Γράφει ο Δημήτρης Πανταζής
Το ΝΑΤΟ αποτελεί τον πολιτικό-στρατιωτικό οργανισμό που προέκυψε από την υπογραφή του Βορειοατλαντικού Συμφώνου το 1949 στην Ουάσινγκτον και θεωρείται ίσως μία από τις σημαντικότερες εκφάνσεις του Ψυχρού Πολέμου στην μεταπολεμική διεθνή κοινότητα, μέρος του ανταγωνισμού μεταξύ του φιλελεύθερου και του σοσιαλιστικού ιδεώδους. Βασική επιδίωξη του Οργανισμού είναι, μέχρι και σήμερα, η δόμηση ενός περιβάλλοντος ασφαλείας για τα κράτη-μέλη του, μέσω ενός συστήματος πολιτικοστρατιωτικών δράσεων, αν και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της προσπάθειας αυτής μετεξελίσσονται διαρκώς, χάρη στις διεθνείς συγκυρίες και τη μεταβολή της κατανόησης του όρου «ασφάλεια».
Από το παρελθόν…
Προκειμένω να γίνει αντιληπτή πλήρως η μετατόπιση των σκοπών του ΝΑΤΟ είναι σημαντικό να διερευνηθεί η ίδια η έννοια της ασφάλειας. Στη βασική της έκφανση, ορίζεται ως η ικανότητα προάσπισης ορισμένων βασικών ή ομαδικών αξιών, της εδαφικής κυριαρχίας και της αυτονομίας του εσωτερικού πολιτικού συστήματος ενός κράτους. Οι μεταπολεμικές εξελίξεις και η ευρεία πεποίθηση ότι τα κράτη είναι ικανά, πέρα από τη δράση τους ως αποκλειστικά ανεξάρτητοι δρώντες στο διεθνές σύστημα, να συνεργάζονται για τη διατήρηση της παγκόσμιας ειρήνης εμπλούτισαν την έννοια.
Ανατρέχοντας την ίδια την ιδρυτική Συνθήκη του Οργανισμού, είναι εμφανές ότι οι πρωταρχικοί σκοποί του ΝΑΤΟ συντονίζονται γύρω από τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, την εξάλειψη κάθε μορφής σύγκρουσης, καθώς επίσης και τη συλλογικής μορφής αντίσταση απέναντι σε κάθε παράνομη χρήση βίας (Άρθρα 1-3). Τα μέλη της Συμμαχίας συμφωνούν ότι οφείλουν να αλληλοβοηθούνται με λήψη στρατιωτικών μέτρων, όταν ένα εξ’ αυτών δέχεται ένοπλη επίθεση από τρίτο κράτος, υπερασπιζόμενα το νόμιμο δικαίωμα της ατομικής και συλλογικής άμυνας(Άρθρο 5). Συνεπώς, ο Οργανισμός του Βορειοατλαντικού Συμφώνου αποσκοπούσε τυπικά στη διαφύλαξη της πολιτικής ανεξαρτησίας και εδαφικής ακεραιότητας των μελών του, μέσω ενός συμμαχικού συστήματος ασφαλείας.
Η λήξη του Ψυχρού Πολέμου, ωστόσο, εξώθησε το ΝΑΤΟ στην αναζήτηση νέων σκοπών. Οι παραδοσιακές αντιλήψεις περί προστασίας από τον κουμμουνισμό, αφενός δεν ανταποκρίνονταν στη νέα διεθνή πολιτική, αφετέρου τα ποιοτικά χαρακτηριστικά και τα γενεσιουργά αίτια των συγκρούσεων στο διακρατικό σύστημα μεταβλήθηκαν ριζικά. Η Σύνοδος της Ρώμης, το 1991, εγκαινίασε τον επανακαθορισμό των στόχων. Βασικές επιδιώξεις αποτελούν πια η δόμηση ενός νέου ευρωαμερικανικού περιβάλλοντος συνεργασίας, παράλληλα με την υποχρέωση της Δύσης σε επαγρύπνηση για ενδεχόμενες ενδοκρατικές, εθνοτικές ή κοινωνικές αναταράξεις, οι οποίες θα ήταν ικανές να διαταράξουν την ισορροπία ασφάλειας στην Ευρώπη. Με βάση την παραπάνω θεώρηση, το ΝΑΤΟ, εκμεταλλευόμενο φυσικά τις συγκυρίες, ανέλαβε δράσεις στις περιοχές της πρώην Γιουγκοσλαβίας, με κυριότερες από αυτές την IFOR-SFOR (1995-2004) στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και την KFOR (1999-σήμερα) στο Κοσσυφοπέδιο.
