Γράφει ο Αχιλλέας Παπαδημητρίου
Στον απόηχο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, τον Πόλεμο του Κόσμου ο οποίος επέφερε την πτώση της Δύσης (Ferguson 2006) η Ευρωπαϊκή Ήπειρος ήταν ισοπεδωμένη. Η ανεργία βρισκόταν σε δυσθεώρητα ύψη, οι περισσότερες υποδομές καταστράφηκαν από τους εκτενέστατους βομβαρδισμούς και οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης αντιμετώπιζαν ένα ολοένα διογκούμενο εξωτερικό χρέος (Judt 2005). Οι μεγάλες δυνάμεις, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής , η Σοβιετική Ένωση και το Ηνωμένο Βασίλειο σχεδίαζαν το καλοκαίρι του 1945 στην Διάσκεψη του Πότσνταμ τον μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης . Το κεντρικό θέμα των συνομιλιών αφορούσε την αντιμετώπιση της Γερμανίας, και παρά τις πιέσεις του Στάλιν για ογκώδεις γερμανικές αποζημιώσεις, αποφασίστηκε η διχοτόμηση της Γερμανίας σε τέσσερις ζώνες κατοχής και η αποστρατικοποίηση της (Adenauer 1968).
Έπειτα από την παράδοση της Ιαπωνίας και την καταστροφή του Άξονα οι ιδεολογικές διαφωνίες αναδύθηκαν στην επιφάνεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτέλεσε η δημιουργία Λαϊκών Δημοκρατιών στην Ανατολική Ευρώπη το διάστημα Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου το 1945 με στενές διασυνδέσεις με την Μόσχα (Kennedy 1987). Η πράξη αυτή θεωρήθηκε ως παραβίαση των όρων της Διάσκεψης του Πότσνταμ από τους Δυτικούς Συμμάχους και συνετέλεσε στο στήσιμο του Ψυχροπολεμικού σκηνικού.
To Μακρύ Τηλεγράφημα
Ως απάντηση στις δηλώσεις του Στάλιν την 9η Φεβρουαρίου του 1947 ότι ο πόλεμος μεταξύ Δύσης και Ανατολής είναι αναπόφευκτος εξαιτίας της φύσης του καπιταλισμού και την εστίαση της Σοβιετικής Ένωσης στην εθνική της άμυνα προσμένοντας τον, το State Department ερευνούσε τα αίτια της απότομης μεταστροφής της Σοβιετικής Πολιτικής και τους λόγους για τους οποίους κατέρρευσε η συμμαχία (Gaddis 2006). Η απάντηση δόθηκε την 22η Φεβρουαρίου από τον George Kennan, Αμερικανό διπλωμάτη στη Μόσχα, σε ένα μακροσκελές διπλωματικό έγγραφο το οποίο έμεινε γνωστό ως το Μακρύ Τηλεγράφημα και την επίσημη δημοσίευση του ένα χρόνο αργότερα, υπογράφοντας με το ψευδώνυμο Mr. Χ το οποίο άσκησε επιρροή στην Αμερικανική Εξωτερική Πολιτική ως ένα βαθμό μέχρι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η σημασία του εν λόγω εγγράφου έγκειται στην εύστοχη παρατήρηση του Kennan για τα αίτια της συμπεριφοράς του Κρεμλίνου και τις πιθανές κινήσεις του. Συγκεκριμένα ως εξήγηση της συμπεριφοράς του Στάλιν παραθέτει πως κατά την Σοβιετική άποψη επικρατούν δύο κέντρα, το σοσιαλιστικό και το καπιταλιστικό, και ότι οι εσωτερικές διαμάχες εντός του καπιταλιστικού κόσμου είναι αναπόφευκτες.
