Γράφει ο Γεώργιος Τσιάλας
Η μελέτη του κινέζικου πολιτικού συστήματος είναι ιδιαίτερα περίπλοκη. Διχογνωμίες και διαφωνίες ταλανίζουν την επιστημονική κοινότητα. Ορισμένες φορές διατυπώνονται, επί του ζητήματος, αναλύσεις, οι οποίες στερούνται αξιολογικής ουδετερότητας δηλαδή δεν παρουσιάζουν όσο πιο αντικειμενικά γίνεται δεδομένα.
Στην παρούσα ανάλυση θα επιδιωχθεί η εξέταση του δόγματος της μεθοδευμένης προσαρμοστικότητας και πιο συγκεκριμένα της προσεκτικής, σχεδιασμένης και σταδιακής προσαρμογής του Κ.Κ. Κίνας και του κράτους το οποίο διευθύνει στην σύγχρονη πραγματικότητα. Σαφώς, για την εν λόγω προβληματική απαιτείται μια εκτεταμένη έρευνα, ωστόσο στο ορισμένο πλαίσιο που διατίθεται θα εξετασθούν 3 κεντρικά επίπεδα (οικονομία, κράτος, δίκαιο) όπου διαφαίνεται το εν λόγω δόγμα.
Αρχικά, πριν αναλυθεί το προς εξέταση θέμα, πρέπει να αναδειχθεί η ιδιαιτερότητα του κινέζικου πολιτικού συστήματος. Στην βιβλιογραφία παρατηρούμε να γίνεται αναφορά στις λεγόμενες «ασιατικές αξίες». Με άλλα λόγια, γίνεται λόγος για ένα αξιακό σύστημα, το οποίο πηγάζει και έχει διαμορφωθεί από την ιστορία και τον ιδιαίτερο πολιτισμό της κινεζικής κοινωνίας, στην συγκεκριμένη περίπτωση. Το εν λόγω πλαίσιο αξιών επηρεάζει μέχρι και σήμερα το πολιτικό γίγνεσθαι της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Ενδεικτικά αναφέρουμε την αξία της συναινετικής διακυβέρνησης, της κοινωνίας της αρμονίας, τις αρχές του κομφουκιανισμού κτλ. Οι αξίες αυτές έχουν εμποτιστεί με τις ιδέες, οι οποίες προήλθαν με την επανάσταση του 1949 και εφαρμόζονται, βεβαίως, ανάλογα με τις περιστάσεις ή επιλεκτικά ή εν πάση περιπτώσει σύμφωνα με την κομματική γραμμή. Δεν θα ήταν παράλογο να συνδυαστεί η αξιοποίηση αυτών των αξιών με μια ευρύτερη διάθεση του Κ.Κ. Κίνας για προσαρμογή στις όποιες μεταβολές. Προς επιβεβαίωση του προαναφερθέντος ισχυρισμού λειτουργούν τα λεγόμενα του πρώην Γ.Γ. του Κ.Κ. Κίνας Ντενγκ Σιάο Πινγκ, ο οποίος αναφέρει ότι «πρέπει να διασχίσουμε το ποτάμι, χτυπώντας το μπαστούνι (ανιχνευτικά) στις πέτρες», θέλοντας να ανακοινώσει κατ’ αυτόν τον τρόπο ότι θα επέλθουν μεταρρυθμίσεις με σταδιακό και κατατοπιστικό χαρακτήρα.
