Γράφει ο Παναγιώτης Ηλίας Τζιτζιλής
Ενόσω η γενική συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών βρισκόταν σε εξέλιξη στην έδρα του οργανισμού στη Νέα Υόρκη, στην άλλη μεριά του Ατλαντικού η Ρωσία ανακοίνωσε μερική επιστράτευση, γενικεύοντας αναφανδόν την ένοπλη σύρραξη επί του ουκρανικού εδάφους, ενώ, μέχρι πρότινος, χρησιμοποιούσε τον όρο «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» όταν αναφέρονταν στον Ρώσο-ουκρανικό πόλεμο. Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις δημιουργούν εύλογα ερωτήματα σχετικά με το τι θα συμβεί από εδώ και στο εξής στο ανατολικό άκρο της Ευρώπης, όπου μαίνεται ο πόλεμος, και ποιο είναι το νομικό έρεισμα των δημοψηφισμάτων που εξήγγειλε ο Ρώσος πρόεδρος.
Υπάρχει, λοιπόν, πράγματι κάποιο νομικό έρεισμα επί του οποίου βασίζεται η προκήρυξη των προαναφερθέντων δημοψηφισμάτων στις κατεχόμενες από τα ρωσικά στρατεύματα περιοχές της ανατολικής Ουκρανίας; Η απάντηση είναι σίγουρα αρνητική. Καταρχήν και μόνη η πράξη αυτή καθαυτή αντιβαίνει σε θεμελιώδεις αρχές του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, και πρώτα στην αρχή της μη επέμβασης στο εσωτερικό των κρατών. Σύμφωνα με αυτή την αρχή, η οποία θεμελιώνεται στην 7η παράγραφο του άρθρου 2 του Χάρτη, κανένα κράτος δεν δικαιούται να επεμβαίνει σε εσωτερικές υποθέσεις ξένου κράτους και «καμία διάταξη του χάρτη δε θα αναγκάζει τα Μέλη να υποβάλλουν τέτοια θέματα για ρύθμιση σύμφωνα με τις αντίστοιχες διατάξεις». Ωστόσο, παρόλη τη σημαντικότητα αυτής της αρχής, η έννοια των «εσωτερικών υποθέσεων» των κρατών αποτελεί αόριστη νομική έννοια, η οποία χρήζει περαιτέρω διευκρίνισης.
Η νομολογία της Χάγης ασχολήθηκε εκτενώς με αυτό το ζήτημα, ήδη από την εποχή λειτουργίας του Διαρκούς Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης, το οποίο, στην γνωμοδότησή του για την υπόθεση για τα Διατάγματα Ιθαγένειας με διάδικα κράτη την Τυνησία και το Μαρόκο, ανέφερε ότι η αποκλειστική δικαιοδοσία του κράτους σε ορισμένα ζητήματα που καλούνται «εσωτερικές υποθέσεις» βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με την ανάπτυξη των διεθνών σχέσεων. Εφόσον, λοιπόν, ολοένα και περισσότερα ζητήματα αποτελούν αντικείμενο αντιπαράθεσης στις σχέσεις μεταξύ των κρατών, το πεδίο των εσωτερικών υποθέσεων συρρικνώνεται. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η απόφαση 1540 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, η οποία επιβάλλει στα κράτη να προσαρμόσουν την εθνική τους νομοθεσία έτσι ώστε να απαγορεύεται η χρήση πυρηνικών όπλων από μη κρατικούς φορείς. Αυτό αποδεικνύει το πώς ένα πεδίο της αποκλειστικής ρυθμιστικής αρμοδιότητας των κρατών έγινε αντικείμενο διεθνούς αντιπαράθεσης, εκφεύγοντας, πλέον, από τον επιφυλασσόμενο τομέα των εσωτερικών υποθέσεων. Συνεπώς, η έννοια των εσωτερικών υποθέσεων των κρατών πρέπει να ερμηνευθεί stricto sensu, ως αφορώσα κυρίως το καθεστώς διακυβέρνησης, ενώ το βάρος απόδειξης αυτού του επιφυλασσόμενου τομέα υπέρ των κρατών βαρύνει αποκλειστικά τα ίδια.
