί το θέμα και υποχρεωθεί η Τουρκία να αναγνωρίσει την Γενοκτονία που έλαβε χώρα. Ήδη, παρατηρούνται κάποια πρώτα βήματα, με την τελευταία να αναγκάζεται, μετά την ομιλία του Πρωθυπουργού της Ελλάδας, κ. Μητσοτάκη, στο Διεθνές Συνέδριο για τη Γενοκτονία, που έλαβε χώρα στο Αμφιθέατρο του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης το 2019, αλλά και την επίσημη αναγνώριση της Γενοκτονίας των Αρμενίων από τον Πρόεδρο των ΗΠΑ, κ. Μπάιντεν, το 2021, να ανασύρει από τα συρτάρια του παρελθόντος το Ποντιακό Ζήτημα, αναγνωρίζοντας πως αυτό έχει πλέον αναγεννηθεί, υπό νέες βάσεις.
Συμπερασματικά, διαπιστώνεται, πως το Ποντιακό Ζήτημα είναι ένα μείζον ηθικό, πολιτικό και γεωπολιτικό θέμα, το οποίο δεν αφορά τελικά μόνο του Πόντιους, αλλά όλους τους Έλληνες. Για αυτόν τον λόγο, η σωστή διαχείριση του απαιτεί λεπτούς και προσεκτικούς χειρισμούς, και, κατά κύριο λόγο, όσο δύσκολο και αν αποδεικνύεται στην πράξη, διάλογο με τους γείτονες. Διότι, κανένα διμερές ζήτημα δεν επιλύθηκε ποτέ μονομερώς.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Χαραλαμπίδης Μιχάλης, «Το Ποντιακό Ζήτημα Σήμερα: Αγώνας και Νίκες σε δυο Μέτωπα», Εκδόσεις: Στραβών, 2014.
- Θέματα Νεοελληνικής Γλώσσας Γ’ Λυκείου, «Παρευξείνιος Ελληνισμός», Ενότητα Ε’, διαθέσιμο εδώ.
- Κυφωνίδου Ελευθερία, «Ποντιακό Ζήτημα: Στρατηγικές απειλές και αδιέξοδα 1917-122», Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2013, διαθέσιμο εδώ .
- Αγτζίδης Βλάσης, «Βενιζέλος και Ποντιακό Ζήτημα, το μοιραίο λάθος των εκλογών του ’20», thessalonikhartsandculture.gr, διαθέσιμο εδώ .
- Καραπούλη Έφη, «Το Ποντιακό Ζήτημα και η Γενοκτονία», KomotiniPress, 29/05/2014, διαθέσιμο εδώ.
- Παπακώστας Ελευθέριος, «Το Ποντιακό Ζήτημα: Η επίδραση του Τανζιμάτ», Πεμπτουσία, 19/05/2021, διαθέσιμο εδώ.
- Καλεντερίδης Σάββας, «Νέο Ποντιακό Ζήτημα», Pontosnews, 3/09/2021, διαθέσιμο εδώ.
- «Το Ποντιακό Ζήτημα, Το Ποντιακό Κίνημα και η Ποντιακή Πραγματικότητα», 16/07/2017, Ειδήσεις.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Πηγή εικόνας εδώ.