Έχοντας καταδείξει την ιδιαίτερη ιδεολογική βάση του κινέζικου πολιτικού συστήματος, προκύπτει το ερώτημα πότε, και για ποιόν λόγο προέκυψε η ανάγκη για μεταρρυθμίσεις στην σύγχρονη Κίνα. Αναλυτικότερα, εξαιτίας της αλλαγής του συσχετισμού των πολιτικών δυνάμεων σε διεθνές επίπεδο, δηλαδή της πτώσης Ε.Σ.Σ.Δ., και των γεγονότων στην πλατεία Τιενανμέν, αναδείχθηκε η ανάγκη για μια ποιοτική στροφή της Λ.Δ.Κίνας. Ακόμη και πριν το κομματικό συνέδριο του 1992, η ηγεσία του Κ.Κ. Κίνας υπό τον Ντενγκ Σιάο Πινγκ δρομολόγησε ορισμένες μεταρρυθμίσεις σε διάφορους τομείς και ιδιαίτερα στον οικονομικό. Η πειραματική και εδαφικά ορισμένη, σε ορισμένες επαρχίες, καπιταλιστική παλινόρθωση θεωρήθηκε το μέσο για την προσαρμογή της Κίνας στο νέο διεθνές περιβάλλον που διαμορφωνόταν αλλά και στις εσωτερικές απαιτήσεις που είχαν προκύψει.
Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις, καθώς είχαν πειραματικό και κατατοπιστικό χαρακτήρα, δεν θα έπρεπε να θίγουν τον ιδεολογικό πυρήνα του κινέζικου κράτους ή την ακεραιότητα του Κ.Κ. Κίνας. Για τον λόγο αυτό το κόμμα ακολούθησε μια ευρηματική τακτική. Δεν προχώρησε στην νομιμοποίησή τους μέσω της υιοθέτησης ενός νέου συντάγματος, πράγμα το οποίο θα υπερτόνιζε την αρχικώς πειραματική ποιοτική στροφή στην οικονομία της αγοράς. Αντίθετα, η κινεζική διοίκηση προχώρησε στην αναθεώρηση του ήδη υπάρχοντος συντάγματος. Ως αποτέλεσμα, η αναθεώρηση του 1993 εισήγαγε τις νέες κατευθύνσεις με ιδιαίτερα προσεκτικό τρόπο.
Στον οικονομικό τομέα, χαρακτηριστικό είναι ότι στο προοίμιο του Συντάγματος (αναθεώρηση 1993) γινόταν αναφορά στο γεγονός ότι «η Κίνα βρίσκεται στο πρώτο στάδιο του σοσιαλισμού», σε μία πορεία εκσυγχρονιστική «σύμφωνα με την θεωρία οικοδόμησης του σοσιαλισμού με κινέζικα χαρακτηριστικά» ενώ στην συνέχεια στο αναθεωρημένο αρθ.15 (του οικονομικού συντάγματος) αναφέρεται ότι «το Κράτος εφαρμόζει την σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς». Το γεγονός ότι εντοπίζουμε αόριστες νομικές έννοιες, ακόμη και παραδοξολογίες, οι οποίες μπορούν να ερμηνεύονται κατά το δοκούν από την εξουσία, αναδεικνύει ακριβώς το πνεύμα του δόγματος της σταδιακής και κατατοπιστικής προσαρμοστικότητας. Το Κ.Κ. Κίνας, διατηρώντας τον ιδεολογικό και πολιτικό του ρόλο, νομιμοποίησε θετικά τις μεταρρυθμίσεις, υπέρ του ανοίγματος στην οικονομία της αγοράς και των ιδιωτικοποιήσεων, οι οποίες μάλιστα καθώς απέβησαν κερδοφόρες οδήγησαν στην παράταση αυτού του ιδιόρρυθμου καθεστώτος με την νέα αναθεώρηση του 1999. Στην ανωτέρω αναθεώρηση αναφερόταν ότι «η χώρα θα βρίσκεται στο στάδιο αυτό για μεγάλο χρονικό διάστημα».
Η ανανεωμένη τάση μέσα από την εμπειρία των γεγονότων της πλατείας Τιενανμέν αποτελεί γνώμονα του κρατικού σχεδιασμού μέχρι και σήμερα. Σαφώς, παρά το γεγονός ότι αφορούσε αρχικά την οικονομική λειτουργία του κράτους, προέκυψε και η ανάγκη για μεταρρυθμίσεις και σε άλλους τομείς.
Η στροφή στην οικονομία της αγοράς και κυρίως οι διαβουλεύσεις για είσοδο της Λ.Δ.Κίνας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου έδωσε την εντύπωση ότι θα οδηγούσε σε κομβικές μεταρρυθμίσεις στο πολιτικό σύστημα της Κίνας. Κατά την δεκαετία του 1990, δυτικοί αναλυτές υποστήριζαν ότι η Κίνα θα υιοθετούσε ένα πολυκομματικό σύστημα διακυβέρνησης ανάλογο με τις δυτικές δημοκρατίες. Εκτός από το γεγονός ότι αυτό αποτελούσε υπεραπλουστευτικό σκεπτικό, το οποίο θα συνεπαγόταν ταύτιση καπιταλισμού με φιλελεύθερο πολυκομματισμό, δεν λάμβανε υπόψη τον ιδιόμορφο χαρακτήρα μεταβίβασης της Κίνας στον καπιταλισμό.
Τα τεκταινόμενα εκείνης της περιόδου δεν μπορούσαν να μην επηρεάσουν έστω και σε ένα βαθμό το πολιτικό σύστημά της. Κλασσικό παράδειγμα αποτελεί η προσθήκη της αρχής της «Τριπλής Αντιπροσώπευσης» στο προοίμιο του συντάγματος μετά την αναθεώρηση του 2004. Η θεωρία αυτή, η οποία παρουσιάστηκε επί προεδρίας Ζιανγκ Ζεμίν, αποτέλεσε μια τομή για τα τότε δεδομένα. Αν και είχε κυρίως διακηρυκτικό χαρακτήρα και σκοπό να βελτιώσει την εικόνα της Κίνας σε διεθνές επίπεδο, η αρχή αυτή ορίζει ότι το Κ.Κ. Κίνας «φιλοδοξεί να εκπροσωπεί το σύνολο της κοινωνίας και όχι μόνο την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα». Πέραν από το γεγονός ότι αποτελεί εκδήλωση του δόγματος το οποίο εξετάζουμε, γίνεται κατανοητό ότι αμφισβήτησε σε ένα βαθμό τον ταξικό χαρακτήρα του κράτους. Βέβαια, στη πράξη η μεταρρύθμιση είχε ήπιο χαρακτήρα, καθώς το κομμουνιστικό κόμμα ουσιαστικά διατηρεί ακόμη τα ηνία της διοίκησης.
Πέραν των προαναφερθέντων, εντοπίζουμε και μια διάθεση προσαρμογής του νομικού συστήματος στα νέα δεδομένα της δεκαετίας του 1990 και του 2000. Οι μεταρρυθμίσεις πήραν την μορφή της πρόσληψης ξένου δικαίου. Η εν λόγω διαδικασία ξεκίνησε ήδη με το άνοιγμα στην οικονομία της αγοράς το 1988 και βασικός της στόχος ήταν η δημιουργία ενός κλίματος ασφάλειας για το ξένο επενδυτικό κεφάλαιο. Δεν είναι τυχαίο ότι το 1988 άρχισε να αναπτύσσεται το διοικητικό δίκαιο, ειδικά αναφορικά σε θέματα αυθαιρεσίας των υπαλλήλων ενώ παράλληλα εισήχθη και η αρχή της νομιμότητος.
Πληθώρα μεταρρυθμίσεων σε διαφόρους τομείς του κινεζικού νομικού συστήματος παρατηρήθηκαν και από το 1993 μέχρι και σήμερα. Η πρόσληψη του ξένου δικαίου πήρε κυρίως την «μορφή ενσωμάτωσης των κατευθύνσεων του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου». Προκειμένου αυτή η διαδικασία να έρθει εις πέρας, η κινεζική ηγεσία, επηρεασμένη από το αμερικανικό δίκαιο, διαμόρφωσε ένα ανανεωμένο διοικητικό δίκαιο. Επιπλέον, για την κατάστρωση του κινέζικου νόμου περί ιδιοκτησίας αξιοποιήθηκε ο γερμανικός Αστικός Κώδικας ενώ για την ανάπτυξη του εμπορικού δικαίου ως πρότυπο λειτούργησε το Common Law. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η προσθήκη του αρθ.33 στο αναθεωρημένο Κινεζικό Σύνταγμα του 2004, η οποία προέβλεπε ότι «το κράτος σέβεται και προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα».