Η δεύτερη αρχή την οποία παραβιάζουν τα εν λόγω δημοψηφίσματα είναι αυτή της κυρίαρχης ισότητας των κρατών. Η αρχή, που θεμελιώνεται στην 1η παράγραφο του άρθρου 2 του Χάρτη, αφορά τον σεβασμό της ακεραιότητας και της πολιτικής ανεξαρτησίας των κρατών, αφού όλα τα μέλη του οργανισμού είναι κυρίαρχα κράτη ασκούν, δηλαδή, κυριαρχία σε μια συγκεκριμένη εδαφική επικράτεια, απ’ όπου πηγάζει και η ισότητά τους. Η παράβαση της αρχής αυτής έχει απασχολήσει τη διεθνή επικαιρότητα ουκ ολίγες φορές. Στην απόφαση για τις στρατιωτικές και παραστρατιωτικές επιχειρήσεις των ΗΠΑ στην Νικαράγουα, το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης ανέφερε ότι η επιλογή του κοινωνικού, πολιτικού, οικονομικού και πολιτιστικού συστήματος κάθε κράτους επαφίεται αποκλειστικώς στην ελεύθερη κρίση του, και κανένα άλλο κράτος δεν δικαιούται να παρεμβαίνει. Άρα, οι ΗΠΑ δεν είχαν το δικαίωμα να υποθάλπουν εξεγέρσεις και να καταβάλουν προσπάθειες ώστε να ανατρέψουν το καθεστώς Νοριέγκα.
Επανερχόμενοι στο ζήτημα της επικαιρότητας, εύκολα μπορεί να συνάγει κανείς τους λόγους για τους οποίους τα δημοψηφίσματα που διεξάγονται στην ανατολική Ουκρανία στερούνται νομιμότητας. Συνοπτικά, η αναγγελία τους δεν σέβεται την ακεραιότητα και την πολιτική ανεξαρτησία της Ουκρανίας, αφού οι ρωσικές αρχές επεμβαίνουν, με έναν καθόλου εύσχημο τρόπο, στον τρόπο άσκησης της πολιτικής κυριαρχίας των εδαφών αυτών, ενώ, παράλληλα, συνιστά μια έκδηλη επέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις της Ουκρανίας. Το μόνο έρεισμα επί του οποίου θεμελιώνεται η ρωσική κυριαρχία επί της ανατολικής Ουκρανίας είναι η κατάκτηση εδαφών, δηλαδή, ένας πρωτογενής τρόπος θεμελίωσης της κυριαρχίας ενός κράτους πάνω σε έδαφος, που, όμως, δεν γίνεται αποδεκτός στη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα, ως αντίθετος στην απαγόρευση της χρήσης στρατιωτικής βίας που επιβάλλει ο Χάρτης.
Το καίριο ερώτημα που τίθεται αφορά τις εξελίξεις που θα ακολουθήσουν από εδώ και πέρα στο ουκρανικό μέτωπο. Ο Ρώσος πρόεδρος στο διάγγελμά του ανακοίνωσε μερική επιστράτευση του ρωσικού πληθυσμού, πράγμα που σημαίνει ενίσχυση των ρωσικών δυνάμεων στην ανατολική Ουκρανία. Είναι, όμως, ικανή η αριθμητική υπεροπλία των Ρώσων να ανατρέψει την τροπή που έχει λάβει ο πόλεμος, δεδομένης της στιβαρής αντίστασης των ουκρανικών στρατευμάτων; Αυτό είναι ένα ερώτημα το οποίο θα απαντηθεί εν καιρώ, καθώς η ιστορία έχει δείξει ότι η αριθμητική υπεροχή από μόνη της δεν εξασφαλίζει πάντοτε την νικηφόρα έκβαση του πολέμου για τον επιτιθέμενο. Η Ρωσία διαθέτει σίγουρα μια αξιόμαχη πολεμική μηχανή, με αξιόλογο εξοπλισμό, οι υπολογισμοί, ωστόσο, των αξιωματούχων του ρωσικού στρατού για έναν σύντομο πόλεμο, τύπου «blitzkrieg»i, δεν επαληθεύτηκαν. Οι Ουκρανοί, παρόλη την έλλειψη εξοπλισμού – κενό το οποίο καλύφθηκε με τη βοήθεια που στέλνει η Δύση, χάρη στην οποία τα δεδομένα ανατράπηκαν – έχουν επιτύχει την ανακατάληψη κάποιων εδαφών και τη σχετική σταθεροποίηση του πολεμικού μετώπου. Όσο, λοιπόν, συνεχίζεται η υποστήριξη της Ουκρανίας από την Ευρώπη, τις ΗΠΑ και τον υπόλοιπο δυτικό κόσμο, θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να τελεσφορήσει οποιαδήποτε επικράτηση των ρωσικών στρατευμάτων.
