Γράφει η Σίλβα Αρμάτσι
Η Αϊτή είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα χώρας που ενώ τυπικά διατηρεί την κυριαρχία της, στην πράξη αδυνατεί να λειτουργήσει ως οργανωμένο κράτος. Τυπικά, είναι ένα κυρίαρχο κράτος καθώς έχει κυβέρνηση, σύνορα και τυπική αναγνώριση. Ωστόσο, η πραγματικότητα δείχνει ότι το κράτος έχει σχεδόν καταρρεύσει, μιας και συμμορίες ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος της επικράτειας, η οικονομία στηρίζεται στα εμβάσματα της διασποράς, και βασικές λειτουργίες, από την ασφάλεια μέχρι την υγεία των πολιτών, εξαρτώνται από διεθνείς οργανισμούς και ανθρωπιστικές αποστολές.
Αυτή η κατάσταση δημιουργεί ένα παράδοξο κυριαρχίας και γεννά το ερώτημα αν η Αϊτή μπορεί ακόμα να θεωρείται πραγματικό κράτος ή αν έχει μετατραπεί σε μια νέα μορφή μη-κρατικής οντότητας, όπου η απουσία του εσωτερικού ελέγχου αποτελεί τη μόνιμη πραγματικότητα. Αντί να προσεγγίζετε την κρίση της Αϊτής αποκλειστικά μέσα από το πρίσμα της πολιτικής αστάθειας, η ανάλυση αυτή εξετάζει κατά πόσο η χώρα μπορεί να θεωρηθεί ως πραγματικό κράτος. Έχει η Αϊτή την δυνατότητα να ανακτήσει τον έλεγχο ή μήπως το μοντέλο του «μη κράτους» αποτελεί πλέον τη νέα της κανονικότητα;
Σύμφωνα με τον Robert I. Rotberg, πολιτικό επιστήμονα και ειδικό στις διεθνείς συγκρούσεις, ένα «αποτυχημένο κράτος» χαρακτηρίζεται από ένταση, βαθιές συγκρούσεις και επικίνδυνη αστάθεια, καθώς συχνά βρίσκεται υπό τον έλεγχο αντιμαχόμενων φατριών που αμφισβητούν την εξουσία του. Οι θεσμοί του είναι αδύναμοι ή ανύπαρκτοι, αδυνατώντας να διατηρήσουν την τάξη και να παρέχουν βασικές υπηρεσίες στους πολίτες. Ως αποτέλεσμα, επικρατεί αναρχία, εκτεταμένη βία και έλλειψη κρατικού ελέγχου, δημιουργώντας ένα περιβάλλον αβεβαιότητας και συνεχούς κρίσης. (Rotberg, 2004)
Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί, ότι ο όρος «αποτυχημένο κράτος» έχει δεχθεί έντονη κριτική, καθώς θεωρείται υπερβολικά γενικός και ασαφής, συγκεντρώνοντας κράτη με διαφορετικά προβλήματα κάτω από την ίδια κατηγορία. Η μέτρηση του μέσω των δεικτών, όπως το Fragile States Index, αν και παρέχει μια ένδειξη της κρατικής αστάθειας, συχνά όμως δεν λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες της κάθε περίπτωσης. Παράλληλα, η χρήση του όρου μπορεί να οδηγήσει σε μονοδιάστατες πολιτικές προσεγγίσεις, εστιάζοντας περισσότερο στην ασφάλεια και λιγότερο στις βαθύτερες αιτίες της κρίσης. Σύμφωνα με τον Rotberg, η κατάρρευση ενός κράτους δεν είναι τυχαία, αλλά προϊόν πολιτικών επιλογών και διακυβέρνησης, γεγονός που καθιστά την ανάλυση των συγκεκριμένων συνθηκών κάθε χώρας αναγκαία για την κατανόηση της κρίσης. (Szuhai, 2015)
Η περίπτωση της Αϊτής, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός «αποτυχημένου κράτους», καθώς συγκεντρώνει σχεδόν όλα τα στοιχεία που περιγράφει ο Rotberg. Η πολιτική της κρίση, η αδυναμία της κυβέρνησης να ελέγξει την επικράτεια της και η ανεξέλεγκτη δράση των εγκληματικών οργανώσεων έχουν οδηγήσει σε θεσμική κατάρρευση, κοινωνική αστάθεια και εκτεταμένη βία.
