Γράφει η Ανδριάνα Δελέγκου
Τον ορισμό της βιοποικιλότητας (άλλως βιολογική ποικιλότητα ή ποικιλομορφία) βρίσκουμε στο άρθρο 2 της Διεθνούς Σύμβασης του Ρίο για τη βιολογική ποικιλομορφία (1992), όπου αναφέρεται ως «η ποικιλία των ζώντων οργανισμών πάσης προελεύσεως περιλαμβανομένων, μεταξύ άλλων, και των χερσαίων, θαλασσίων και άλλων υδατικών οικοσυστημάτων και οικολογικών συμπλεγμάτων των οποίων αποτελούν μέρος – περιλαμβάνεται εδώ η ποικιλομορφία εντός των ειδών, μεταξύ ειδών και οικοσυστημάτων». Με πιο απλά λόγια, η έννοια περιλαμβάνει τη ζωή σε όλες τις μορφές της (φυτά, ζώα, μύκητες κ.λπ.) και σε όλα τα επίπεδα οργάνωσής της (γονίδια, οργανισμοί, οικοσυστήματα), ενώ διακρίνεται σε γενετική βιοποικιλότητα, βιοποικιλότητα των ειδών χλωρίδας και πανίδας, και βιοποικιλότητα των οικοσυστημάτων.
Τα κράτη μέλη της Σύμβασης έχουν κυριαρχικά δικαιώματα επί των ιδίων τους βιολογικών πόρων, αλλά είναι επίσης υπεύθυνα για τη χρησιμοποίηση των βιολογικών τους πόρων κατά αυτοσυντηρούμενο τρόπο και για τη διατήρηση της βιολογικής τους ποικιλομορφίας, κάτι που αποτελεί κοινό προβληματισμό των ανθρώπων. Η σημασία της βιοποικιλότητας για την ίδια την ύπαρξή μας είναι τεράστια: τα φυτά καθαρίζουν τον αέρα απελευθερώνοντας οξυγόνο και απορροφώντας επιβλαβείς ρύπους, ενώ η ρύθμιση του κλίματος, η αντιπλημμυρική προστασία, η γονιμότητα του εδάφους και η παραγωγή τροφίμων και φαρμάκων επιτελούνται χάρη στις υπηρεσίες που παρέχει η φύση, από την οποία επίσης εξαρτάται πάνω από το μισό του παγκόσμιου ΑΕΠ.
Ωστόσο, παρά τη ζωτική της σημασία για τον άνθρωπο, η βιοποικιλότητα ολοένα και μειώνεται, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζει σοβαρούς κινδύνους εξαιτίας των δικών μας ενεργειών. Κύριες απειλές αποτελούν οι αλλαγές στις χρήσεις γης μέσω της εντατικοποίησης της γεωργίας, τις πυρκαγιές κ.λπ., το κυνήγι και η υπεραλίευση, τα εισβάλλοντα ξενικά είδη, η υπερ-εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και ειδών, η ρύπανση του περιβάλλοντος και η κλιματική αλλαγή.
Οι επιστήμονες ανησυχούν ότι βρισκόμαστε μπροστά στην «έκτη μαζική εξαφάνιση» των ειδών. Ο εξελικτικός κύκλος της ζωής επιτάσσει οι έμβιοι οργανισμοί όχι μόνο να πολλαπλασιάζονται και να διαφοροποιούνται, αλλά και να εξαφανίζονται. Αυτό συμβαίνει εδώ και περισσότερα από 3.5 δισεκατομμύρια χρόνια. Όμως, όταν οι διαδικασίες αυτές δεν συμβαδίζουν όπως θα απαιτείτο για τη διατήρηση της ισορροπίας, επέρχεται μια μαζική εξαφάνιση, η οποία μεταφράζεται στην απώλεια των ¾ των ειδών του πλανήτη. Η μαζική εξαφάνιση, για την οποία γίνεται λόγος σήμερα, δεν αποτελεί μια φυσιολογική κατάσταση και διεργασία της φύσης όπως οι προηγούμενες, αλλά οφείλεται κυρίως στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Ο παγκόσμιος πληθυσμός άγριων ειδών μειώθηκε κατά 60% τα τελευταία 40 χρόνια, ενώ 1 εκατομμύριο είδη κινδυνεύουν να εξαφανιστούν.
Το νομικό πλαίσιο προστασίας των ειδών και των ενδιαιτημάτων τους, δηλαδή των φυσικών οικοτόπων στους οποίους αυτά διαβιώνουν, εκτείνεται σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Στα σημαντικότερα διεθνή κείμενα που υπεγράφησαν πριν τη Σύμβαση του Ρίο, περιλαμβάνονται η Σύμβαση Ραμσάρ για την προστασία των διεθνούς ενδιαφέροντος υγροτόπων (1971), η Σύμβαση της Ουάσιγκτον (CITES) με σκοπό την προστασία των απειλούμενων ειδών άγριας πανίδας και χλωρίδας από το διεθνές εμπόριο (1973) και η Διεθνής Σύμβαση της Βέρνης για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης και την προστασία των απειλούμενων αποδημητικών ειδών (1979).