Δέκα χρόνια μετά τη λήξη του ανταγωνισμού μεταξύ Δύσης-Ανατολής, η 11η Σεπτεμβρίου 2001, υπήρξε σημείο καμπής για τις αντιλήψεις της ασφάλειας στο μεταψυχροπολεμικό σύστημα. Τα γεγονότα της Νέας Υόρκης και λίγο αργότερα η Παγκόσμια Σύνοδος Κορυφής του 2005, εισήγαγαν στη σύγχρονη σκέψη για την ασφάλεια τα εξής:
(α) την ανάγκη αντιμετώπισης των νέων ασύμμετρων απειλών ασφαλείας, που έχουν την ικανότητα να πλήττουν στόχους, με μικρότερες απαιτήσεις σε μέσα και δίχως να μπορούν να αντιμετωπιστούν με συμβατικά στρατιωτικά εργαλεία,
(β) τη νομιμοποίηση της χρήσης βίας ως προληπτική αυτοάμυνα κατά των τρομοκρατικών πράξεων, κυρίως δε όταν αυτές πηγάζουν από τη συνεργασία ή σιωπηρή συναίνεση ενός κράτους, καθώς επίσης και
(γ) την αναπόφευκτη αναγκαιότητα της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Ο Οργανισμός εναρμονίστηκε ταχύτατα με τις νέες απαιτήσεις της διεθνούς κοινότητας. Έχοντας ως κίνητρο την αντιμετώπιση της διεθνούς τρομοκρατίας και την προστασία από τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, το ΝΑΤΟ ανέλαβε αφενός δράση κατά των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν (ISAF), αφετέρου εξουσιοδοτήθηκε από τον ΟΗΕ το 2011 να αναλάβει επιχειρήσεις κατά του καθεστώτος του Μουαμάρ Καντάφι στη Λιβύη το 2011, βάσει του ψηφίσματος 1973 του Συμβουλίου Ασφαλείας.
…στο μέλλον;
Τα τελευταία χρόνια, είναι πλέον εμφανής η τελμάτωση τόσο των επιδιώξεων όσο και της διεύρυνσης των μελών του ΝΑΤΟ, πράγμα που συνάγει ένα βασικό ερώτημα γύρω από τη δυνατότητα επιβίωσης του Οργανισμού. Ήδη από τις αρχές του 21ου αιώνα, διαφάνηκε όχι μόνο ότι οι ευκαιρίες διεύρυνσης του ΝΑΤΟ είναι αρκετά περιορισμένες, αλλά και ότι η πιθανή στασιμότητα θα επιτρέψει τη δημιουργία ενός ασταθούς πολυπολικού συστήματος στην Ευρώπη και θα αφήσει ανεκμετάλλευτη την αδυναμία της Ρωσίας να επιβληθεί στα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη, εξαιτίας της πρόσδεσης των τελευταίων στα ευρωπαϊκά ιδεώδη.
Πράγματι, η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδίωξε την ανάπτυξη της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) ως ενός πυλώνα όχι μόνο ενίσχυσης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αλλά και σταθερότητας για τα νεοϊδρυθέντα κράτη από την πτώση των ψυχροπολεμικών καθεστώτων, αφήνοντας ουσιαστικά το ΝΑΤΟ χωρίς λόγο εμπλοκής στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια, η ίδια η Γαλλία ανακινεί το ζήτημα δημιουργίας ενός ευρωπαϊκού στρατού, ικανού να διαφυλάξει την πολιτική ακεραιότητα της Ένωσης, πράγμα που συνάγει βασικά ερωτήματα ως προς το μικρό έστω ρόλο του Συμφώνου ως «προστάτη» του ευρωπαϊκού ιδεώδους.