Επιπροσθέτως δεν πρόκειται μακροπρόθεσμα να υπάρξει μια ειρηνική συνύπαρξη λόγω της επικρατούσας άποψης περί καπιταλιστικής περικύκλωσης και επισημαίνει ότι κομμουνιστικά κόμματα εντός της Δυτικής Ευρώπης θα δεχτούν βοήθεια και υποστήριξη από την Σοβιετική Ένωση εάν εξυπηρετούν τα συμφέροντα της. Το κεντρικό νόημα του Μακρύ Τηλεγραφήματος είναι ότι ανεξαιρέτως της πολιτικής που θα ακολουθήσουν οι Ηνωμένες Πολιτείες , η Σοβιετική Ένωση θα επιδιώξει να επεκτείνει την επιρροή της για λόγους εσωτερικής νομιμοποίησης και με σκοπό να αποδειχθεί η ανωτερότητα του κομμουνιστικού έναντι του καπιταλιστικού συστήματος. Επίσης, επισημαίνει την εξέχουσα θέση που κατέχει ο επεκτατισμός στην ρωσική πολιτική , ο οποίος ανάγεται από την εποχή των Τσάρων. Μέσα από τα λεγόμενα του Kennan διαμορφώνεται η πολιτική της ανάσχεσης, η αποτροπή δηλαδή εδραίωσης κομμουνιστικών καθεστώτων σε άλλα κράτη, η οποία, θα αποτελέσει τον ακρογωνιαίο λίθο της κυβέρνησης Τρούμαν.
Ουδείς μπόρεσε να περιγράψει πιο εύστοχα το μεταπολεμικό καθεστώς από τον τέως Βρετανό Πρωθυπουργό Ουίνστον Τσώρτσιλ “Από το Στέτιν στη Βαλτική μέχρι την Τεργέστη στην Αδριατική, ένα σιδηρούν παραπέτασμα έχει κατέβει σε όλη την ήπειρο” .
Το Δόγμα Τρούμαν και Το σχέδιο Μάρσαλ
Η αποχώρηση της Αγγλίας από την εμπλοκή της στον εν εξελίξει Ελληνικό Εμφύλιο πόλεμο εξαιτίας οικονομικής δυσπραγίας (Freeland 1970) και οι Σοβιετικές πιέσεις στην Τουρκία αναφορικά με το ζήτημα ναυσιπλοΐας στα Στενά (Gaddis 2005) οδήγησαν στα εξής γεγονότα. Την 12η Μαρτίου 1947, ο Πρόεδρος Τρούμαν σε μια κοσμοϊστορική ομιλία από το βήμα στο Κογκρέσο δήλωσε τα εξής: “η πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών πρέπει να υποστηρίζει ελεύθερους λαούς που αντιστέκονται ενάντια σε πιθανή υποδούλωση από οπλισμένες μειονότητες ή εξωτερικές πιέσεις”. Έχοντας πρωτύτερα παραθέσει την σημασία της δημοκρατίας, της ειρήνης και της ελευθερίας, αξίες τις οποίες οι Ηνωμένες Πολιτείες προωθούν και θα διασφαλίσουν μέσω του νεοσυσταθέντος Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
Επιπλέον, ζήτησε την αποστολή Αμερικανικού στρατιωτικού αλλά και πολιτικού προσωπικού, έπειτα από έκκληση και των δύο χωρών, για την ανοικοδόμηση υποδομών και την επίβλεψη της ορθής απορρόφησης των πόρων. Παρά την Ρεπουμπλικανική πλειοψηφία σε αμφότερα νομοθετικά σώματα, η Βουλή και η Γερουσία ενέκριναν το πακέτο Οικονομικής Βοήθειας σε Ελλάδα και Τουρκία ύψους 400 εκατομμυρίων δολαρίων (Ismay 1954).