Μία πρώτη εξέταση των πραγματικών περιστατικών θα έδινε την εντύπωση ότι πρέπει να γίνεται αναφορά σε επιβολή ξένου δικαίου. Μια τέτοια ερμηνεία του status quo στο δικαιικό σύστημα της Κίνας δεν θα παρουσίαζε ακριβώς την πραγματικότητα. Όπως προκύπτει και από την εξέταση των άλλων δύο τομέων, η κινεζική ηγεσία ελέγχει επιμελώς το άνοιγμα και την διαδικασία προσαρμογής στις καπιταλιστικές σχέσεις. «Η πρόσληψη δικαιικών προτύπων έγινε με τρόπο επιλεκτικό» έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η εθνική κυριαρχία ενώ παραδοσιακά στοιχεία και έννοιες παρέμειναν ακέραια.
Χαρακτηριστικό της επιλεκτικής πρόσληψης ξένου δικαίου αποτελεί ο νόμος περί ιδιοκτησίας του 2007, ο οποίος αν και ανανεωμένος παραμένει ανεπαρκής με βάση τα δυτικά πρότυπα, τα οποία τον επηρέασαν, αν μη τι άλλο. Παρομοίως το εργατικό δίκαιο ανανεώθηκε επιλεκτικά. Στον τομέα αυτό του κινέζικου δικαίου παρατηρούμε ότι οι συλλογικές συμβάσεις δεν διαμορφώθηκαν ή εξελίχθηκαν σύμφωνα με τα δυτικά δικαιικά πρότυπα της εποχής. Απώτερος σκοπός βέβαια ήταν να διασφαλιστεί το χαμηλό κόστος παραγωγής. Ακόμη και στον τομέα των ελευθεριών και των δικαιωμάτων ακόμη παρατηρούνται φαινόμενα ανενέργειας του νόμου και στοιχεία ασθενικής δημοκρατίας πάρα την όποια σχετική βελτίωσή της. Η κατάσταση αυτή ίσως και να οφείλεται στο γεγονός ότι το αρθ.33 του συντάγματος του 2004, αν και αποτελεί σημαντική προσθήκη, μπορεί να έχει απλά διακηρυκτικό και γενικό χαρακτήρα.
Εν κατακλείδι, σύμφωνα με την προηγηθείσα ανάλυση αναδεικνύεται η σημασία του δόγματος της προσαρμοστικότητας για την Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Παρ’ όλα αυτά, προκύπτει ένα μείζων ερώτημα το οποίο προβληματίζει την επιστημονική κοινότητα. Η Κίνα και πιο συγκεκριμένα το Κ.Κ. Κίνας προσαρμόζεται στην νέα διεθνή οικονομική και πολιτική σκηνή ή στην πραγματικότητα μεθοδεύει εμμέσως καταστάσεις προς όφελος του; Μια πιο ολοκληρωμένη απάντηση θα αποτελούταν από δύο σκέλη. Από την μία, η κινεζική ηγεσία προγραμματίζει προσεκτικά τις μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες της με απώτερο σκοπό την επιβίωση της αλλά και του πνεύματος που εκπροσωπεί καθώς και την διατήρηση της εθνικής ακεραιότητας και κυριαρχίας. Από την άλλη είναι αυτονόητο ότι τόσο το κινέζικο κράτος όσο και το Κ.Κ. Κίνας βρίσκονται σε μια αργή διαδικασία μετασχηματισμού ορισμένων βασικών πυλώνων χωρίς ωστόσο να αναδεικνύουν την σημασία της όλης διαδικασίας, η οποία εάν υπερτονιστεί μπορεί να επηρεάσει το καθεστώς.
