Γράφει ο Νικόλας Τσιτλακίδης
Οι Μεγάλες Ιδέες φέρουν πάντοτε έναν μεγάλο κίνδυνο. Τον κίνδυνο των προσδοκιών. Ένα πολιτικό όραμα δίχως προσδοκίες συνιστά, ωστόσο, αποστειρωμένο πολιτικό σχέδιο και, ως γνωστόν, αν κάτι δεν αγγίζει τις ευαίσθητες χορδές της πίστης του ανθρώπου για ένα καλύτερο μέλλον, μη γεννώντας του την πεποίθηση πως αξίζει να παλέψει γι’ αυτό, τότε δεν πρόκειται να λειτουργήσει. Τουλάχιστον σε μια πολιτεία δημοκρατική και πολιτικά φιλελεύθερη.
Ο George Steiner, στη διάλεξη του «Η Ιδέα της Ευρώπης», προβληματίζεται με το εξής ερώτημα: «Μήπως η Ευρώπη είναι καταδικασμένη να κατοικήσει στο μεγάλο μουσείο περασμένων ονείρων που ονομάζουμε ιστορία;».
Η ενοποίηση μιας Ηπείρου διαιρεμένης, κατεστραμμένης από τη φρίκη δύο – από γεωγραφικής άποψης – Παγκόσμιων Πολέμων, αλλά από πολιτισμικής άποψης δύο ευρωπαϊκών εμφυλίων πολέμων, δίχως ίχνος ελπίδας και, κυρίως, μιας Ηπείρου που είχε απεμπολήσει τη σπουδαιότερη πολιτισμική παρακαταθήκη του ανθρώπινου πνεύματος, αποτελούσε και εξακολουθεί́ να αποτελεί́ μια Μεγάλη Ιδέα.
Εξ ορισμού, δηλαδή, κινδυνεύει από τις προσδοκίες που η ίδια γεννά, αλλά και από το ιστορικό βάρος των γλωσσών που ομιλούνται στη γεωγραφική της έκταση, των πολιτισμών που αναπτύχθηκαν κοντά στα πλωτά της ποτάμια και τα χρόνια του νεότερου «Μεσαίωνα» της που παλεύει να αφήσει πίσω της. Τα χρόνια της αυτοκτονίας της.
Σήμερα, λοιπόν, κυριαρχεί η αίσθηση ότι τα μεγαλεία της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης έχουν περάσει. Ότι η ώρα της Ευρώπης έχει παρέλθει οριστικά. Αν κανείς λάβει υπόψη μια σειρά από γεωπολιτικά και πολιτισμικά κριτήρια, ίσως αντιληφθεί ότι ο κίνδυνος της παρακμής πλησιάζει ολοένα και περισσότερο.
Γεωπολιτικά μιλώντας, η Ευρώπη δεν διαθέτει στρατιωτική και ενεργειακή αυτάρκεια. Εξαρτάται κατά βάση από τη «Βορειο-Ατλαντική Συμμαχία» όσον αφορά εξοπλιστικά ζητήματα, ενώ, ταυτόχρονα, λειτουργεί κατά βάθος φοβικά απέναντι στις αναθεωρητικές τάσεις που ξεπροβάλλουν στα σύνορα της, όσο κι αν αρέσκεται να παρουσιάζεται ατρόμητη μέσω της επιβολής κυρώσεων. Δείχνει να ξεχνά κάποιες φορές ότι, αν και η Ουάσιγκτον είναι εγγύτερα πολιτικά, η Μόσχα, αλλά και η Άγκυρα ακόμη, είναι εγγύτερα γεωγραφικά.
Ενεργειακά εξαρτιέται σε ασφυκτικό βαθμό από τη Ρωσία, που πλέον την έχει θέσει στη λεγόμενη “Black List”, επιδεικνύοντας την ικανότητα της «να γυρίζει τη στρόφιγγα» κατά ελεύθερη βούληση, αλλά και να κοστολογεί τις υπέρογκες ποσότητες φυσικού αερίου που εξάγει κατά τον ίδιο τρόπο, αποδεικνύοντας πως το ισχυρότερο όπλο της είναι τα ενεργειακά της αποθέματα και όχι οι πυρηνικές κεφαλές που ξεπροβάλλουν κάθε 9η Μαΐου στην Κόκκινη Πλατεία.
Σε επίπεδο τεχνολογίας και παραγωγής, έχει υποσκελιστεί από τις ΗΠΑ και την Κίνα, που συνιστούν το ψυχροπολεμικό δίπολο του αιώνα μας. Και έχει υποσκελιστεί σε τέτοιο βαθμό, που οι νεότεροι επιστήμονες της και τα πιο παραγωγικά κύτταρα του οργανισμού της αναχωρούν σωρηδόν προς την απέναντι όχθη του Ατλαντικού, δίχως πρόθεση επιστροφής. Συγκεκριμένα, το 70% των Ευρωπαίων που κάνουν διδακτορικό στις ΗΠΑ δεν επιστρέφουν πίσω. Κι αυτό διότι η Ευρώπη δεν αποπνέει ελπίδα. Διότι απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο από τις ρίζες της. Διότι τείνει να καταστεί μια αποκλειστικά γεωγραφική και οικονομική έννοια, η οποία, μάλιστα, αδυνατεί να ανταγωνιστεί στα οικονομικά θέλγητρα τις ΗΠΑ.