Ακόμη και η εμπλοκή του ΝΑΤΟ στα ταραγμένα Βαλκάνια, είχε ημερομηνία λήξης. Το ενδιαφέρον του ΝΑΤΟ μετατοπίστηκε σε άλλες χώρες, αφού σταδιακά δέχθηκε ως μέλη την Αλβανία και προσφάτως την Βόρεια Μακεδονία, ενώ ήδη είχε παραδώσει την διοίκηση της SFOR (Βοσνία) στην ΕΕ (EUFOR ALTHEA) διατηρώντας βέβαια εκκρεμότητα με τις διαμάχες στο Κοσσυφοπέδιο (KFOR).
Στο επίπεδο της λήψης αποφάσεων, κατά την τελευταία συλλογική αναθεώρηση των στόχων το 2010, τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ απλώς αρκέστηκαν στο να επιβεβαιώσουν, με την έκδοση της νέας Στρατηγικής Ανάλυσης του Συμφώνου (Strategic Concept 2010), την ήδη υπάρχουσα πεποίθησή τους για την προάσπιση των βασικών σκοπών του Οργανισμού, όπως είναι η συλλογική άμυνα, η διαχείριση ενδοκρατικών και διακρατικών κρίσεων, η συνεργασία στους τομείς της ασφάλειας, η ενθάρρυνση στα θέματα συνεργασίας με τη Ρωσία, η παγκόσμια διακυβέρνηση και η προσχώρηση και άλλων ευρωπαϊκών κρατών.
Η βασική κριτική, στη θεώρηση αυτή των πραγμάτων, παραμένει η εξής: Υπάρχει ο αναγκαίος χώρος ανάπτυξης του Οργανισμού στο ευρωαμερικανικό περιβάλλον ή αναμένεται η αντικατάστασή του από νέα μορφώματα ικανά να προάγουν τους ίδιους σκοπούς με πιο σαφή, θεσμικά και περιφερειακά κριτήρια;
Πηγές:
- Flockhart, T., (2011), After the Strategic Concept: Towards a NATO Version 3.0, DIIS REPORT, 2011:06. Διαθέσιμο σε: https://www.diis.dk/files/media/publications/import/extra/rp2011-06-nato-after-strategic-concept_web.pdf
- Μαραβέγιας, Ν. (επιμ.), Ευρωπαϊκή Ένωση: Δημιουργία – Εξέλιξη – Προοπτικές, Αθήνα, εκδ. Κριτική, 2016.
- The North Atlantic Treaty: Washington D.C. – 4 April 1949, Official Text. Διαθέσιμο σε: https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_17120.htm?selectedLocale=en
- Κουλουμπής , Θ., Διεθνείς Σχέσεις – Ισχύς και Δικαιοσύνη, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση, 2008.
- Χειλά, Ε., Οι Διεθνείς Συγκρούσεις στον 21ο Αιώνα: Ζητήματα Θεωρίας και Διαχείρισης. Αθήνα, εκδ. Ποιότητα, 2013.
- Παρίσης, Ι., Η Ευρωπαϊκή Άμυνα και Ασφάλεια στη Μεταψυχροπολεμική Περίοδο, Αθήνα, εκδ. Τουρίκη, 1997.
- Ηρακλείδης, Α., Ανάλυση και Επίλυση Συγκρούσεων: Μία Εισαγωγή, Αθήνα, εκδ. Σιδέρης, 2011.
- Δίπλα, Χ. (επιμ.), Τα Ηνωμένα Έθνη και οι νέες προκλήσεις στο διεθνές στερέωμα: Διεθνής Ειρήνη και Ασφάλεια, Ανθρώπινα Δικαιώματα, Βιώσιμη Ανάπτυξη, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, εκδ. Σάκκουλας, 2018.
- John Baylis, Steve Smith, Patricia Owens, H Παγκοσμιοποίηση της Διεθνούς Πολιτικής: Μια εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις, Αθήνα, εκδ. Επίκεντρο, 2013.
- David, C.-P. & Levesque J. (επιμ.), (1999), The Future of NATO: Enlargement, Russia, and European Security, Montreal: McGill Queen’s University Press.
Πηγή εικόνας: https://www.1zoom.me/en/wallpaper/373575/z1804/1920×1080