Στην ομιλία του στο πανεπιστήμιο του Harvard την 5η Ιουνίου του 1947 ο Υπουργός Εξωτερικών George Marshall παρέθεσε τους λόγους για τους οποίους η παροχή οικονομικής αρωγής ήταν απαραίτητη για την Γηραιά Ήπειρο, την προέτρεπε να συντάξει οικονομικά σχέδια και ανέφερε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα παρείχαν τους απαραίτητους πόρους. Αναφέρει χαρακτηριστικά πως ο σκοπός της πολιτικής είναι ο εξής “δεν εναντιώνεται σε ουδεμία χώρα ή δόγμα, αλλά εναντίον της πείνας, της φτώχειας, της απόγνωσης και του χάους”. Μερικούς μήνες αργότερα έπειτα από την εισήγηση του Προέδρου Τρούμαν, το Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Ανάκαμψης ή σχέδιο Μάρσαλ όπως έμεινε γνωστό, εγκρίθηκε με συντριπτική πλειοψηφία από το Κογκρέσο και τον Απρίλιο του 1948 υπεγράφη και ετέθη σε λειτουργία. Συνολικά κεφάλαια ύψους 13.3 δισεκατομμυρίων δολαρίων απορροφήθηκαν από 16 Ευρωπαϊκά κράτη τα επόμενα τέσσερα έτη (Burke 2001), προτάσεις πραγματοποιήθηκαν στις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ και στην ίδια την Σοβιετική Ένωση, αλλά ύστερα από επιταγές της τελευταίας απορρίφθηκαν (Kennedy 1987).
Το Βορειοατλαντικό Σύμφωνο
Με την συνθήκη των Βρυξελλών το 1948 μεταξύ πέντε Ευρωπαϊκών χωρών ήτοι η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ολλανδία και το Λουξεμβούργο προωθήθηκε η συνεργασία στον οικονομικό, στρατιωτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό τομέα και ουσιαστικά αποτέλεσε τον πρόδρομο του ΝΑΤΟ. Γεγονότα που επηρέασαν τις Ευρωπαϊκές υποθέσεις την ίδια περίοδο όπως το πραξικόπημα ενάντια στην νόμιμα εκλεγμένη κυβέρνηση της Τσεχοσλοβακίας υποκινούμενο από την Σοβιετική Ένωση, καθώς και ο αποκλεισμός του ανεφοδιασμού του Βερολίνου οδήγησαν σε περαιτέρω ανάμιξη των Ηνωμένων Πολιτειών. Συγκεκριμένα, έπειτα από συζητήσεις την 4η Απριλίου 1949 υπεγράφη το Βορειοατλαντικό Σύμφωνο από τις χώρες της Δυτικής Ένωσης καθώς και των Ηνωμένων Πολιτειών, του Καναδά, της Ιταλίας, της Πορτογαλίας, της Νορβηγίας, της Ισλανδίας και της Δανίας.
Αποτελεί έναν διακυβερνητικό οργανισμό με έδρα τις Βρυξέλλες ο οποίος προωθεί την στρατιωτική συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών. Το σημαντικότερο στοιχείο του είναι το άρθρο 5 στο οποίο εγγυάται η συλλογική ασφάλεια, ¨η ένοπλος επίθεσις εναντίον ενός (κράτους) η πλειόνων εξ αυτών εν Ευρώπη ή Βορείω Αμερική θέλει θεωρηθεί επίθεσις εναντίων απάντων”. Επίσης σημαντικά στοιχεία του καταστατικού αποτελούν τα άρθρα 2 και 3 στα οποία εξασφαλίζεται η ενίσχυση των φιλελεύθερων θεσμών , η ασφάλεια και η ευημερία μέσω της οικονομικής συνεργασίας καθώς και η ανάπτυξη μέτρων για την ατομική και συλλογική τους προστασία. Από την ίδρυση του παρέμεινε σε αδράνεια μέχρι την ενεργοποίηση του εξαιτίας του πολέμου της Κορέας το 1950. Λίγο αργότερα, το 1952 η Ελλάδα και η Τουρκία εντάσσονται στη συμμαχία εξασφαλίζοντας την Νοτιοανατολική Πτέρυγα της Μεσογείου.
