Γράφει η Μαρία Πελαγίδου
Το 2022 ήταν ένα έτος καθοριστικής σημασίας για τα μουσεία στην εποχή μετά την πανδημία. Τα περιοριστικά μέτρα για τη διασπορά του κορονοϊού άρθηκαν, αν όχι στο σύνολό τους, σίγουρα σε μεγάλο βαθμό. Οι φίλοι των μουσείων επέστρεψαν σε αυτά, αλλά μαζί τους εντοπίστηκε και μια νέα απειλή. Αυτήν τη φορά δεν ήταν τα φλας από τις φωτογραφικές μηχανές, αλλά ο περιβαλλοντικός ακτιβισμός. Εικόνες διαδηλωτών μπροστά από διάσημα έργα τέχνης κυκλοφόρησαν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης σε όλον τον κόσμο. Δίπλα σε πίνακες ζωγραφικής κομβικής σημασίας για το περιβαλλοντικό κίνημα του 19ου αιώνα, μια μερίδα των υποστηρικτών του χρησιμοποιεί τα μουσεία για να προσελκύσει την προσοχή των επισκεπτών για τη μόλυνση του περιβάλλοντος και την κλιματική αλλαγή. Οι σύγχρονοι υποστηρικτές κάνουν αισθητή την παρουσία τους άλλοτε με πανό όπου αναγράφονται συνθήματα και άλλοτε με τη βεβήλωση έργων τέχνης με άλλα υλικά.
Η τέχνη ανέκαθεν διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο στο περιβαλλοντικό κίνημα. Από τις σπηλιές της παλαιολιθικής εποχής και τις ζωγραφιές σε τοίχους, η απεικόνιση της φύσης μοιάζει ανθρώπινη ανάγκη, ένα μέσο έκφρασης του ανθρώπου που τον συνοδεύει καθόλη την πορεία της εξέλιξής του. Διάφοροι μελετητές χρονολογούν το ενδιαφέρον για το περιβάλλον στους ρωμαϊκούς χρόνους, ενώ άλλοι τουλάχιστον 5.000 χρόνια πριν. Η συναίνεση παραμένει, ωστόσο, στη διαπίστωση πως τέχνη και φύση συμπορεύονται ειρηνικά, σε τραπεζομάντηλα και σε κεντήματα, σε πίνακες και σε φωτογραφίες, για να εκφράσουν τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και για να προβάλλουν το διαχρονικό αίτημα της ανάγκης προστασίας της. Συγκεκριμένα, η περιβαλλοντική τέχνη προσδιορίζεται ως το σύνολο καλλιτεχνικών πρακτικών που εκφράζουν οικολογικά ζητήματα. Στοχεύει στην ευαισθητοποίηση των κινδύνων που αντιμετωπίζει ο πλανήτης, στην ενθάρρυνση της επικοινωνίας και στην διαμόρφωση πολιτικών αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής.
Η σύνδεσή τέχνης και περιβάλλοντος για χιλιάδες χρόνια δεν ενέπιπτε στο πεδίο του κοινωνικού κινήματος. Το «κοινωνικό κίνημα» είναι ένας σύγχρονος όρος και ως τέτοιο ορίζεται μια συλλογική, οργανωμένη προσπάθεια από μέλη της κοινωνίας των πολιτών να διεκδικήσουν αλλαγές που θα υλοποιήσουν οι έχοντες εξουσία. Με τη δημιουργία σύγχρονων κοινωνιών, εμφανίστηκαν και τα κοινωνικά κινήματα. Για αυτό, μέχρι πριν από τα τέλη του 19ου αιώνα, όποτε και εμφανίστηκε το πρώτο κύμα του περιβαλλοντικού κινήματος, οποιαδήποτε προσπάθεια αξιοποίησης της τέχνης για προώθηση σχετικών με τη φύση αιτημάτων δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως κοινωνικό κίνημα.