Ως πρώτη ανεξάρτητη μαύρη δημοκρατία στον κόσμο, η Αϊτή, παραμένει εδώ και δεκαετίες παγιδευμένη σε έναν κύκλο πολιτικής αστάθειας, οικονομικής κατάρρευσης και κοινωνικού χάους. Οι ρίζες αυτής της αποτυχίας είναι βαθιές και ξεκινούν ήδη από την ανεξαρτησία της το 1804, όταν, παρά τη νίκη της επανάστασης των σκλάβων κατά της Γαλλίας, η χώρα βρέθηκε οικονομικά δεσμευμένη από μια εξοντωτική αποζημίωση που έπρεπε να πληρώσει στο Παρίσι ως τίμημα για την ελευθερία της. Αυτό το βάρος, που κράτησε περισσότερο από έναν αιώνα, εμπόδισε κάθε σοβαρή προσπάθεια οικονομικής ανάπτυξης, αφήνοντας τη χώρα σε διαρκή οικονομική κρίση. Παράλληλα, η διεθνής κοινότητα απομόνωσε την Αϊτή, καθώς οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής φοβήθηκαν πως μια επιτυχημένη επανάσταση υποδουλωμένων ανθρώπων θα μπορούσε να αποτελέσει παράδειγμα και για άλλες αποικίες. (Phillips, 2008)
Η πολιτική ιστορία της χώρας είναι και αυτή με την σειρά της γεμάτη από πραξικοπήματα, δικτατορίες και ασταθείς κυβερνήσεις, οι οποίες ποτέ δεν κατάφεραν να δημιουργήσουν ισχυρούς θεσμούς. Η διαφθορά και η κακοδιαχείριση επιδείνωσαν την ήδη τεταμένη κατάσταση, καθώς οι πολιτικοί ηγέτες, συχνά, έβαζαν το προσωπικό τους συμφέρον πάνω από την εθνική σταθερότητα. Η δολοφονία του προέδρου Jovenel Moïse το 2021 αποτέλεσε μια ακόμη ένδειξη της πολιτικής αστάθειας, οδηγώντας τη χώρα σε βαθύτερο χάος και αφήνοντας ένα κενό εξουσίας, το οποίο γέμισαν ένοπλες συμμορίες. (Gevarter, 2021)
Στο οικονομικό πεδίο, η Αϊτή δεν έχει καταφέρει να αναπτύξει μια βιώσιμη παραγωγική βάση. Η αγροτική οικονομία της έχει καταστραφεί λόγω της κακοδιαχείρισης, της αποψίλωσης των δασών και των φυσικών καταστροφών. Με αποτέλεσμα, η χώρα να εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά από τα εμβάσματα των Αϊτινών μεταναστών και την ανθρωπιστική βοήθεια, ενώ η φτώχεια και η ανεργία πλήττουν τη συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού. (World Bank, 2024) Η έλλειψη κρατικού ελέγχου είναι εξίσου ανησυχητική, καθώς σήμερα περίπου το 80% της πρωτεύουσας, Port-au-Prince, βρίσκεται υπό τον έλεγχο ένοπλων συμμοριών. Το κράτος ουσιαστικά δεν υπάρχει σε πολλές περιοχές, καθώς η αστυνομία είναι ανίκανη να επιβάλει την τάξη και το δικαστικό σύστημα έχει καταρρεύσει. (Blaise, 2024)
Επιπλέον, οι φυσικές καταστροφές λειτούργησαν ως καταλύτης που επιτάχυνε την κρίση. Ο καταστροφικός σεισμός του 2010, με πάνω από 200.000 νεκρούς, ισοπέδωσε τις ήδη αδύναμες υποδομές της χώρας, ενώ η διεθνής βοήθεια που ακολούθησε διαχειρίστηκε την κατάσταση με έλλειψη διαφάνειας και αναποτελεσματικότητα. Ο τυφώνας Matthew το 2016 προκάλεσε και αυτός ακόμη μεγαλύτερες καταστροφές, πλήττοντας σοβαρά μεγάλο μέρος της αγροτικής παραγωγής και αφήνοντας χιλιάδες ανθρώπους χωρίς στέγη και τροφή. (Paraki, 2021)
Όλες αυτές οι κρίσεις έχουν αναδείξει το ζήτημα της κυριαρχίας ως κεντρικό θέμα. Σύμφωνα με την κλασική αντίληψη, η κυριαρχία αναφέρεται στην ικανότητα ενός κράτους να ασκεί πλήρη έλεγχο και εξουσία εντός των συνόρων του, χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις. Ωστόσο, το παράδοξο της κυριαρχίας, όπως περιγράφεται στη σκέψη του Carl Schmitt, ανακύπτει όταν ένα κράτος, αν και επισήμως κυρίαρχο, αδυνατεί να επιβάλει την έννομη τάξη και να αποφασίσει για την κατάσταση εξαίρεσης. (Schmitt, 1985, σ. 58) Στην περίπτωση της Αϊτής, η κυβέρνηση έχει απωλέσει τον έλεγχο του κρατικού μονοπωλίου της βίας, με αποτέλεσμα εγκληματικές οργανώσεις να επιβάλλουν de facto τη δική τους τάξη. Έτσι, η κυριαρχία της χώρας αποδυναμώνεται, καθώς η κυβέρνηση δεν είναι αυτή που αποφασίζει, αλλά μάλλον βρίσκεται σε μια παθητική θέση, αδυνατώντας να επαναφέρει τη νομική και πολιτική τάξη στην επικράτειά της.