Σύμφωνα με τον λόρδο Ismay, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος γενικός γραμματέας του NATO και συνέβαλε στην δημιουργία του πολιτικού σκέλους του οργανισμού, μείζονα ρόλο διαδραμάτισε και η στρατιωτική αδυναμία των δυτικών χωρών. Σύμφωνα με την θεωρία της “Αυτοκρατορίας εκ προσκλήσεως” η ανάγκη βοήθειας εκ των χωρών της Ευρώπης με σκοπό την προστασία τους, ανέδειξαν την Αμερική σε υπερδύναμη και οδήγησε στην ενεργή συμμαχία για όλα τα επόμενα συναπτά έτη. Εξαιρουμένου του μονοπωλίου της ατομικής βόμβας από τις Ηνωμένες Πολιτείες “τίποτα δεν θα μπορούσε να εμποδίσει τους Σοβιετικούς να επεκταθούν σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ευρώπη” (Ismay 1954). Στον ίδιο αποδίδεται και η γνωστή ρήση αναφορικά με τον σκοπό του οργανισμού “Οι Αμερικανοί εντός , οι Σοβιετικοί εκτός και οι Γερμανοί κάτω”.
Συμπεράσματα
Από τα παραπάνω, έπειτα από την ήττα του Άξονα παρατηρείται μία μετάβαση από ένα πολυπολικό σύστημα στο διπολικό, με δρώντες την βαθύτατα πληγωμένη οικονομικά και πληθυσμιακά Σοβιετική Ένωση και την ακμάζουσα βιομηχανική οικονομία της Αμερικής, η οποία έχει οριστικά εξέλθει εκ του απομονωτισμού που την χαρακτήριζε τα έτη του Μεσοπολέμου. Αμφότερες δυνάμεις “κάλυψαν¨ το κενό εξουσίας που προέκυψε όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στην Ασία καθώς οι πάλαι ποτέ μεγάλες δυνάμεις βρίσκονταν σε δεινή οικονομική και στρατιωτική κατάσταση.
Πράγματι η άμυνα της Ευρώπης τα πρώτα χρόνια βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην παρουσία αμερικανικών στρατευμάτων, ένα ζήτημα το οποίο απασχόλησε σε μεγάλο βαθμό την αμερικανική πολιτική σκηνή και το κατά πόσο θα μπορούσαν οι χώρες αυτές να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Για αυτό τον λόγο, τα επόμενα έτη η Γαλλία και η Αγγλία ανέπτυξαν πυρηνικά προγράμματα. Επίσης, το 1948 η Σοβιετική Ένωση αποκτά ατομικές ικανότητες με αποτέλεσμα κάποια χρόνια αργότερα, να προκύψει το δόγμα της αμοιβαίας εξασφαλισμένης καταστροφής, σύμφωνα με το οποίο, ουδεμία χώρα θα ξεκινούσε πυρηνική επίθεση από φόβο ότι θα πληγεί και η ίδια.
Όσον αφορά την πολιτική σκηνή στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης το πεδίο και οι προθέσεις του Στάλιν παραμένουν ασαφείς, κατά πόσο δηλαδή πράγματι επιθυμούσε να επεκτείνει την Σοβιετική σφαίρα επιρροής ή απλώς να προβεί σε μια προσπάθεια προβολής της υπεροχής του κομμουνιστικού συστήματος για εσωτερικούς λόγους. Αναμφισβήτητη είναι η αδιαλλαξία του καθεστώτος και η πάση θυσία διατήρηση των προσαρτημένων εδαφών στην Σοβιετική Ένωση των Βαλτικών Χωρών (Εσθονία, Λιθουανία, Λετονία), καθώς και των κρατών δορυφόρων (Πολωνία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Βουλγαρία) πλείστα πρώην σύμμαχοι του άξονα και μετέχοντες στην εισβολή στη Ρωσία. Οφείλει να αναφερθεί η κατά μίμηση του Σχεδίου Μάρσαλ προσπάθεια από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης να ανοικοδομήσει την Ανατολική Ευρώπη με το Συμβούλιο για την Αμοιβαία Οικονομική Βοήθεια (COMECON), αποσκοπώντας στην προβολή ισχύος και της ανωτερότητας του κομμουνιστικού στρατοπέδου.