Το περιβαλλοντικό κίνημα μπορεί να διακριθεί σε δύο περιόδους. Η πρώτη αρχίζει στα τέλη του 19ου αιώνα και διαρκεί μέχρι και την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα (1880-1910). Η δεύτερη περίοδος τοποθετείται στις κρίσιμες δεκαετίες του 1970 και 1980, σημαδεμένες μεταξύ άλλων από τις πετρελαϊκές κρίσεις και το Τσερνομπίλ. Στην πρώτη περίοδο, η έμφαση δίνεται στην ανάγκη νομικών ρυθμίσεων για την προστασία της φύσης και στην κυριαρχία του περιβαλλοντισμού, ενώ στη δεύτερη περίοδο οι υποστηρικτές δεν περιορίζουν τα αιτήματά τους μόνο στην ανάγκη νομικών ρυθμίσεων. Προτάσσουν την ανάγκη ριζοσπαστικών αλλαγών στην κοινωνία ώστε τα μέλη της να προσδώσουν έναν οικολογικό προσανατολισμό στον τρόπο ζωής τους.
Στο τέλος του 19ου αιώνα, η Ευρώπη γίνεται παρατηρήτρια του πρώτου κύματος του περιβαλλοντικού κινήματος. Η κυρίαρχη πολιτική φιλοσοφία που διακατείχε την εξουσία ήταν ο φιλελευθερισμός, η πεποίθηση ότι όλα τα κοινωνικά προβλήματα λύνονται μέσω της ελεύθερης αγοράς. Μεταξύ των αιτημάτων των υποστηρικτών ήταν η προστασία της φύσης και η αντιμετώπιση των συνεπειών της βιομηχανικής επανάστασης στην υγεία, για τις οποίες θεωρούσαν την πολιτεία υπεύθυνη. Ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, η Μεγάλη Βρετανία αποτελεί σημείο αναφοράς για το περιβαλλοντικό κίνημα, καθώς η κοινωνία απέρριπτε κραυγαλέα την εκβιομηχάνιση της χώρας και την επίδραση που είχε στις αποικίες. Πολιτισμικές αλλαγές, παράλληλα, κατεύθυναν την κοινωνία προς ρομαντικά ρεύματα, που χαρακτηρίζονταν από μια νοσταλγία για την εποχή της αγροτικής οικονομίας και την επιθυμία επιστροφής σε αυτήν. Η ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και η οικονομική κρίση συνέβαλαν επιπλέον στην τάση αυτήν.
Έτσι, η φύση καθίσταται η μούσα των καλλιτεχνών. Οι πίνακες του καλλιτέχνη John Constable, δείγματα ρεαλισμού και ζωτικότητας, απεικόνιζαν τοπία στην επαρχία της Αγγλίας όπου μεγάλωσε. Την ίδια περίπου περίοδο γεννιέται ένας άλλος καλλιτέχνης, του οποίου τα έργα αργότερα θα εγκωμιάζουν χιλιάδες ανθρώπων ανά τον κόσμο. Οι πίνακές του Claude Monet θεωρούνται χαρακτηριστικοί του ιμπρεσιονισμού, με γνωστότερο ίσως τον πίνακα «Water Lilies», και ενέπνευσαν αργότερα τον Vincent van Gogh.
Στα μέσα του 20ου αιώνα, καθώς τα κοινωνικά κινήματα εξελίσσονταν και πολλαπλασιάζονταν, το περιβαλλοντικό κίνημα εκφράζεται πολιτικά μέσα από «πράσινους» πολιτικούς σχηματισμούς υπό τη μορφή διακυβερνητικών οργανισμών με ακτιβιστική δράση. Η προώθηση περιβαλλοντικών αξιών και μεταρρυθμίσεων στο πεδίο της περιβαλλοντικής νομοθεσίας ήταν τα βασικά αιτήματα, αλλά διαφοροποιούνταν από το πρώτο κύμα ως προς τον ριζοσπαστικό χαρακτήρα τους. Η λεγόμενη «πολιτική οικολογία» βασίζεται σε τέσσερις πυλώνες: τη δημοκρατία, την κοινωνική δικαιοσύνη, την προστασία του περιβάλλοντος και την απουσία βίας.