Η Ευρώπη, όμως, είναι έννοια – πρωτίστως – πολιτισμική, είναι η έννοια των μεγάλων ουμανιστικών ιδεωδών. Όσο κι αν την επηρεάζουν οι παραπάνω αδυναμίες της σε πληθώρα ζητημάτων, όπως η διαχείρηση περιφερειακών κρίσεων που λαμβάνουν ένοπλες διαστάσεις, η χάραξη ενιαίας ενεργειακής πολιτικής, και η εύρεση εξειδικευμένου και παραγωγικού ανθρώπινου δυναμικού, δύναται να τις υπερνικήσει μέσω του πολιτισμικού της εκτοπίσματος και της ικανότητας της να συσπειρώνεται γύρω από ιδανικά που απηχούν στην κουλτούρα των λαών της.
Το όραμα των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης φαντάζει, πλέον, απίθανο. Κι αυτό γιατί εδώ, όπως διαμηνύει και ο Steiner, το παρελθόν είναι παντού, και μια ασήμαντη απόσταση αποτελεί ρήγμα ανάμεσα σε έτερους πολιτισμούς. Ενώ οι ΗΠΑ στηρίχθηκαν στην ιδέα του μέλλοντος, εμείς στηριζόμαστε στην ιδέα του παρελθόντος, διότι δίχως αυτή καραδοκεί ο εφιάλτης της αιματοχυσίας.
Το πολιτισμικό υπόβαθρο της γηραιάς ηπείρου δεν τη διακρίνει, ωστόσο, μόνο από τις ΗΠΑ, αλλά και από τον ιστορικό δυνάστη, ιδίως της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Ο Μ. Κούντερα διαμηνύει, σκεπτόμενος το πολιτισμικό κράμα της Κ. Ευρώπης, πως πρόκειται για τη «μεγαλύτερη δυνατή ποικιλομορφία στον μικρότερο δυνατό χώρο», που απέναντι του βρίσκεται το ακριβώς αντίθετο του, δηλαδή η μικρότερη δυνατή ποικιλομορφία στον μεγαλύτερο δυνατό χώρο. Η Ρωσία.
Τα μεγέθη, όμως, αυτών των δύο ομοσπονδιακών κρατών, εκ των οποίων το πρώτο εξελίσσεται ταχύτερα και το δεύτερο απέχει οπωσδήποτε απ’ ό,τι θεωρείται ευρωπαϊκός πολιτισμός, έχουν περικυκλώσει την εξουθενωμένη Ευρώπη.
Η Ευρώπη βρίσκεται σε κίνδυνο. Δημογραφικά λιγοστεύει και γερνά. Γεωπολιτικά λειτουργεί αναποτελεσματικά. Στοιχειώνεται από το παρελθόν της. Συνομιλεί και συμπράττει με χώρες που αδιαφορούν για τα ανθρώπινα δικαιώματα ειδικότερα, και με το σύνολο κανόνων του Διεθνούς Δικαίου γενικότερα, για να καλύψει την παραγωγική και ενεργειακή της ανεπάρκεια, δίνοντας τους παράταση ζωής εις βάρος της ίδιας. Για να δράσει στρατιωτικά, αν το αποφασίσει, ζητά την άδεια της Ουάσιγκτον. Αλλά το κυριότερο, παρά τον πλούτο της, το υψηλό βιοτικό της επίπεδο, τη δημόσια παιδεία και την ειρηνική συνύπαρξη των λαών εντός της Ένωσης, το πνεύμα του Ευρωπαίου παρακμάζει. Απομακρύνεται από τα κλασσικά κείμενα, τους ευρωπαίους φιλοσόφους και την ευρωπαϊκή τέχνη, και καταλήγει στην αγγλοσαξονική, με συνέπεια να έχει χαθεί η ταυτότητα του ευρωπαίου πολίτη.
Συνοψίζοντας, η γεωγραφική της θέση, ανάμεσα στον πόλο των ΗΠΑ και τον κίνδυνο της Ρωσίας, καθιστά επιτακτική την ανάγκη να διατηρηθεί ζωντανό το όραμα μια Ευρώπης ενωμένης, που σέβεται τα Έθνη της, τα ιδεώδη που τη διέπουν και, φυσικά, τον ιστορικό της ρόλο ως πρωταγωνιστή και όχι ως κομπάρσου. Η αρχή της επιστροφής στο πολιτικό, στρατιωτικό, οικονομικό και πολιτισμικό προσκήνιο ίσως δύναται να πραγματωθεί με την επιστροφή στις ρίζες της. Στον πολιτισμό της. Αν ο Ευρωπαίος αποκτήσει εκ νέου ταυτότητα, η Ευρώπη διαθέτει μέλλον.
Βιβλιογραφία:
- Marshall T. (2015). Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας. Εκδόσεις ΔΙΟΠΤΡΑ.
- Steiner G. (2021). Η ιδέα της Ευρώπης. Εκδόσεις ΔΩΜΑ.
- Kundera M. (2022). Ο ακρωτηριασμός της Δύσης ή Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης. Εκδόσεις ΕΣΤΙΑΣ.
Πηγή εικόνας: Yale University Press, The End of Europe? Διαθέσιμο σε: https://yalebooks.yale.edu/2018/05/11/the-end-of-europe/