Γράφει ο Μάριος Ρούσσος
Σύμφωνα με το προοίμιο του κειμένου της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, η τρέχουσα κατάσταση της κλιματικής αλλαγής αποτελεί για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) ταυτόχρονα πρόκληση, αλλά και ευκαιρία για τη χάραξη μιας πιο βιώσιμης πορείας. Αυτή η οπτική έρχεται να επιβεβαιώσει την επιτακτική ανάγκη για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Ωστόσο, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, ο συντονισμός των κρατών δεν είναι εύκολος και απαιτεί κοινούς κανόνες για την αποτελεσματική δράση τους. Το σύνολο των κανόνων αυτών δημιουργούν ένα νέο κλάδο δικαίου, αυτόν του περιβάλλοντος. Από νομικής άποψης, το συλλογικό δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον συνιστά την τρίτη γενιά ανθρωπίνων δικαιωμάτων που δημιουργήθηκαν για να συμπληρώσουν τις προγενέστερες γενιές (πολιτικά, κοινωνικά-οικονομικά). Παραδείγματα που θεσπίζουν αυτές τις αρχές, είναι η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το κλίμα, καθώς και οι δεκαεπτά στόχοι βιωσιμότητας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Δυστυχώς, παρά τα φιλόδοξα σχέδια η πραγματικότητα δείχνει ότι τα εμπόδια και οι δυσκολίες για την Παγκόσμια Πράσινη Ατζέντα παραμένουν.
Τα κράτη αντιμετωπίζουν με διαφορετικό τρόπο την πράσινη μετάβαση. Ενώ κράτη όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες (ΗΠΑ) δείχνουν την δυσαρέσκεια τους με την αποχώρηση από τη Συνθήκη του Παρισιού του 2015, η ΕΕ αναδύεται ως η πρωτοπόρος δύναμη για την δημιουργία ενός πιο πράσινου μέλλοντος. Μια σημαντική πρωτοπορία της ΕΕ σε περιφερειακό επίπεδο συνιστά το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το Κλίμα του 2020, το οποίο επιχειρεί να μεταφράσει τις πολιτικές δεσμεύσεις σε καθορισμένους στόχους. Αποτέλεσμα συνεχών διαβουλεύσεων και διαλόγου, το κείμενο αυτό αποτελεί ένα από τα πρώτα παγκοσμίως, που ενσωματώνουν το περιβάλλον στην έννομη τους τάξη. Πλέον, συναντάται μια αναπαραγωγή αυτού του δικαίου σε εθνικό επίπεδο για τους τομείς που άπτονται στην δικαιοδοσία του.
Η παρούσα ανάλυση επιχειρεί να φωτίσει τις άγνωστες πτυχές του αναδυόμενου αυτού κλάδου, καθώς και να αναδείξει το ρόλο του δικαίου ως παράγοντα επιτάχυνσης της πράσινης μετάβασης. Συνοπτικά, θα προσπαθήσει να απαντήσει στο ερώτημα: ποιος είναι ο ρόλος του ευρωπαϊκού δικαίου για την πράσινη Ευρώπη του 2050 και κατά συνέπεια, σε ποιο βαθμό το δίκαιο προάγει την πράσινη μετάβαση. Δεδομένων των ποικίλων ζητημάτων που απορρέουν, η ΕΕ καλείται να απαντήσει θεσπίζοντας ένα κατάλληλο νομικό πλαίσιο που θα λαμβάνει υπόψη αυτές τις δυσκολίες.
Ι. Ο ρόλος του ευρωπαϊκού δικαίου για την Πράσινη Ευρώπη του 2050
Το ευρωπαϊκό δίκαιο του περιβάλλοντος (ενέργεια, ανανεώσιμες πηγές, αειφόρος ανάπτυξη) αποτελεί έναν δυναμικό κλάδο, ο οποίος, αν και αναπτύχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, εξελίσσεται συνεχώς. Σε αντίθεση με τον γενικό κανόνα, ότι το δίκαιο έπεται της αλλαγής της κοινωνίας, αυτός ο κλάδος διακρίνεται από έναν προγραμματικό και ταυτόχρονα κατευθυντήριο χαρακτήρα. Για ακόμη μια φορά, η ΕΕ βρίσκεται στο επίκεντρο των παγκόσμιων αλλαγών δημιουργώντας ένα πρωτότυπο κανονιστικό πλαίσιο, με δεσμευτικό χαρακτήρα για τα λοιπά κράτη που επιχειρούν να ακολουθήσουν το παράδειγμα της. Ίσως η πιο διαδεδομένη δέσμευση αποτελεί η μείωση των επιβλαβών προς το περιβάλλον ρύπων κατά 55% έως το 2030 με στόχο την κλιματική ουδετερότητα στα μέσα του αιώνα. Αν και έχει επιτευχθεί σημαντική εξέλιξη μέχρι σήμερα, θα πρέπει να ληφθούν μέτρα hard law, δηλαδή με δεσμευτικό χαρακτήρα για την συνέχιση αυτής της πορείας.
Πιο αναλυτικά, το δίκαιο της ΕΕ θέτει ένα νομικό πλαίσιο με στόχο την πρόληψη των καταστροφών στο μέλλον («αρχή της πρόληψης»). Αναλύοντας τα τρέχοντα επιστημονικά δεδομένα, το ευρωπαϊκό δίκαιο προβλέπει συγκεκριμένους στόχους που θα πρέπει να επιτευχθούν μακροπρόθεσμα για τη δημιουργία μιας κλιματικά ουδέτερης ηπείρου έως το 2050. Οι στόχοι αυτοί είναι ταυτοχρόνως προσαρμοσμένοι σε κρατικό και ενωσιακό επίπεδο. Επίσης, με γνώμονα την επίτευξη αυτών των στόχων, παρατηρείται η εξάπλωση των «πράσινων» κομμάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Μάλιστα, στην περίπτωση της Γερμανίας, οι Πράσινοι (die Grunen) συμμετέχουν στην πολυκομματική κυβέρνηση. Ακόμα, στο επίπεδο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου οι κομματικοί σχηματισμοί με πράσινη ατζέντα συνασπίζονται στην πολιτική ομάδα των Πρασίνων. Φυσικά, η δίκαιη μετάβαση αποτελεί σημαντικό μέρος της ρητορικής τους. Από νομικής άποψης, γίνεται συχνά μνεία σε νέες έννοιες, όπως η κυκλική οικονομία, η αειφορία, καθώς και οι στόχοι βιώσιμης ανάπτυξης (ΣΒΑ). Με τη σειρά τους, οι έννοιες αυτές γίνονται προτεραιότητες για τον καθορισμό των πολιτικών επιδιώξεων.
Αυτή η πράσινη «στροφή» επέτρεψε τη δημιουργία ενός πρόσφορου εδάφους για τη ψήφιση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Εξάλλου, η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάϊεν, έχει δεσμευτεί από την αρχή της θητείας της να θέσει την ευρωπαϊκή ατζέντα ως προτεραιότητα της. Το 2019 αποτελεί ένα ορόσημο, καθώς μετά από ενδελεχείς διαβουλεύσεις με όλα τα αρμόδια όργανα, το προτεινόμενο κείμενο κατάφερε να συγκεντρώσει την πλειονότητα των ευρωβουλευτών. Το κείμενο αυτό καλύπτει μια πληθώρα τομέων όπως η βιώσιμη γεωργία, η διαχείριση των αποβλήτων, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και τέλος, η βιομηχανία. Πλέον, οι φορείς που δραστηριοποιούνται στην ΕΕ θα πρέπει να σέβονται το τρέχον νομικό πλαίσιο και να αναπτύσσουν τις αντίστοιχες πολιτικές.
Τόσο η Ελλάδα όσο και τα λοιπά κράτη-μέλη, αναπαράγουν με την σειρά τους ένα εθνικό δίκαιο του περιβάλλοντος, το οποίο αντλεί την έμπνευση του από το ευρωπαϊκό. Παράλληλα, ενώ οι Οδηγίες της ΕΕ ορίζουν έναν στόχο προς επίτευξη, εναπόκειται στα κράτη μέρη να δημιουργήσουν το δικό τους νομικό πλαίσιο.
Παράλληλα, η ΕΕ συνδράμει στην επέκταση του ευρωπαϊκού δικαίου σε τομείς όπως αυτός του διεθνούς εμπορίου. Συγκεκριμένα, η ΕΕ ενσωματώνει στις διμερείς συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου ρήτρες σχετικές με την περιβαλλοντική προστασία και την αειφορία. Οι ρήτρες αυτές αποτελούν δεσμεύσεις και των δύο μερών. Κατά αυτόν τον τρόπο, η ΕΕ «εξάγει» έμμεσα το κανονιστικό της πλαίσιο σε διεθνές επίπεδο. Οι διμερείς συμφωνίες με την Ιαπωνία και των χωρών της Μερκοσούρ αποτελούν κάποια ενδεικτικά παραδείγματα αυτής της πρακτικής. Κατά αυτόν τον τρόπο, όλες οι χώρες που εμπορεύονται με την ενιαία αγορά της ΕΕ καλούνται να σέβονται τις ίδιες ρήτρες προστασίας του περιβάλλοντος που δεσμεύουν τα κράτη-μέλη. Τέλος, η ΕΕ προάγει τις θέσεις της με μια κοινή ευρωπαϊκή φωνή σε φόρουμ, όπως η COP 27 στην Αίγυπτο και η COP 28 στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Μέσω της ομόφωνης δράσης της έχει προάγει τη δημιουργία ενός παγκόσμιου δεσμευτικού πλαισίου που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στο ενωσιακό δίκαιο.
ΙΙ. Προκλήσεις για το ευρωπαϊκό δίκαιο του περιβάλλοντος
Ωστόσο, παρά την γενική θετική εικόνα, θα πρέπει να ληφθούν υπόψιν τυχόν δυσκολίες πολιτικής, καθώς και τεχνικής φύσεως, οι οποίες δυσχεραίνουν την εφαρμογή αυτού του δικαίου. Ένα σημαντικό τροχοπέδη αποτελεί η συστηματική μη εκπλήρωση των προκαθορισμένων ποσοστών από τα ίδια τα κράτη-μέλη. Χώρες με ρυπογόνες βιομηχανίες της κεντρικής Ευρώπης, συχνά φαίνονται επιφυλακτικές στην ιδέα της απεξάρτησης από τον άνθρακα. Παράλληλα, εργάζονται για τη δημιουργία λιγότερο φιλόδοξων στόχων. Συνεπώς, μια μεγάλη πρόκληση θα είναι η αποφυγή δημιουργίας μιας Ένωσης πολλαπλών ταχυτήτων με κράτη-μέλη που θα παραβιάζουν αυτές τις δεσμεύσεις.
Ακόμα, παρόλο που η ΕΕ συγκεντρώνει ένα σημαντικό ποσοστό της παγκόσμιας οικονομίας, παραμένει μια περιφερειακή δύναμη σε έναν πολυπολικό κόσμο. Σήμερα, το ευρωπαϊκό δίκαιο του περιβάλλοντος έρχεται να θέσει μακροπρόθεσμους και μετρήσιμους στόχους σε περιφερειακό επίπεδο. Μια πρόσθετη δυσκολία είναι η διάδοση αυτού του δικαίου πέραν των ορίων της Ένωσης.Για την επίτευξη των παγκόσμιων στόχων του ΟΗΕ, απαιτείται παγκόσμια συντονισμένη δράση. Αν και η Συμφωνία του Παρισιού του 2015 για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής ουσιαστικά μετέφρασε το ευρωπαϊκό δίκαιο σε διεθνείς δεσμεύσεις, η αποχώρηση των ΗΠΑ, υπό την κυβέρνηση Τραμπ, καταδεικνύει τις αδυναμίες του δικαίου αυτού. Επιπροσθέτως, θα πρέπει να σημειωθεί ότι δεν δεσμεύονται όλα τα κράτη στον ίδιο βαθμό από τους περιβαλλοντικούς στόχους. Η νομική δέσμευσή τους αποτελεί επακόλουθο της συμμετοχής τους σε περιφερειακές και διεθνείς συνθήκες. Το δίκαιο δεν έχει καμία ισχύ, αν δεν υφίσταται πολιτική θέληση και ατζέντα. Επομένως, υπάρχει ο κίνδυνος να αποτελέσει κενό γράμμα.Γι’αυτό το λόγο, τόσο οι θεσμοί της ΕΕ όσο και τα ίδια τα κράτη-μέλη θα πρέπει να παραμένουν προασπιστές των δεσμεύσεων τους.
Εν κατακλείδι, το δίκαιο του περιβάλλοντος αποτελεί έναν ιδιαίτερο κλάδο δικαίου με ταχεία, αλλά διαφοροποιημένη εξέλιξη ανά τον κόσμο. Απέναντι στην κλιματική αλλαγή, το ευρωπαϊκό περιβαλλοντικό δίκαιο καθίσταται αρωγός στην προσπάθεια των κρατών για απεξάρτηση από τα ρυπογόνα καύσιμα. Παράλληλα, η ΕΕ έχει δημιουργήσει ένα πρωτοπόρο νομοθετικό πλαίσιο, του οποίου το περιεχόμενο εκτείνεται και σε άλλα κράτη ανά τον κόσμο μέσω διμερών συμφωνιών. Παρά, όμως, τις σημαντικές επιτυχίες των τελευταίων χρόνων, οι προκλήσεις παραμένουν. Σε αντιπαραβολή με άλλους κλάδους δικαίου, όπως π.χ. το δίκαιο της μετανάστευσης, το οποίο αντιμετωπίζει καθημερινές παραβιάσεις από τα κράτη, το δίκαιο του περιβάλλοντος θα πρέπει να ακολουθήσει μια διαφορετική πορεία. Αντί να διαιρεί την Ευρώπη και τον κόσμο, θα πρέπει να εξασφαλίσει έναν συγκερασμό των ενωσιακών και εθνικών πολιτικών με στόχο την εναρμόνιση κανόνων σε περιφερειακών επίπεδο.
Για αυτό το λόγο, απαιτείται μια σταθερή πολιτική βούληση, ώστε να καταστεί δυνατή μια παγκόσμια συνθήκη του περιβάλλοντος. Σε αυτή την κατάσταση μεταξύ κρατών που είτε υποστηρίζουν, είτε απορρίπτουν την ανάγκη της πράσινης μετάβασης, η ΕΕ πρωτοπορεί προωθώντας μια φιλόδοξη πράσινη ατζέντα. Αξιοποιώντας την ήπια ισχύ της, η ΕΕ μπορεί να λειτουργήσει ως μια παγκόσμια κανονιστική δύναμη για την θέσπιση ενός κατάλληλου νομικού πλαισίου σε συνεργασία με τρίτες χώρες.
Βιβλιογραφία:
Βασιλειάδης Δ., Διβάνη Χ., Κανελλοπούλου Θ., Κουσκουνά Μ., Παπαπετρόπουλος Α. (2021). ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Μέσα από τη νομολογία του ΣτΕ. Νομική Βιβλιοθήκη. Διαθέσιμο σε: https://www.nb.org/to-dikaio-tou-perivalontos.html
Καμαριώτου, Λ. Π. (2018). Οι γενικές αρχές του δικαίου του περιβάλλοντος. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Dröge, S., & Geden, O. (2022). Next COP ahead: Europe has work to do (No. 2/2022). SWP Comment. DOI:10.18449/2022C02
Hessel, A., & Jouzel, J. (2021). A Climate Pact for Europe: How to Finance the Green Deal. Policy Press. ISBN 978-1-5292-1913-5 paperback
Πηγές:
Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (2007). Ενοποιημένη απόδοση της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=celex%3A12016E191
Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2023). Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία Ανάδειξή μας στην πρώτη κλιματικά ουδέτερη ήπειρο. Διαθέσιμο σε: https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/european-green-deal_el
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2019) ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠHΣ Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/El/TXT/?uri=CELEX%3A52019DC0640
Βρετού, Β. (2019). Οι βασικές αρχές του Διεθνούς Περιβαλλοντικού Δικαίου και οι μελλοντικές γενιές. Νόμος + Φύση. Διαθέσιμο σε: https://nomosphysis.org.gr/19578/oi-vasikes-arxes-toy-diethnoys-perivallontikoy-dikaioy-kai-oi-mellontikes-genies/
Πηγή εικόνας:
Furn360 (2022). “Green Deal” establishes the circular economy as a key priority for the EU. Διαθέσιμο στο: https://www.furn360.eu/green-deal-establishes-circular-economy-key-priority-eu/