Η προαναφερθείσα Σύμβαση του Ρίο ντε Τζανέιρο για τη βιοποικιλότητα, η οποία υπεγράφη το 1992 κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης Κορυφής του ΟΗΕ για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, και η σύγχρονή της Σύμβαση-Πλαίσιο του ΟΗΕ για την αλλαγή του κλίματος, αποτελούν σταθμό για την προστασία του περιβάλλοντος εν γένει. Βασικοί της στόχοι αποτελούν η διατήρηση της βιολογικής ποικιλομορφίας, η αυτοσυντηρούμενη χρησιμοποίηση των συστατικών της και ο ορθός και ισότιμος καταμερισμός των πλεονεκτημάτων που θα προκύψουν από τη χρησιμοποίηση των γενετικών πόρων. Περαιτέρω, η Διεθνής Σύμβαση της Βόννης, που υπεγράφη το 1997, θεσπίζει το καθεστώς διατήρησης των αποδημητικών πτηνών της άγριας πανίδας, ενώ η Διεθνής Σύμβαση για την προστασία των φυτών (Ρώμη, 1997) έχει ως κύριο στόχο τη διασφάλιση κοινής και αποτελεσματικής δράσης για την πρόληψη της εξάπλωσης και εισαγωγής οργανισμών επιβλαβών για τα φυτά και τα φυτικά προϊόντα.
Σε ενωσιακό επίπεδο, ρυθμιστικές του θέματος είναι οι Οδηγίες 79/409/ΕΟΚ (2009/147/ΕΚ) για τη διατήρηση των πτηνών που ζουν σε άγρια κατάσταση και βρίσκονται στο ευρωπαϊκό έδαφος των κρατών μελών, και η 92/43/ΕΟΚ για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων και της άγριας χλωρίδας και πανίδας, η οποία καθορίζει ένα κοινό προστατευτικό πλαίσιο για φυτά και ζώα (εκτός πτηνών) και για τα φυσικά ενδιαιτήματά τους. Η τελευταία προβλέπει τη δημιουργία ενός συνεκτικού δικτύου διατηρητέων περιοχών, ονομαζόμενο NATURA 2000 και εξασφαλίζει την προστασία οικοτόπων και ειδών που βρίσκονται σε ενωσιακό έδαφος, με βάση κατάλογο που συντάσσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μετά την πρόταση τόπων κοινοτικής σημασίας από κάθε κράτος μέλος.
Στο εθνικό δίκαιο, εκτός των προαναφερόμενων συμβάσεων και οδηγιών που έχουν ενσωματωθεί σε αυτό, συναντάμε τον (πλέον καταργημένο) νόμο 360/1976 για την προστασία του περιβάλλοντος, στην έννοια του οποίου περιλαμβάνεται ρητά η χλωρίδα και η πανίδα. Στη συνέχεια, ο νόμος 3937/2011 αναφέρεται στην προστασία της βιοποικιλότητας, με σκοπό την αειφόρο διαχείριση και αποτελεσματική διατήρησή της ως πολύτιμου, αναντικατάστατου και σπουδαίας σημασίας εθνικού κεφαλαίου. Τέλος, στο νόμο 1650/1986 γίνεται λόγος για την προστασία της φύσης και του τοπίου και καθορίζονται περιοχές προστατευόμενες λόγω της οικολογικής, βιολογικής, γεωλογικής, γεωμορφολογικής, εν γένει επιστημονικής ή αισθητικής σημασίας τους. Μετά τις αλλαγές που επήλθαν με το νέο περιβαλλοντικό νόμο 4685/2020, οι προστατευόμενες περιοχές μπορούν να χαρακτηρίζονται περαιτέρω ως περιοχές προστασίας της βιοποικιλότητας, εθνικά πάρκα, καταφύγια άγριας ζωής, προστατευόμενα τοπία και προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί.
Η νέα στρατηγική της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, έχει ως στόχο τον καθορισμό προστατευόμενων περιοχών τουλάχιστον για το 30% των εδαφών και το 30% των θαλασσών στην Ευρώπη. Επιπλέον, στοχεύει στην αποκατάσταση των υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων στην ξηρά και τη θάλασσα, στην αποδέσμευση 20 δισ. ευρώ τον χρόνο για τη βιοποικιλότητα μέσω διαφόρων πηγών και στην αναγνώριση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως παγκόσμιου ηγέτη στην αντιμετώπιση της παγκόσμιας κρίσης βιοποικιλότητας.
Όπως υποστήριξε και η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen, «το να κάνουμε ξανά τη φύση υγιή είναι το κλειδί για τη σωματική και ψυχική μας ευημερία, αποτελεί σύμμαχο στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και των επιδημιών (…) και μέρος μιας ευρωπαϊκής ανάκαμψης που δίνει στον πλανήτη περισσότερα από όσα παίρνει».
Πηγές:
- Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Στρατηγική της ΕΕ για τη βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal/actions-being-taken-eu/eu-biodiversity-strategy-2030_el
- Παναγιώτα Μαραγκού, Βιοποικιλότητα, WWF Ελλάς, 22 Μαΐου 2012, Διαθέσιμο σε: http://www.wwf.gr/images/pdfs/pe/12May_biodiversity_general.pdf
- Frederik Saltre & Corey J. A. Bradshaw, What is a ‘mass extinction’ and are we in one now?, The Conversation, 12 Νοεμβρίου 2019, Διαθέσιμο σε: https://theconversation.com/what-is-a-mass-extinction-and-are-we-in-one-now-122535
- Γλυκερία Π. Σιούτη, Εγχειρίδιο Δικαίου Περιβάλλοντος, Εκδ. Σάκκουλα, 2018, σελ.327 επ..
- Απόφαση 93/626/EΟΚ του Συμβουλίου σχετικά με τη σύναψη εκ μέρους της ΕΕ της Σύμβασης για τη βιολογική ποικιλομορφία, διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=LEGISSUM%3Al28102
Πηγή εικόνας: https://www.es-partnership.org/world-biodiversity-day-2020-will-be-celebrated-online/