Στο τέλος της δεκαετίας του 1980, ο περιβαλλοντισμός απέκτησε παγκόσμια διάσταση. Οι βάσεις για την εξέλιξη του κινήματος στην σύγχρονη εποχή είχαν τεθεί. Οι πρώιμες στρατηγικές του ήταν κατά βάση ακτιβιστικές και αντισυμβατικές. Περιλάμβαναν από πορείες διαμαρτυρίας και συμβατικό lobbying ως καμπάνιες δημόσιας εκπαίδευσης και προβολής στα μέσα ενημέρωσης. Η ανακύκλωση, η πράσινη κατανάλωση και η ζωή μέσα σε εναλλακτικές κοινότητες ήταν μεταξύ των ιδανικών που προβάλλονταν. Σε αυτήν τη φάση, το περιβαλλοντικό κίνημα αποτελεί κόμβο στη σύγχρονη τέχνη, η οποία πλέον δεν αξιοποιείται με συμβατικό τρόπο. Οι καλλιτέχνες σπάνια προβάλλουν τα αιτήματα του περιβαλλοντικού κινήματος μέσω πινάκων ζωγραφικής που απεικονίζουν τοπία φυσικού κάλλους. Αντίθετα, πληθαίνουν οι εικαστικές εγκαταστάσεις σε τοποθεσίες που χρήζουν προστασίας, όπως για παράδειγμα παραλίες που απειλούνται από απερίσκεπτους επισκέπτες που αφήνουν τα απορρίμματά τους σε αυτήν.
Στον 21ο αιώνα, η αρχή τις τρίτης δεκαετίας του σημάδεψε τους φορείς πολιτισμού κατά τρόπο αρνητικό. Η παραπάνω ιστορική περιήγηση στο περιβαλλοντικό κίνημα κατέδειξε πως η τέχνη ήταν αρωγός στους υποστηρικτές του, στην έκφραση των αιτημάτων τους για την προστασία της φύσης. Δραστηριοποιούνται, ακόμη, υποστηρικτές του περιβαλλοντικού κινήματος για τους οποίους η τέχνη καθίσταται ειρηνικό μέσο, όπως ο καλλιτέχνης Olafur Eliasson. Ωστόσο, σήμερα, η κοινωνία των πολιτών καθίσταται θεατής της βεβήλωσης της τέχνης από μια μερίδα διαμαρτυρομένων για την προβολή των ίδιων αιτημάτων. Υλικά που χρησιμοποιούνταν για την έκφραση της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, για τον εγκωμιασμό της ομορφιάς της και για την προτροπή να την προστατεύσει η πολιτεία, χρησιμοποιούνται σήμερα για να καταστρέψουν αυτούς τους πίνακες. Ο στόχος των διαμαρτυρομένων δεν είναι άλλος από το να προσελκύσουν την προσοχή των μέσων ενημέρωσης και να στρέψουν την προσοχή της κοινωνίας των πολιτών και της πολιτείας στην αναγκαιότητα λήψης μέτρων για την άμεση αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και του τερματισμού των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων που μολύνουν το περιβάλλον.
Με τις κινήσεις αυτές, μια μερίδα υποστηρικτών του κινήματος δεν τιμά τους προηγούμενους και σίγουρα δεν συμβάλλει κατά τον ίδιο τρόπο στη δημιουργία μιας οικολογικής αξιακής παρακαταθήκης. Συνεπώς, η βασική αρχή της μη βίας στο περιβαλλοντικό κίνημα καταπατάται με κίνδυνο τόσο η κοινωνία των πολιτών όσο και οι έχοντες την εξουσία να μην λαμβάνουν σοβαρά κινήσεις που στοχεύουν στη λήψη μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος. Χρειάζεται αφοσίωση στις αξίες και στην κληρονομιά του περιβαλλοντικού κινήματος από όλα τα μέλη του, προκειμένου να μην αμαυρώνονται το έργο και οι σκοποί του.
Πηγές:
Bessette A., Bessette J. (2022). On environmental activism in museums. E-flux notes. Διαθέσιμο σε: https://www.e-flux.com/notes/507828/on-environmental-activism-in-museums
Britannica, History of the environmental movement. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/topic/environmentalism/History-of-the-environmental-movement
Della Porta D., Diani M. (2010). Κοινωνικά Κινήματα : Μια εισαγωγή. Αθήνα : Εκδόσεις Κριτική
Iberdrola (n.d.). What is environmental art. Environmental Artists, a sustainable trend. https://www.iberdrola.com/culture/environmental-art
The Art Story Foundation (n.d.). Environmental Art. Διαθέσιμο σε: https://www.theartstory.org/movement/environmental-art/
Πηγή εικόνας: https://www.iberdrola.com/culture/environmental-art