κατέχει στην ανατολική Ουκρανία, αφού τείνει, μάλιστα, να παγιώσει τις θέσεις του, όχι μόνο με την αποστολή ενισχύσεων, αλλά και με την ανακοίνωση της προσάρτησης των εδαφών αυτών στη Ρωσική Ομοσπονδία, μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων των δημοψηφισμάτων. Έτσι, ο Ρώσος πρόεδρος θα καταφέρει να επιβάλει με την ισχύ των όπλων τα ρωσικά συμφέροντα και σχέδια για το μέλλον της Ουκρανίας, η οποία οδεύει, πιθανώς, προς μια διχοτόμηση, με το ένα τμήμα της να εντάσσεται στη Ρωσική Ομοσπονδία και το άλλο, εφόσον συνεχιστεί η σθεναρή αντίσταση, να παραμένει ανεξάρτητο, όντας όμως πλέον ένα περίκλειστο κράτος, αφού είναι σίγουρο ότι η Ρωσία θα αποπειραθεί να καταλάβει την Οδησσό. Αυτό, βέβαια, είναι κάτι που θα φανεί εν ευθέτω χρόνο.
Σαφώς, όμως, θα επηρεαστούν και άλλοι τομείς από τις εξελίξεις στο ουκρανικό μέτωπο. Καταρχάς, οι σχέσεις Δύσης – Ρωσίας είναι βέβαιο ότι δεν θα εξομαλυνθούν, αλλά αναμένεται να επιδεινωθούν, αφού η πρώτη δεν αποδέχεται και ούτε θα αποδεχθεί τα ρωσικά σχέδια για την Ουκρανία. Τα ρωσικά αντίποινα για την όλη στάση του δυτικού κόσμου έχουν αρχίσει να φαίνονται ήδη στον ενεργειακό τομέα, καθώς η Ρωσία στις αρχές Σεπτεμβρίου ανακοίνωσε την παύση της λειτουργίας του αγωγού Nord Stream, ενώ ένα γενικότερο embargo στην πώληση ρωσικού φυσικού αερίου στη Δύση δεν είναι απίθανο. Το πιο ανησυχητικό, όμως, απ’ όλα είναι οι απειλές που εκτοξεύονται από αμφότερες τις πλευρές για τη χρήση πυρηνικών όπλων. Ένα τέτοιο σενάριο αποτελεί σίγουρα το ναδίρ των ρωσοδυτικών σχέσεων και θα ήταν ολέθριο για όλη την υφήλιο.
Πάντως, όπως έχει ήδη αρχίσει να διαφαίνεται μετά τα γεγονότα στην Ουκρανία, η παγκόσμια ισορροπία θα αλλάξει. Δεν οδεύουμε απλώς προς έναν νέο ψυχρό πόλεμο, αλλά ο κόσμος που αναδύεται θα είναι πολυπολικός, με τις ΗΠΑ, τη Ρωσία και την Κίνα να αποτελούν τους κύριους αντιπάλους, ακολουθώντας η καθεμιά τη δική της στρατηγική και τον δικό της δρόμο, χωρίς να συμπορεύονται. Ο κόσμος των ραγδαίων εξελίξεων και συνεχών κρίσεων και αλλαγών είναι ήδη ante portas.