Πηγές
Δημήτρης Καλτσώνης, Δίκαιο και κοινωνία στον 21ο αιώνα, Δίκαιο, οικονομική κρίση και δημοκρατία, εκδ. Τόπος, Αθήνα, 2014 (Ανακτήθηκε την 09.05.2021)
Δημήτρης Καλτσώνης, Το κράτος στην Κίνα 1949-2019, εκδ. Τόπος, Αθήνα, 2019, σελ. 220-223, 228-235, 264, 272, 282, 307-311, 313-314 (Ανακτήθηκε την 16.05.2021)
Andrew Heywood, Εισαγωγή στην Πολιτική, εκδ. ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, Θεσσαλονίκη, 2014, σελ. 65-66 (Ανακτήθηκε την 07.11.2018)
Chellaney Brahma, Το κινεζικό μοντέλο: Ο «κόκκινος» καπιταλισμός δεν φέρνει δημοκρατία, Το Βήμα, Μάρτιος 11, 2016, διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/2016/03/10/world/to-kineziko-montelo-o-kokkinos-kapitalismos-den-fernei-dimokratia/ (Ανακτήθηκε την 20.09.2021)
China (People’s Republic of)’s Constitution of 1982 with Amendments through 2018, constituteproject.org, διαθέσιμο σε: https://www.constituteproject.org/constitution/China_2018.pdf?lang=en (Ανακτήθηκε την 05.09.2021)
Jean-Pierre Cabestan, Le système politique chinois, Paris, Sciences Po/Les presses, 2014, σελ. 52 (Ανακτήθηκε την 02.09.2021)
Jean-Pierre Cabestan, Chine : un État de lois sans État de droit, In : Tiers-Monde, tome 37, n°147, 1996, La Chine après Deng, σελ. 649-668, διαθέσιμο σε: https://www.persee.fr/docAsPDF/tiers_0040-7356_1996_num_37_147_5061.pdf (Ανακτήθηκε την 02.09.2021)
Li Zhao, L’évolution récente de la Constitution chinoise, Les Cahiers de Droit, vol.37, no 3, 1996, σελ. 647-650, διαθέσιμο σε: https://www.erudit.org/en/journals/cd1/1996-v37-n3-cd3808/043402ar.pdf (Ανακτήθηκε την 01.10.2021)
David M. Kotz, Socialism and capitalism: Lessons from the demise of state socialism in the Soviet Union and China, στον τόμο R. Pollin (edit.), Socialism and radical political economy: Essays in honor of Howard Sherman, Cheltenham and Northampton, Edward Elgar, 2000, σελ. 300-317, διαθέσιμο σε: https://people.umass.edu/dmkotz/Soc_and_Cap_Lessons_00.pdf (Ανακτήθηκε την 16.09.2021)
Oriana Skylar Mastro, Chinesse Grand Strategy, Georgetown University, May 2021, διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/profile/Oriana-Mastro/publication/351780420_Chinese_Grand_Strategy/links/60a994d845851522bc0de1fc/Chinese-Grand-Strategy.pdf (Ανακτήθηκε την 20.09.2021)
Paul André, La notion d’État dans la pensée politique chinoise et ses conséquences sur la scène internationale, Science politique, Université Paris-Est, 2009, σελ. 109 (Ανακτήθηκε την 04.09.2021)
Πηγή εικόνας:
South China Morning Post, In Pictures: China marks 70th anniversary of the founding of People’s Republic of China with military parade, People waving China’s national flag along Chang’an Avenue in Beijing during celebrations making the 70th anniversary of the founding of the People’s Republic of China, photo: Xinhua, South China Morning Post, Οκτώβριος 1, 2019, διαθέσιμη σε: https://www.scmp.com/photos/3031106/pictures-china-marks-70th-anniversary-founding-peoples-republic-china-military-parade (Ανακτήθηκε την 05.10.2021)