Γράφει ο Νικόλας Γιάννου
Η Χριστιανοσύνη στα 2000 χρόνια ιστορίας της έχει βρεθεί πολλές φορές στην διαδικασία ερίδων, σχισμάτων, εσωτερικών συγκρούσεων. Οι αιτίες αυτών των συγκρούσεων ήταν πολλές φορές αποτέλεσμα ειλικρινούς δογματικής ή εκκλησιολογικής διαφωνίας όπως για παράδειγμα στην περίοδο της εικονομαχίας αλλά και πολλές φορές καθαρά θέμα προσωπικής φιλοδοξίας ή γεωπολιτικών επιδιώξεων με μεγαλύτερη το σχίσμα του 1054 κατά το οποίο η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αποσχίστηκε από την «μητέρα εκκλησία» της Ανατολής. Η περίπτωση της Εκκλησίας της Ουκρανίας δεν αποτελεί κάτι το καινοφανές για την εκκλησιαστική ιστορία αλλά η έκταση που μπορεί να λάβει ενδέχεται να έχει ως αποτέλεσμα το μεγαλύτερο σχίσμα της Εκκλησίας εδώ και 1000 χρόνια.
Προκειμένου να γίνει κατανοητή η σημερινή κατάσταση στην Ουκρανία κρίνεται απαραίτητο να αναλυθεί συνοπτικώς πρώτα η εκκλησιαστική ιστορική πορεία της περιοχής. Στα τέλη του 9ου αιώνα στην ευρύτερη περιοχή της Κριμαίας υπήρχαν ακμαίες τοπικές εκκλησίες όπως των Σκύθων, Γότθων και Γεωργιανών, αλλά δεν είχε υπάρξει ακόμα πρωτοβουλία διάδοσης του Χριστιανισμού στους ανατολικούς Σλάβους με τον κίνδυνο εξισλαμισμού τους από μουσουλμανικές δυνάμεις να είναι υπαρκτός {1}. H επικράτηση των Σκανδιναβών Βάραγκων Ρως και η πολιορκία με μονόξυλα της Κωνσταντινούπολης (860) την ώρα που ο Αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ’ έλειπε σε εκστρατεία στην Ανατολή είχε ως αποτέλεσμα να παραχωρηθούν εμπορικά προνόμια στους «Ρώσους του Κιέβου» με παρέμβαση του Πατριάρχη Φωτίου με αντάλλαγμα όμως τον εκχριστιανισμό τους και την δημιουργία Oρθόδοξης Eπισκοπής στο Κίεβο υπό την δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. {2}
Από την ανακήρυξη του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του Ρωσικού Κράτους του Κιέβου (988) {3} και την αποστολή επισκόπου από το Οικουμενικό Πατριαρχείο κι έπειτα, η Σύνοδος του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως εξέλεγε τον Μητροπολίτη «Κιέβου και πάσης Ρωσίας».
Το Κίεβο παρέμεινε πολιτικό και εκκλησιαστικό κέντρο των Ρώσων για περισσότερο από δύο αιώνες και η ιεραρχία του, που εξαρτιόταν από την Κωνσταντινούπολη εργάστηκε για την ιεραποστολή εντός και εκτός της ρωσικής ηγεμονίας. Η επικράτηση των Μογγόλων στη ρωσική πεδιάδα μετά το 1240 σηματοδότησε τη μετάβαση του κέντρου σε βορειότερες περιοχές, αρχικά στο Βλαδιμήρ, με τη Μόσχα να αναλαμβάνει τελικά τα ηνία της πολιτικής και εκκλησιαστικής ηγεσίας των Ρώσων, μετά την αναγνώριση του Ιβάν Α΄ ως Μεγάλου Ηγεμόνα και την εγκατάσταση εκεί του Μητροπολίτη Κιέβου ως επικεφαλής της ρωσικής ιεραρχίας.{4} Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) η Εκκλησία της Ρωσίας απέκτησε μια σχετική ανεξαρτησία δράσεων με το Πατριαρχείο Κων/λεως να διατηρεί την πρωτοκαθεδρία και την επιρροή του είτε προάγοντας την μητρόπολη Μόσχας σε Πατριαρχείο είτε ακόμα και βοηθώντας στην αναγνώριση της δυναστείας των Ρομανώφ από τον Σουλτάνο {5}. Ακολούθησε μεγάλη περίοδος δυσκολίας για την Ορθοδοξία καθώς η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία μέσω της «Λατινικής Ένωσης» προσπάθησε να επιβληθεί στην περιοχή της Ουκρανίας με την «Ορθόδοξη αδελφότητα» να επικρατεί.