Από την ανεξαρτησία της, η Αϊτή έχει βρεθεί σε συνεχιζόμενη αμφισβήτηση της κρατικής της υπόστασης, καθώς διάφορες ομάδες χρησιμοποιούν τη βία για να αμφισβητήσουν την εξουσία του κράτους, συχνά λόγω περιφερειακών και εθνοτικών διαιρέσεων. Η παρέμβαση ξένων κρατών στις πολιτικές διαδικασίες της χώρας, καθώς και η αντικατάσταση των κρατικών λειτουργιών από ΜΚΟ, έχει θολώσει τα όρια της εθνικής κυριαρχίας, δημιουργώντας αμφιβολίες για το κατά πόσο η Αϊτή μπορεί να θεωρηθεί πραγματικά κυρίαρχο κράτος. (González, 2022)
Η διεθνής κοινότητα έχει ανταποκριθεί στην κρίση της Αϊτής μέσω ποικίλων μορφών παρέμβασης, συμπεριλαμβανομένων ειρηνευτικών αποστολών, ανθρωπιστικής βοήθειας και άλλων εξωτερικών ενεργειών αναπτύσσοντας μια εξάρτηση της χώρας από εξωτερική βοήθεια. Αυτή η εξάρτηση έχει προκαλέσει αρκετές αρνητικές συνέπειες, καθώς οι διεθνείς οργανισμοί συχνά καθορίζουν τις πολιτικές και τις κατευθύνσεις της βοήθειας, παραβλέποντας τις τοπικές ανάγκες και προτιμήσεις. Η Αϊτή με την πάροδο του χρόνου, έχει βρεθεί σε μια κατάσταση «αναμονής» εξωτερικής βοήθειας, η οποία πολλές φορές έχει ενισχύσει την πολιτική αδυναμία και την κοινωνική ανασφάλεια, παρά την αρχική πρόθεση για ενίσχυση της ανάπτυξης. (Hoffman, 2021)
Πιο συγκεκριμένα, η εξωτερική βοήθεια έχει επηρεάσει την πολιτική δομή της Αϊτής, με συχνές παρεμβάσεις που εξασφαλίζουν την επιρροή ξένων κυβερνήσεων και οργανισμών, συχνά εις βάρος της εθνικής κυριαρχίας και της ανεξαρτησίας της χώρας. Στην πράξη, αυτό έχει ενισχύσει τα προβλήματα διαφθοράς, αδύναμων θεσμών και κοινωνικής ανισότητας, αντί να βοηθήσει στην ουσιαστική ανάκαμψη και ανάπτυξη της χώρας. Φαίνεται ότι, η εξάρτηση της Αϊτής από εξωτερική βοήθεια έχει αποδειχθεί διπλής όψης. Από την μια πλευρά έχει ενισχύσει την άμεση βοήθεια, αλλά ταυτόχρονα εμποδίζει την ανάπτυξη ενός βιώσιμου και ανεξάρτητου πολιτικού και οικονομικού συστήματος. (Hoffman, 2021)
Σήμερα, η Αϊτή βρίσκεται σε μια κατάσταση βαθιάς κρίσης, όπου η επίσημη κυριαρχία της αμφισβητείται, καθώς η χώρα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από εξωτερικές δυνάμεις για την επιβίωσή της. Το παράδοξο της κυριαρχίας γίνεται εμφανές μέσα από τη δυσκολία άσκησης πλήρους κρατικού ελέγχου και διακυβέρνησης, παρά την επίσημη αναγνώρισή της ως κυρίαρχου κράτους. Στην περίπτωση της Αϊτής, η κυβέρνηση αδυνατεί να ορίσει την «εξαίρεση», δηλαδή να επιβάλει την κυριαρχία της μέσω του ελέγχου της έννομης τάξης, όπως θα έλεγε ο Schmitt. Η εξάρτηση από διεθνή βοήθεια, η δράση ένοπλων συμμοριών και η απουσία ισχυρών θεσμών εμποδίζουν κάθε προσπάθεια ανασυγκρότησης, ενώ η ιστορική κληρονομιά, η πολιτική αστάθεια και οι εξωτερικές παρεμβάσεις έχουν εδραιώσει μια συστημική αδυναμία που διαβρώνει την κρατική υπόσταση της χώρας.