Η αμερικανική εξωτερική πολιτική του Προέδρου Τρούμαν βασιζόταν όπερ προαναφέρθη στην ενεργή προσπάθεια αποτροπής εξάπλωσης του κομμουνιστικού μπλοκ. Η δημιουργία του ΝΑΤΟ δεν ήταν αποκλειστικά εξαρτημένη από την Σοβιετική Ένωση αλλά είχε σκοπό την διατλαντική συνεργασία. Τα επόμενα χρόνια με την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα το 1952 και της ΕΟΚ τα επόμενα χρόνια η προσπάθεια της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης θα πάρει την ανιούσα αρχικά στον οικονομικό τομέα και έπειτα στην κοινή ασφάλεια, άμυνα και την διακρατική συνεργασία, μία “επιθυμία” από την εποχή του Καρλομάγνου. Η δε προσπάθεια στις αρχές της δεκαετίας του 50 για τη δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας εκτός του ΝΑΤΟ με πρωτεργάτη την Γαλλία (σχέδιο Πλεβέν) δεν είχε τα επιθυμητά αποτελέσματα και ουδέποτε πραγματοποιήθηκε σε αντίθεση με άλλες προσπάθειες ενδο-Ευρωπαϊκών Οργανισμών, όπως η Δυτικό Ευρωπαϊκή Ένωση. Μετουσιώθηκε στην Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Κλείνοντας, ο Ψυχρός Πόλεμος αποτέλεσε μια “διαμάχη” όχι τόσο στον στρατιωτικό τομέα εξαιρουμένων των περιφερειακών συγκρούσεων αλλά περισσότερο του ανταγωνισμού στον οικονομικό, ιδεολογικό και πολιτιστικό τομέα. Οδήγησε σε τεχνολογικά άλματα και επηρέασε καθοριστικά το μέγιστο μέρος του 20ου αιώνα.
Βιβλιογραφία
● Kennedy P. (1990). Η Άνοδος και η Πτώση των Μεγάλων Δυνάμεων Οικονομική Μεταβολή και Στρατιωτική Σύγκρουση από το 1500 έως το 2000. Εκδόσεις ΑΞΙΩΤΕΛΗΣ.
● Ferguson N. (2006). The War of the World Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West . Εκδόσεις The Penguin Press HC.
● Gaddis J. L. (2006). The Cold War : A New History .
Εκδόσεις The Penguin Press HC.
● Judt T.(2006) Postwar : A history of europe since 1945
Εκδόσεις The Penguin Press HC.
● Lord Ismay. (1956). NATO : The First Five Years 1949-1954.
Εκδόσεις ΝΑΤΟ.
● Freeland R, (1985). The Truman Doctrine and the Origins Of McCarthyism : Foreign Policy , Domestic Policy and Internal Security , 1946-1948.
Εκδόσεις New York University Press.
● Adenauer K. (1968), Memoirs 1945-1953.
Εκδόσεις Weinderfeld & Nicholson London
● Burke K. (2001) Contemporary European History Volume 10 Number 2. Εκδόσεις Cambridge University Press
● George F Kennan, (1946). : Long Telegram. NSA archive, Διαθέσιμο σε :
https://nsarchive2.gwu.edu/coldwar/documents/episode-1/kennan.htm
● Address of the President to Congress, recommending assistance to Greece and Turkey. | Harry S. Truman. (n.d.) Truman Library. Διαθέσιμο σε: https://www.trumanlibrary.gov/library/research-files/address-president-congress-recommending-assistance-greece-and-turkey
● McGlinchey. (2009). The Marshall Plan, the Truman Doctrine, and the Division of Europe. E-international Relations. Διαθέσιμο σε : https://www.e-ir.info/2009/10/13/the-marshall-plan-the-truman-doctrine-and-the-division-of-europe/
● NATO Declassified. (2022). Διαθέσιμο σε : https://www.nato.int/cps/en/natohq/declassified_139339.htm
● Πηγή Εικόνας : https://www.trumanlibrary.gov/photograph-records/73-3194