Το εκκλησιαστικό ζήτημα της περιοχής δρομολογήθηκε με την Πατριαρχική πρωτοβουλία (1620) με την οποία η Μητρόπολη Κιέβου επέκτεινε την δικαιοδοσία της στη Λιθουανία, Πολωνία και Ουκρανία ενώ συνέχισε να υπάγεται στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Με την επέκταση των Ρωσικών συνόρων (1654) και την πολύ σημαντική πράξη του 1686 δόθηκε «κατ’ οικονομίαν» η άδεια από το Πατριαρχείο Κων/λεως στο Μόσχας να εκλέγει το ίδιο τον Μητροπολίτη Κιέβου με την λογική όμως πως αυτό θα ήταν κάτι το προσωρινό. Ο Μητροπολιτικός Επίσκοπος του Κιέβου διατηρούσε όμως ακόμα τον τίτλο του Έξαρχου του Οικουμενικού θρόνου και άρα την υποχρέωση να μνημονεύει τον Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης {6}. Πάνω σε αυτήν την πράξη εδράζεται κατά το μεγαλύτερο μέρος η σημερινή επιχειρηματολογία και των δύο πλευρών.
Προσπάθειες για επαναφορά της αποκατάστασης της αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας εκδηλώθηκαν ξανά μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση (1917). Υπήρξαν διάφορες προσπάθειες δημιουργίας Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ουκρανίας στον περασμένο αιώνα. Αρχικά με την συνθήκη του Μπρεστ Λιτόφσκ {7} και την απόσχιση μέρους της Ουκρανίας από το Ρωσικό κράτος έγινε η πρώτη κίνηση. Στις 5 Μαΐου του 1920 οι υποστηρικτές της Αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας συγκρότησαν το Πανουκρανικό Ορθόδοξο Εκκλησιαστικό Συμβούλιο και κήρυξαν την Μητρόπολη Κιέβου αυτοκέφαλη, ενώ στις 20 Οκτωβρίου του 1921 οι Πανουκρανικές Σύνοδοι επικύρωσαν το αυτοκέφαλο καθεστώς και επίσημα εισήγαγαν στην Θεία Λατρεία την Ουκρανική γλώσσα ως «μητέρα» γλώσσα της χώρας {8}. Λίγο αργότερα όμως με την επικράτηση των Σοβιετικών το εγχείρημα έσβησε. Διάφορες άλλες προσπάθειες πραγματοποιήθηκαν από τον κλήρο και λαό της Ουκρανίας οι οποίες παρ’ όλ’ αυτά οδηγήθηκαν σε αποτυχία (1925,1946) ενώ ακόμα και η Ναζιστική Γερμανία δημιούργησε (1941) μια εκκλησιαστική αυτονομία στην προσπάθεια της να αποκόψει την επιρροή της Μόσχας στους πολίτες της Ουκρανίας κατά την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα {9}.
Με την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης (1991) και την απελευθέρωση της Ουκρανίας το εκκλησιαστικό ζήτημα ήρθε ξανά στο προσκήνιο. Η δημιουργία του Ουκρανικού κράτους έφερε και την δημιουργία τριών (!) εκκλησιών. Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας που απαρτιζόταν από 12.000 ενορίες και αποτελούσε το ένα τρίτο των συνολικών ενοριών της Ρωσικής εκκλησίας. Το Πατριαρχείο Κιέβου με 5000 ενορίες ιδρύθηκε το 1992 από τον από Σοβιετικής εποχής Μητροπολίτη Κιέβου Φιλάρετο. Ο Φιλάρετος είχε απομακρυνθεί από την θέση του από τον Πατριάρχη Μόσχας επειδή υποστήριξε την ιδέα πως η Ουκρανία όντας ανεξάρτητη πρέπει να έχει και δική της εκκλησία. Τέλος η Ουκρανική Αυτοκέφαλη Εκκλησία με 1000 ενορίες κυρίως στην δυτική Ουκρανία {10}.
Με την Ρωσική εισβολή στην Κριμαία (2014) και την αδυναμία της ελεγχόμενης από την Μόσχα Εκκλησίας να πάρει θέση υπέρ του Ουκρανικού κράτους και την αλλαγή στην ηγεσία της χώρας έγινε εμφανής η ανάγκη για αυτοκέφαλη ισχυρή Εκκλησία {11}. Ταυτόχρονα η στάση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας η οποία έχει επίσης μια μικρή παρουσία στην χώρα μέσω των Ουνιτών ήταν επίσης ουδέτερη ακολουθώντας το δόγμα της αποχής από την πολιτική ανάμειξη σε αντίθεση με την ξεκάθαρα δυτικόφιλη προσέγγιση του παρελθόντος {12} Στις 16/6/2016 το Ουκρανικό Κοινοβούλιο αποφάσισε να ζητήσει από τον Οικουμενικό Πατριάρχη να ακυρώσει την πράξη του 1686 και να ορίσει Αυτοκέφαλη Εκκλησία {13}.