Παρά τις προκλήσεις, η Αϊτή έχει τη δυνατότητα να ανακτήσει την κυριαρχία της, αρκεί να υλοποιηθούν ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις και να ενισχυθούν οι εσωτερικοί θεσμοί της. Η έξοδος από τον φαύλο κύκλο της εξάρτησης προϋποθέτει την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στο κράτος με την διασφάλιση της προστασίας των δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών. Το μέλλον της χώρας θα κριθεί από την ικανότητά της να αποκαταστήσει τη διοίκηση και να ανακτήσει τον πλήρη έλεγχο του εδάφους της. Η πολιτική και κοινωνική σταθερότητα θα απαιτήσει όχι μόνο διεθνή συνεργασία, αλλά και έναν ισχυρό και αυτόνομο εσωτερικό μηχανισμό, ικανό να επανιδρύσει τις θεμελιώδεις αρχές της κρατικής κυριαρχίας, διασφαλίζοντας παράλληλα την ευημερία και την ασφάλεια των πολιτών.
Βιβλιογραφία:
Blaise, J. (2024). A city of camps: Haiti’s 185,000 displaced struggle for survival while facing gang violence. The Haitian Times. Διαθέσιμο σε: https://haitiantimes.com/2024/09/30/displaced-violence-in-haiti-face-a-life-of-misery/#:~:text=Gangs%20now%20control%20over%2080%25%20of%20Port-au-Prince%2C%20transforming,%E2%80%9Cthe%20city%20of%20camps%E2%80%9D%20for%20those%20fleeing%20violence.
Gevarter, P. J. (2021). The Assassination of Haitian President Jovenel Moise: What to Know. CFR. Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/in-brief/assassination-haitian-president-jovenel-moise-what-know
González, C. N. (2022). Phantom state in Haiti: criminal sovereignty and the mercenary remedy. Trends Organ Crim. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1007/s12117-022-09460-3
Hoffman, J. (2021). How Foreign Aid Is Hurting Haiti, And How It Can Help. The Organization for World Peace. Διαθέσιμο σε: https://theowp.org/reports/how-foreign-aid-is-hurting-haiti-and-how-it-can-help/
Paraki, S. (2021). What’s Happening in Haiti: Earthquake and Tropical Storms Devastate Thousands. IYOPS. Διαθέσιμο σε: https://www.iyops.org/post/whats-happening-in-haiti-2021-earthquake-and-tropical-storms-devastate-thousands
Phillips, A. (2008). Haiti, France and the independence debt of 1825. Institute for Justice and Democracy in Haiti. Διαθέσιμο σε: https://canada-haiti.ca/sites/default/files/Haiti,%20France%20and%20the%20Independence%20Debt%20of%201825_0.pdf
Rotberg, R. I. (2004). The Failure and Collapse of Nation-States: Breakdown, Prevention, and Repair. Princeton University Press. Διαθέσιμο σε: https://assets.press.princeton.edu/chapters/s7666.pdf#:~:text=This%20book%20explores%20the%20nature%20of%20failure%20and,weakness%20or%20apparent%20distress%2C%20and%20collapse%20from%20
Schmitt, C. (1985). Political Theology Four Chapters on the Concept of Sovereignty. (G. Schwab, Μεταφρ.). University of Chicago Press. Διαθέσιμο σε: https://platypus1917.org/wp-content/uploads/Political-Theology_-Four-Chapte-Carl-Schmitt.pdf
Szuhai, I. (2015). Rethinking the concept of failed state. Research Gate. Διαθέσσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/305642064_Rethinking_the_concept_of_failed_state
World Bank. (2024). The World Bank In Haiti. Διαθέσιμο σε: https://www.worldbank.org/en/country/haiti/overview
Πηγή εικόνας: