Γράφει η Ελένη Ζιαμπάρα
Το Σαχέλ αποτελεί μία λωρίδα γης μεταξύ της ερήμου Σαχάρας και της σαβάνας των υποσαχάριων περιοχών, έκτασης 3 εκατομμυρίων τ.χλμ. Συγκεκριμένα, ξεκινά δυτικά από τη βόρεια Σενεγάλη για να καταλήξει στα ανατολικά στη βόρεια Ερυθραία και τα παράλια της Ερυθράς Θάλασσας. Το μεγαλύτερο πρόβλημα της ευρύτερης περιοχής του Σαχέλ είναι η ερημοποίηση, δηλαδή η επέκταση των ερήμων στις σαβάνες, τις στέπες και τα φυσικά φράγματα, γεγονός το οποίο επηρεάζει δυσανάλογα τις γυναίκες και τα κορίτσια που πρέπει να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες.
Ειδικότερα, έχουν σημειωθεί και στο παρελθόν σημαντικές και μακρόχρονες περίοδοι ξηρασίας (1912-15, 1941-42, 1968-74, 1983-85). Κατά συνέπεια, το έδαφος σχηματίζει αποθέσεις, η βλάστηση εξαφανίζεται και χωρίς την παρουσία φυσικών φραγμάτων, η έρημος επεκτείνεται χάριν του βορειοανατολικού αληγούς που ξηραίνει εκ νέου το έδαφος. Ακόμη, λοιπόν, κι αν οι βροχοπτώσεις ήταν περισσότερες, το αμμώδες έδαφος δεν θα μπορούσε να καλλιεργηθεί εύκολα, καθώς ο άνεμος αφαιρεί τα συστατικά του εδάφους που είναι απαραίτητα για τη γεωργία. Είναι αξιοσημείωτο πως από τη δεκαετία του 1970, η έρημος Σαχάρα έχει καταλάβει 100 χλμ. της λωρίδας του Σαχέλ.
Ο ρόλος των γυναικών
Η κλιματική αλλαγή έχει επηρεάσει δυσανάλογα τις γυναίκες και τα κορίτσια λόγω των παραδοσιακών γυναικείων ρόλων και ευθυνών. Στις αναπτυσσόμενες χώρες και ειδικότερα στο Σαχέλ, οι γυναίκες, ως καλλιεργήτριες, είναι οι κύριοι χρήστες της γης και των φυσικών της πόρων, με κύρια ασχολία τους το νοικοκυριό και την εξασφάλιση τροφής, αλλά όχι οι κάτοχοι γης. Συγκεκριμένα, είναι υπεύθυνες για το μαγείρεμα, το καθάρισμα και τη φροντίδα του κήπου τους, δραστηριότητες οι οποίες απαιτούν φυσικούς πόρους. Έτσι, όταν δυσκολεύονται να βρουν νερό, επί παραδείγματι, διότι είναι λιγοστό, οι γυναίκες δε δύνανται να ποτίσουν τους κήπους τους ή να ταΐσουν τα παιδιά και τα ζώα τους. Η αγροτική παραγωγή, λοιπόν, αποτελεί ταυτόχρονα αντικείμενο βιοπορισμού και εργασία για εκείνες.
Παράλληλα, στη βιβλιογραφία υπάρχει ο όρος “time poverty” που σημαίνει πως η έλλειψη πόρων αναγκάζει τις γυναίκες να ταξιδεύουν ώρες για την αναζήτηση νέων μέσων διαβίωσης (πριν φτιάξει δεξαμενές συλλογής του νερού της βροχής ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (FAO), οι γυναίκες του Σαχέλ ταξίδευαν και 10 ώρες τη μέρα!), ώστε να τίθεται με αυτόν τον τρόπο σε κίνδυνο η υγεία και η σωματική τους ακεραιότητα. Την ίδια στιγμή, η σπανιότητα κάποιων πόρων μπορεί να οδηγήσει τις γυναίκες στη μη βιώσιμη εκμετάλλευση κάποιου άλλου πόρου, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος, δημιουργώντας έτσι ένα φαύλο κύκλο.
Οι οικογένειες, επίσης, που εξαρτώνται αποκλειστικά από τη χρήση της γης ή την κτηνοτροφία, αντιμετωπίζουν τεράστιο πρόβλημα επισιτιστικής ανασφάλειας, ενώ σύμφωνα με τους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης, όταν η προσφορά είναι μικρή και η ζήτηση μεγάλη οι τιμές εκτοξεύονται και οι ποσότητες που μπορούν να αγοραστούν είναι ελάχιστες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα μιας γυναίκας στη Μπουρκίνα Φάσο, χώρα δυτικά του Νίγηρα, όπου πρέπει να δουλέψει δύο μέρες για να αγοράσει ένα κιλό ρυζιού.
Επιπλέον, οι γυναίκες δε δύνανται στις περισσότερες περιπτώσεις να μεταναστεύσουν, με απόρροια να μεταναστεύουν οι άντρες τους κι εκείνες να μένουν πίσω έκθετες στα ακραία περιβαλλοντικά φαινόμενα, αλλά και τη βία, όπως θα αναλυθεί και παρακάτω. Είναι χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις ανδρών που έφυγαν από τα σπίτια τους για να κερδίσουν χρήματα, δεν τα κατάφεραν κι έπειτα ντρέπονταν να γυρίσουν πίσω.
Βέβαια, ακόμα κι αν η γυναίκα προσπαθήσει να καταλάβει κάποια ηγετική θέση στη χάραξη και λήψη αποφάσεων στην περιβαλλοντική πολιτική, όχι με βάση την έμφυλη ταυτότητά της αλλά με βάση την ικανότητα και την ευαισθησία της στα περιβαλλοντικά ζητήματα, η προσπάθεια της υπονομεύεται από την πατριαρχία, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται κοινωνικές ανισότητες και βία.
Η ζωή στο Σαχέλ
Αν εμβαθύνουμε λίγο στο πρόβλημα, θα διαπιστώσουμε πως οι χώρες του Σαχέλ μαστίζονται από μια σειρά κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων. Αρχικά, να επισημανθεί πως το Σαχέλ αποτελείται από τις φτωχότερες χώρες του κόσμου, με μηδενικό αποτύπωμα διοξειδίου του άνθρακα στο περιβάλλον, αλλά ειναι οι χώρες που πλήττονται περισσότερο από την κλιματική αλλαγή. Τα μεγάλα ποσοστά ανεργίας και φτώχειας σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού και την ερημοποίηση καθιστούν τα κράτη πολύ εύθραστα. Οι προκλήσεις, ωστόσο, δεν είναι μόνο αυτές. Τα χαμηλά ποσοστά εκπαίδευσης δρουν καταλυτικά αφενός στις γυναίκες που δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε νέες τεχνολογίες, ώστε να ανταποκριθούν στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, αφετέρου στους νέους που είναι έκθετοι στο θρησκευτικό ριζοσπαστισμό, με απόρροια να καταλήγουν ανδρείκελα μη κρατικών ενόπλων οργανώσεων.
Οι τελευταίες δεν αποτελούν νέο φαινόμενο. Οι υβριδικές οργανωτικές δομές τους, ωστόσο, και τα διαφορετικά επίπεδα στα οποία δρουν, οδηγούν και σε νέα πρότυπα βίας. Καθώς το κλίμα αλλάζει, το ίδιο ισχύει και για τις συνθήκες υπό τις οποίες λειτουργούν οι τρομοκράτες. Η ευθραυστότητα των κρατών εντείνεται στις περιπτώσεις που υπάρχουν συγκρούσεις γύρω από τους φυσικούς πόρους, που αποτελούν ταυτόχρονα και μέσα διαβίωσης για εκατομμύρια ανθρώπους. Άρα, εντείνεται η ανασφάλεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δράση της εξτρεμιστικής ισλαμικής οργάνωσης, Μπόκο Χαράμ, γύρω από τη λίμνη Τσαντ. Να σημειωθεί πως η λίμνη έχει χάσει το 80% των υδάτων της, με τη Μπόκο Χαράμ να το χρησιμοποιεί ως όπλο για να εντείνει την επισιτιστική ανασφάλεια. Η μετανάστευση καθίσταται επικίνδυνη, καθώς τα δίκτυα έχουν πλοκάμια στις γύρω περιοχές και συνδέονται με δίκτυα ναρκωτικών, όπλων κτλ.
Παράλληλα, το κράτος έχει ελάχιστη ή και καθόλου εξουσία έναντι των μη κρατικών ενόπλων οργανώσεων και πολλές φορές στερείται νομιμότητας, με αποτέλεσμα οι τελευταίες να προσπαθούν να καλύψουν το κενό παρέχοντας βασικές υπηρεσίες για να εξασφαλίσουν την εμπιστοσύνη και την υποστήριξη του τοπικού πληθυσμού και συνεπώς τη νομιμότητα. Κατ’ επέκταση, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η κλιματική αλλαγή αποτελεί πολλαπλασιαστή απειλής και όχι μονοδιάστατα το πρόβλημα. Δημιουργείται, δηλαδή, ένας φαύλος κύκλος αυξανόμενων κλιματικών επιπτώσεων, συγκρούσεων, βίας, ευπάθειας και ευθραυστότητας. Καθώς οι αρνητικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αυξάνονται και συμβάλλουν στην ευθραυστότητα, αυτό ωφελεί την τρομοκρατία, η οποία οδηγεί σε περαιτέρω αποσταθεροποίηση και αυξάνει, έτσι, την ευπάθεια στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Η χρήση όλο και πιο σπάνιων πόρων ως όπλα μπορούν να επιδεινώσουν τις δυναμικές αυτές περαιτέρω.
Λύσεις
Το Μεγάλο Πράσινο Τείχος (Great Green Wall) αποτελεί ένα φιλόδοξο σχέδιο της Αφρικανικής Ένωσης για φύτευση δέντρων σε πλάτος 8.000 χιλιομέτρων που θα αναχαιτίσει την ερημοποίηση και τους ξηρούς ανέμους που έρχονται από την έρημο. Επιπλέον, αποτελεί έναν τρόπο αντιμετώπισης της φτώχειας – νέες θέσεις εργασίας στις ομάδες φύτευσης δέντρων και πυρόσβεσης, ένα τείχος ελπίδας για εύφορη γη, αγροτική ανάπτυξη και παραμονή των κατοίκων στα σπίτια τους, με αποτέλεσμα να αποκαλείται “a new world wonder”. Είναι ενδεικτικό πως μέχρι στιγμής έχουν φυτευτεί 40 εκατομμύρια εκτάρια σε Σενεγάλη, Αιθιοπία, Νίγηρα, Νιγηρία και Μπουρκίνα Φάσο, ενώ το Μεγάλο Πράσινο Τείχος αποτελεί “σύμμαχο” των 17 Στόχων του ΟΗΕ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, καλύπτοντας τους 15 από τους 17 στόχους. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί πως, μεταξύ των κινημάτων για το περιβάλλον που λαμβάνουν χώρα στο Σαχέλ, βρίσκεται και το “Trees for Peace” με γυναίκες ακτιβίστριες που φυτεύουν δέντρα στην πόλη Κέιτα του Κεντρικού Νίγηρα.
Σε διεθνές επίπεδο, πρέπει να γίνει αντιληπτό πως το φύλο, το κλίμα και η ασφάλεια είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και πως η ενσωμάτωση του φύλου είναι απαραίτητη για την επίτευξη αειφορίας και περιβαλλοντικής δικαιοσύνης. Η φωνή και η νομιμότητα των γυναικών αμφισβητούνται από την αρχή, κάτι το οποίο πρέπει να αλλάξει άρδην για ένα καλύτερο και πιο ειρηνικό κόσμο.
Για την ανοικοδόμηση της ειρήνης απαραίτητη είναι η διασφάλιση ευαισθησίας στα περιβαλλοντικά προβλήματα, κάτι που μέχρι πρόσφατα δεν αποτελεί θεματικό στόχο στην καταπολέμηση του βίαιου εξτρεμισμού. Επιπλέον, η ενίσχυση των τοπικών θεσμών και κατ’ επέκταση η ενίσχυση της νομιμοποίησης της χρηστής διακυβέρνησης είναι στρατηγικές που ψαλιδίζουν το χάσμα νομιμότητας και το κενό που εκμεταλλεύονται οι μη κρατικές ένοπλες ομάδες. Αδήριτη καθίστανται η ανάγκη για τη δημιουργία βιώσιμων μέσων διαβίωσης και επικέντρωση στους τομείς της γεωργίας και της αλιείας που έχουν πληγεί από όλους τους προαναφερθέντες παράγοντες και με άμεσα επακόλουθά τους τη μετανάστευση ή τη διείσδυση των νέων στις τρομοκρατικές ομάδες για την εξασφάλιση των προς το ζην. Σαφώς, η χάραξη στρατηγικής δεν είναι απλή και χρειάζεται να ληφθούν υπόψη αντικρουόμενα συμφέροντα και να υπάρξει συμβιβασμός.
Το μόνο σίγουρο είναι πως όσο απειλείται το κλίμα, τόσο θα απειλείται και η ανθρώπινη ασφάλεια και οι γυναίκες θα αποτελούν ευάλωτη κοινωνική ομάδα. Το κόστος της αδράνειας είναι υψηλό!
Πηγές:
- Μανωλάς Ευ., Ταμπάκης Στ., “Διεθνής Περιβαλλοντική Πολιτική”, Θεσσαλονίκη, εκδ. Δίσιγμα, 2018 (σελ. 61-70).
- Καπαράκης Άρης, “Ξηρασία στο Σαχέλ: Η ζώνη της πείνας”, ΜΚΟ «Σόλων για τη σύνθεση και τον οικολογικό πολιτισμό», Φεβρουάριος 16, 2012. Διαθέσιμο σε: https://solon.org.gr/2012/02/16/ksirasia-sto-sachel-i-zoni-tis-peinas/
- Hannah Strange, “Η Πείνα και η Κλιματική Αλλαγή μετατρέπουν την Αφρική σε Ναρκοπέδιο Τρομοκρατών”, VICE, Ιούλιος 29, 2014. Διαθέσιμο σε: https://www.vice.com/el/article/9a9pey/peina-klimatiki-allagi-afriki
- “Παγκόσμια αλλαγή – Εσωτερικό δέλτα του Νίγηρα – Υπόβαθρο”, European Space Agency, Ιούνιος 3, 2013. Διαθέσιμο σε: https://www.esa.int/SPECIALS/Eduspace_Global_GR/SEM5MT4PVFG_0.html
- Great Green Wall. Διαθέσιμο σε: https://www.greatgreenwall.org/history
- McOmber, C. (2020), “Women and climate change in the Sahel”, West African Papers, No 27, OECD Publishing, Paris. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1787/e31c77ad-en
- Raineri, L. (2020), “Sahel Climate Conflicts? When (Fighting) Climate Change Fuels Terrorism”, European Union Institute for Security Studies. Διαθέσιμο σε: https://www.iss.europa.eu/content/sahel-climate-conflicts-when-fighting-climate-change-fuels-terrorism
Πηγή Εικόνας: The Borgen Project: https://borgenproject.org/swedd-project/