O Πρόεδρος της χώρας Petro Poroshenko όντας υπέρμαχος της Αυτοκεφαλίας της Ουκρανικής μετέβη στις 3/11/2018 στο Φανάρι ώστε να υπογράψει συμφωνία με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο για να ενισχυθούν οι σχετικές προσπάθειες {14}. Στις 15/12/2018 οι Επίσκοποι των δύο μη ελεγχόμενων από την Μόσχα Εκκλησιών μαζί με λίγους από την ΟΟΕΠΜ αποφάσισαν να διαλύσουν τις προηγούμενες Εκκλησίες {15} να ενωθούν και να δημιουργήσουν την «Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας» επί τη βάσει της κανονικής και πλήρους ανεξαρτησίας ενώ μητροπολίτης ορίστηκε ο Επιφάνιος {16}. Ο τόμος της αυτοκεφαλίας υπογράφτηκε στις 5/1/2019 στην Κωνσταντινούπολη {17}.
Το Ουκρανικό Εκκλησιαστικό Ζήτημα μπορεί να μην είναι καινούριο αλλά μέχρι και σήμερα έχει ρόλο στην γεωπολιτική σκακιέρα. Από την μία πλευρά η Ρωσία του Πούτιν, από την άλλη οι ΗΠΑ και οι δυτικές δυνάμεις με την εμπλοκή τους στα της εκκλησίας προσπαθούν να επιτύχουν την επιρροή στην Ουκρανία και γενικότερα τους δικούς τους σκοπούς. Οι απόψεις για το ποια εκκλησιαστική πλευρά έχει το δίκιο με το μέρος της ποικίλουν. Εκείνοι που δυστυχώς χάνουν είναι οι ίδιοι οι πιστοί. Η Ορθοδοξία την οποία ασπάζονται πάνω από 300.000.000 πιστοί {18} είδε την Ρωσική Εκκλησία που έχει περίπου τους 100.000.000 (άλλος ένας λόγος δυσαρέσκειας της για την πρωτοκαθεδρία της Κων/λης) να παύει να μνημονεύει τον Οικουμενικό Πατριάρχη. Μπορεί το αντίθετο να μην συμβαίνει{19} μεν, η ρήξη των σχέσεων είναι πασιφανής δε.
Το πλήγμα είναι ξεκάθαρο για την Ορθοδοξία καθώς για παράδειγμα σε πολλές χώρες όπως η Νότια Κορέα ή οι Δυτικοευρωπαϊκές η συνεργασία Πόλης-Μόσχας ήταν απαραίτητη για την κάλυψη των εκκλησιαστικών αναγκών των πιστών (πραγματοποίηση λειτουργιών, φιλανθρωπικό έργο κλπ) πράγμα που πλέον δεν συμβαίνει {20}.
Είναι προφανές πως ιδιαίτερα σε αυτήν την δύσκολη περίοδο η επαναφορά της μνημόνευσης προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη από το Πατριαρχείο Μόσχας και η γενικότερη γεφύρωση των σχέσεων τους θα ήταν σίγουρα προς το καλό όλων. Η άνοδος του Ισλάμ και του υλισμού στις Ευρωπαϊκές χώρες είναι πραγματικότητα και εάν δεν αντιμετωπιστεί με ενότητα από τις παραδοσιακές εκκλησιαστικές και κρατικές δυνάμεις διεθνείς γεωπολιτικές σχέσεις αιώνων θα μπορούσαν να ανατραπούν με αβέβαια αποτελέσματα.
ΠΗΓΕΣ:
{1} Βλάσιος Φειδάς, «Εκκλησιαστική Ιστορία της Ρωσίας», εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2011, σελ.12
{2} Ιωάννης Παναγιωτόπουλος, «The Route for the Bestowal of Autocephaly of the Orthodox Church of Ukraine 06.01.2019», Διαθέσιμο σε: https://www.academia.edu/40566780/_The_Route_for_the_Bestowal_of_Autocephaly_of_the_Orthodox_Church_of_Ukraine_06_01_2019_%C3%96kumenisches_Forum_Journal_for_Ecumenical_and_Patristic_Studies_40_41_Graz_2018_19_263_280
{3} Βλάσιος Φειδάς, «Εκκλησιαστική Ιστορία Β’», Αθήνα 2002 σελ. 72
{4} Γεώργιος Β. Τσούπρας, «Το ουκρανικό εκκλησιαστικό ζήτημα διαχρονικά -Ποιος τελικά έχει δικαιοδοσία στην Ουκρανία;» Διαθέσιμο σε: https://www.vimaorthodoxias.gr/nea/to-oukraniko-ekklisiastiko-zitima-diachronika-poios-telika-echei-dikaiodosia-stin-oukrania/
{5} Hering Gunnar, “Οικουμενικό Πατριαρχείο και Ευρωπαϊκή Πολιτική, 1620-1638», εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003, σελ. 64
{6} Οικουμενικό Πατριαρχείο, «Ο Οικουμενικός Θρόνος και η Εκκλησία της Ουκρανίας: Τα κείμενα ομιλούν» σελ. 7 , Κωνσταντινούπολη 2018 Διαθέσιμο σε: https://romalewfronimati.blogspot.com/2018/09/blog-post_76.html
{7} PEACE TREATY OF BREST LITOVSK Διαθέσιμο σε: https://avalon.law.yale.edu/20th_century/bl34.asp#treatytext
{8} Γκουγρκένιτζε Νικολάου, «Το Ουκρανικό εκκλησιαστικό ζήτημα», διαθέσιμο σε: https://www.academia.edu/43206506/%CE%A4%CE%9F_%CE%9F%CE%A5%CE%9A%CE%A1%CE%91%CE%9D%CE%99%CE%9A%CE%9F_%CE%95%CE%9A%CE%9A%CE%9B%CE%97%CE%A3%CE%99%CE%91%CE%A3%CE%A4%CE%99%CE%9A%CE%9F_%CE%96%CE%97%CE%A4%CE%97%CE%9C%CE%91_%CE%A3%CF%85%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AE_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%98%CE%B5%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD_%CE%86%CF%81%CE%B8%CF%81%CF%89%CE%BD
{9} Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα, «The Nazi occupation of Soviet Ukraine» διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/place/Ukraine/The-Nazi-occupation-of-Soviet-Ukraine
{10} Αlexander Zanemonets, “Resolving Ukraine’s Orthodox Church Crisis” διαθέσιμο σε: https://carnegiemoscow.org/commentary/77329
{11} «Η Εκκλησία και το ουκρανικό ζήτημα» Διαθέσιμο σε: https://www.tanea.gr/print/2018/08/31/interviews/i-ekklisia-kai-lfto-oukraniko-zitima/
{12} Victor Gaetan, «Pope Francis’ Holy Diplomacy in Ukraine:Why Washington and the Vatican Don’t See Eye to Eye» διαθέσιμο σε: https://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2019-09-05/pope-francis-holy-diplomacy-ukraine
{13} Ukraine’s parliament appeals to Bartholomew: a historic step Διαθέσιμο σε: https://day.kyiv.ua/en/article/day-after-day/ukraines-parliament-appeals-bartholomew-historic-step
{14} NIKOS TZOITIS, «Bartholomew and Poroshenko sign bilateral agreement for autocephaly», Διαθέσιμο σε: https://www.lastampa.it/vatican-insider/en/2018/11/05/news/bartholomew-and-poroshenko-sign-bilateral-agreement-for-autocephaly-1.34057982
{15} Η όλη αλήθεια για το Ουκρανικό Εκκλησιαστικό Ζήτημα | Γράφει ο Ιερομόναχος Νικήτας Παντοκρατορινός. Διαθέσιμο σε https://www.doxologiainfonews.com/2020/10/%CE%B7-%CF%8C%CE%BB%CE%B7-%CE%B1%CE%BB%CE%AE%CE%B8%CE%B5%CE%B9%CE%B1-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF-%CE%BF%CF%85%CE%BA%CF%81%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%B5%CE%BA%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CF%83%CE%B9/
{16} Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας θα είναι αυτοκέφαλη – καταστατικό (πλήρες κείμενο του εγγράφου) Διαθέσιμο σε: https://www.rbc.ua/rus/news/poyavilsya-ustav-pravoslavnoy-tserkvi-ukrainy-1544905888.html
{17} Patriarch Bartholomew signs Tomos of autocephaly of Orthodox Church of Ukraine
Διαθέσιμο σε: https://risu.ua/en/patriarch-bartholomew-signs-tomos-of-autocephaly-of-orthodox-church-of-ukraine_n95554
{18} How Geopolitics Are Driving the Biggest Eastern Orthodox Schism in a Millennium
Διαθέσιμο σε: https://worldview.stratfor.com/article/how-geopolitics-are-driving-biggest-eastern-orthodox-schism-millennium
{19} Πατριάρχης Βαρθολομαίος: «Σκασίλα μου» αν δεν με μνημονεύει η Ρωσική Εκκλησία
Διαθέσιμο σε: https://www.protothema.gr/world/article/1176410/patriarhis-vartholomaios-skasila-mou-an-den-me-mnimoneuei-i-rosiki-ekklisia/
{20} Εφημερίδα «Ορθόδοξος Τύπος», 14/12/2018, σελ. 7
Πηγή Εικόνας : https://www.vimaorthodoxias.gr/nea/to-oukraniko-ekklisiastiko-zitima-diachronika-poios-telika-echei-dikaiodosia-stin-oukrania/