i Blietzkrieg: γερμανικός όρος που στα ελληνικά σημαίνει «αστραπιαίος πόλεμος», και αναφέρεται στην πολεμική τακτική της ταχείας επίθεσης και προώθησης στρατιωτικών δυνάμεων στα εδάφη ξένου κράτους. Επινοήθηκε από τον Γερμανό στρατάρχη Χάιντς Γκουντέριαν κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Βιβλιογραφία:
Αλεξίου Σ. (2022). Πόλεμος στην Ουκρανία: Το σχέδιο του Πούτιν πίσω από την προσάρτηση του Ντονμπάς – Πως θέλει να αλλάξει ο Χάρτης. Το Θέμα. Διαθέσιμο σε: https://www.protothema.gr/world/article/1287805/polemos-stin-oukrania-to-shedio-poutin-piso-apo-tin-prosartisi-tou-donbas-pos-thelei-na-allaxei-o-hartis/.
Καθημερινή. (2022). Ουκρανία : άρχισαν τα δημοψηφίσματα σε κατεχόμενες περιοχές εν μέσω αντιδράσεων και ρωσικών απειλών. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/world/562057933/oykrania-archisan-ta-dimopsifismata-se-katechomenes-perioches-en-meso-antidraseon-kai-rosikon-apeilon/.
Κετιτζιάν Σ. (2022). Μπορεί η επιστράτευση να αλλάξει την πορεία του πολέμου στην Ουκρανία; capital.gr. Διαθέσιμο σε: https://www.capital.gr/diethni/3659760/mporei-i-epistrateusi-na-allaxei-tin-poreia-tou-polemou-stin-oukrania.
ΑΜΕ – ΜΠΕ (2022). Ουκρανία: Ανακοίνωσε ανακατάληψη εδαφών στο Ντανέτσκ την πρώτη μέρα των δημοψηφισμάτων. in.gr. Διαθέσιμο σε: https://www.in.gr/2022/09/23/world/oukrania-anakoinose-anakatalipsi-edafon-sto-ntonetsk-tin-proti-imera-ton-dimopsifismaton/.
Παναγόπουλος Χ. (2022). Πόσο επικίνδυνη και σοβαρή είναι η πυρηνική απειλή του Πούτιν; CNN Greece. Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/focus/story/329558/polemos-stin-oykrania-poso-epikindyni-kai-sovari-einai-i-pyriniki-apeili-toy-poytin.
New York Times. (2022). Ukrainians Experts Fear and Defiance as Staged Voting Begins, Διαθέσιμο σε: https://www.nytimes.com/live/2022/09/23/world/russia-ukraine-putin-news.
Τσιντσίνης Μ. (2022). Β. Πούτιν: Αυτοκτονίες. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/opinion/562057663/vlantimir-poytin-aytoktonies/.
In.gr. (2022). Τι κρύβεται πίσω από τα δημοψηφίσματα του Β. Πούτιν; Διαθέσιμο σε: https://www.in.gr/2022/09/23/world/oukrania-ti-kryvetai-piso-apo-ta-dimopsifismata-tou-vlantimir-poutin/.
Skai.gr. (2022). Απειλές Πεσκόφ : μετά τα δημοψηφίσματα , επιθέσεις στο Ντονμπάς είναι επιθέσεις σε ρωσικό έδαφος. Διαθέσιμο σε: https://www.skai.gr/news/greece/peskof-meta-ta-dimopsifismata-oi-epitheseis-sto-ntonmpas-einai-epitheseis-se-rosiko-edafos.
International Court of Justice. (1984). Military and Paramilitary activities in and against Nicaragua. Διαθέσιμο σε: https://www.icj-cij.org/en/case/70.
UN Security Council. (2004). Resolution 1540. Διαθέσιμο σε: https://www.un.org/disarmament/wmd/sc1540/.
Σαρηγιαννίδης Μ., Χατζηκωνσταντίνου Κ., Αποστολίδης Χ., Περγαντής Β. (2014). Θεμελιώδεις Έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο. Εκδόσεις Σάκκουλας.
Αντωνόπουλος Κ., Μαγκλιβέρας Κ. (2014). Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας. Νομική Βιβλιοθήκη.
Πηγές εικόνων: