Γράφει ο Ελευθέριος Λαδάς
Εισαγωγή
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Ρωσο-ουκρανικός πόλεμος, καθώς και οι επιπτώσεις αυτού, έχει επιφέρει τεκτονικές αλλαγές στο Διεθνές Σύστημα, με τις πρώτες να εξαπλώνονται πέραν της γεωγραφικής του περιφέρειας. Η επέτειος δε ενός έτους από την έναρξη του πολέμου συνοδεύτηκε από την κινεζική πρόταση 12 σημείων για την πολιτική επίλυση της ουκρανικής κρίσης, της οποίας τόσο ο τίτλος, όσο και το περιεχόμενο, έχουν έντονες σημειολογικές αναφορές, που καταδεικνύουν τις σκοπιμότητες πίσω από την πολιτική του Πεκίνου.
Τέτοια σημειολογία μπορούμε να διακρίνουμε ακόμη και στην τοποθεσία (Συνέδριο Ασφαλείας Μονάχου) όπου κατετέθη η εν λόγω πρόταση, καθώς οι γερμανικές πολιτικές είναι εν πολλοίς υπεύθυνες, τόσο για την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από την Ρωσία (βλ. Nord Stream), όσο και για την αντίστοιχη εμπορική από την Κίνα (βλ. Comprehensive Agreement on Investments).
Εξίσου αποκαλυπτικό είναι το γεγονός ότι η ρητορική του Κινέζου Υπουργού Εξωτερικών δεν ήταν αντιδυτική – σε αντίθεση με του Ρώσου Προέδρου – αλλά εξόχως αντιαμερικανική. Ο λόγος είναι απλός: η μόνη δύναμη που μπορεί να ανταγωνιστεί επιτυχώς την Κίνα είναι οι ΗΠΑ.
Φυσικά, στο διεθνές περιβάλλον κανείς δεν δύναται να ηγεμονεύει χωρίς τη θέληση – ή έστω την ανοχή – των υπολοίπων κρατών. Συνεπώς, η αναφορά στη “στρατηγική αυτονομία της Ευρώπης” μπορεί εύλογα να ερμηνευθεί ως μία απομάκρυνση της Ευρώπης από τον Ατλαντισμό και προσέγγιση με την λεγόμενη Ευρασία. Κάτι τέτοιο θα ήταν εξόχως ευνοϊκό για τις διαπεριφερειακές επιδιώξεις της Κίνας, η οποία σε ένα τέτοιο σενάριο θα επετύγχανε αυτό που αποκαλούμε “αποτροπή συμμαχίας” μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ, δηλαδή, την υπονόμευση της συνοχής ενός ανταγωνιστικού στο Πεκίνο πόλου. Ο πόλεμος στην Ουκρανία, λοιπόν, αποδεικνύει περίτρανα ότι η Ευρώπη λειτουργούσε παρελκυστικά, όχι απαραίτητα λόγω της δαιδαλώδους γραφειοκρατίας, αλλά πιθανότατα λόγω της αναποφασιστικότητάς της, που αφορά τον στρατηγικό της προσανατολισμό.
Για να αντιληφθούμε τις προεκτάσεις του κινεζικού σχεδίου για την Ουκρανία, θα χρειαστεί στη συνέχεια να εξετάσουμε τα κύρια σημεία της κινεζικής εξωτερικής πολιτικής και τον τρόπο με τον οποίο τα επηρέασε ο πόλεμος.
Αποκρυπτογραφώντας την Κινεζική Δημόσια Διπλωματία και Στρατηγική
Κάθε δύναμη που φιλοδοξεί να θεωρείται ισχυρή, οφείλει πρωτίστως να ορίσει τη σφαίρα επιρροής της. Οι ΗΠΑ τον 19ο αιώνα διακήρυξαν στους Ευρωπαίους ότι ο “Νέος Κόσμος” είναι διακριτός από τον Παλαιό και, άρα, όχι υποτελής. Ωστόσο, η Κίνα δεν επιχειρεί απλώς να ορίσει περιοχές ενδιαφέροντος και σφαίρες επιρροής. Η Κίνα δεν θέλει απλώς ένα “κομμάτι της πίτας” ή “να την αφήσουν ήσυχη”, αλλά επιθυμεί ολόκληρη την “πίτα”, οι στόχοι της, δηλαδή, είναι απεριόριστοι. Δεν επιχειρεί να ηγεμονεύσει, αλλά να καταδυναστεύσει το Διεθνές Σύστημα.
Για του λόγου το αληθές, η Κίνα εγείρει διεκδικήσεις επί της Νότιας Σινικής Θάλασσας, παραβιάζοντας το δικαίωμα στην ΑΟΖ των Μπρουνέι, Ινδονησίας, Μαλαισίας, Φιλιππίνων, Ταϊβάν, και Βιετνάμ, ενώ αντίστοιχα πράττει και στην Ανατολική Σινική Θάλασσα, εις βάρος της Ιαπωνίας και της Νοτίου Κορέας. Χαρακτηριστικό της κινεζικής παραβατικότητας σε ζητήματα κυριαρχίας είναι το γεγονός ότι μέχρι το 2015, μέσω λιμένος στην Ουρουγουάη, τα κινεζικά αλιευτικά ψάρευαν παράνομα στην ΑΟΖ της Αργεντινής.
Συνεπώς, η στρατηγική του Πεκίνου δεν μένει μόνο σε περιφερειακό επίπεδο. Προκειμένου να καταφέρει να ανταγωνιστεί επιτυχώς τις ΗΠΑ, η κινεζική διείσδυση εκτείνεται από τις νήσους του Νοτίου Ειρηνικού και τη Λατινική Αμερική έως την Αφρική, εφαρμόζοντας ένα δόγμα υπεράκτιας εξισορρόπησης (Offshore Balancing).
Αυτό που χρήζει ιδιαίτερης μνείας είναι το κομμάτι της διπλωματίας που εργαλειοποιεί το Πεκίνο, ώστε να περάσει το αφήγημα της“τρίτης εναλλακτικής” απέναντι στη φιλελεύθερη ηγεμονία των ΗΠΑ, δηλαδή, μία επανατοποθέτηση της Κίνας ως “Μεσαίο Βασίλειο”, προσαρμοσμένη στα δεδομένα του σήμερα. Είναι γεγονός ότι η Κίνα παραδοσιακά προπαγάνδιζε μία αντι-επεμβατική πολιτική εντός της αντι-αποικιακής της – κομμουνιστικής ή μη – ρητορικής. Πλέον, αυτή η ρητορική στρέφεται πρωτίστως στον αντιαμερικανισμό, δευτερευόντως σ’ έναν παραδοσιοκρατικό αντιδυτικισμό, και λιγότερο στην αντι-αποικιοκρατία. Προμετωπίδα της κινεζικής προπαγάνδας είναι το “Κινεζικό Όνειρο” – όπως διατυπώθηκε από τον Xi Jinping – δηλαδή, η απόπειρα της σοσιαλιστικά δομημένης κινεζικής κοινωνίας να αναγεννήσει το έθνος, μέσω της οικονομικής ευμάρειας.
Εργαλειοποιώντας επιτυχώς το “Κινεζικό Παράδειγμα”, η Κίνα απευθύνθηκε στον Παγκόσμιο Νότο, είτε μέσω των BRICS, είτε μέσω του BRI, καθώς με την συμμετοχή τους οι χώρες αυτές θα εξασφάλιζαν την πολυπόθητη οικονομική ανάπτυξη και ευημερία, ενώ η Κίνα χρήσιμους συμμάχους στην αντιπαράθεσή της με τις ΗΠΑ.
Το Κινεζικό Σχέδιο ως επιχείρημα “μειωμένης κυριαρχίας”
Προτού εστιάσουμε στην ανακοίνωση, ας σταθούμε στον τίτλο, ο οποίος αναφέρεται σε “ουκρανική κρίση”. Ως κρίση ορίζεται μία ασταθής και επικίνδυνη κατάσταση που επηρεάζει ένα άτομο, μια ομάδα ή ολόκληρη την κοινωνία, ενός ή περισσοτέρων κρατών. Ως σύγκρουση ορίζεται μία παρατεταμένη αντιπαράθεση, η οποία έχει κλιμακωθεί με τη χρήση βίας. Όταν η σύγκρουση γενικευτεί γεωγραφικά, σκοπίμως και ρητώς σε κρατικό επίπεδο, τότε ομιλούμε για πόλεμο.
Συνεπώς, χαρακτηρίζοντας έναν πόλεμο ως κρίση, ή και σύγκρουση, το Πεκίνο επιχειρεί να υποβαθμίσει το γεγονός, και εφόσον δεν αναφέρεται πουθενά ο επιτιθέμενος, επί της ουσίας δεν αναγνωρίζει στην Ουκρανία τον ρόλο του ενός εκ των αντιμαχόμενων μερών (πόσω μάλλον του αμυνόμενου) με αποτέλεσμα να μειώνει την Ουκρανία σε ένα απλό πεδίο αντιπαράθεσης. Χαρακτηριστικό είναι δε ότιτο τρίτο σημείο αναφέρεται στην παύση των εχθροπραξιών και καλεί όλες τις πλευρές να υποστηρίξουν τη Ρωσία και την Ουκρανία, “καθώς αυτές εργάζονται στην ίδια κατεύθυνση”! Μία κρίση αποκλιμακώνεται με πολιτικά μέσα και όχι στρατιωτικά, γεγονός που επιβεβαιώνει καιτο τέταρτο σημείο που καλεί για πολιτική επίλυση.
Ας σταθούμε στο πρώτο σημείο της ανακοίνωσης, όπου αναφέρεται χαρακτηριστικά “στον σεβασμό της κυριαρχίας όλων των κρατών”. Είναι οξύμωρο σε έναν πόλεμο, κατά τον οποίο ένα κράτος εισέβαλε σε ένα άλλο κράτος, να αναφέρεται κανείς γενικευμένα στην κυριαρχία όλων των κρατών. Ουδέποτε αμφισβητήθηκε η ρωσική κυριαρχία από το Κίεβο, οπότε η ρητορική αυτή είναι πρακτικά ένα προπέτασμα καπνού. Αυτό που υπονοείται είναι πως η Ουκρανία, ως ένα πεδίο αντιπαράθεσης, δεν μπορεί να έχει κυριαρχία στον βαθμό που απολαμβάνουν τα κράτη – μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, όπως η Ρωσία και η Κίνα. Συνεπώς, αφού το Κίεβο δεν μπορεί να έχει τον ίδιο “βαθμό κυριαρχίας” σε σύγκριση με τη Μόσχα και εφόσον “εργάζονται στην ίδια κατεύθυνση”, η Ουκρανία δεν έχει άλλη επιλογή από το να υποταχθεί στη βούληση της ισχυρότερης Ρωσίας. Αυτή η συλλογιστική είναι εξόχως αποκαλυπτική αναφορικά με το πώς βλέπει η Κίνα την Ταϊβάν υπό το “One China Policy”.
Τα παραπάνω τρία σημεία αφορούν την κινεζική στάση στον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο έως σήμερα. Tα δε σημεία 5, 6, 7 & 8, βρίσκονται στο πλαίσιο της “νομοταγούς” ρητορικής, η οποία προσπαθεί να διαμορφώσει την εικόνα μίας Κίνας, που λειτουργεί κατά τις επιταγές του ΟΗΕ και του Διεθνούς Δικαίου, ενώ στην πραγματικότητα καταπατά κάθε έννοια διεθνούς νομιμότητας.
Γιατί η Κίνα επιθυμεί τον τερματισμό του πολέμου;
Τα ακόλουθα τρία σημεία αναδεικνύουν τους τομείς στους οποίους τα κινεζικά συμφέροντα επλήγησαν, και αποτελούν ένα “κάλεσμα” για διαπραγμάτευση με τα ευρωπαϊκά κράτη, στο πλαίσιο της “ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας”. Πρόκειται, δηλαδή, για μία ύστατη προσπάθεια διατήρησης κάποιου status quo στα προ ουκρανικού πολέμου επίπεδα, όπου ΕΕ και Κίνα συνέπρατταν ανενόχλητοι από την Αμερικανική επιρροή. Αυτό επιβεβαιώνεται από την επίσκεψη Μακρόν και Φον Ντερ Λάιεν στην Κίνα που έλαβε χώρα μεταξύ 5 και 7 Απριλίου, κατά την οποία ζήτησαν τη διαμεσολάβηση της τελευταίας.
Στο δέκατο σημείο της ανακοίνωσης αναφέρεται η παύση της επιβολής μονομερών κυρώσεων. Φυσικά, η Κίνα βλέπει τον εαυτό της στη θέση της Ρωσίας σε περίπτωση εισβολής της στην Ταϊβάν, και καθώς ολόκληρος ο σχεδιασμός της, συμπεριλαμβανομένου και του εσωτερικού, στηρίζεται στο θετικό εμπορικό ισοζύγιο με τη Δύση, μία πιθανή επιβολή κυρώσεων θα ήταν καταστροφική για εκείνη.
Στο ενδέκατο σημείο γίνεται λόγος για τη διατήρηση της σταθερότητας των βιομηχανικών και εφοδιαστικών αλυσίδων. Πρώτα η πανδημία του Covid-19, και στη συνέχεια ο πόλεμος στην Ουκρανία, δημιούργησαν την αναγκαιότητα της επιστροφής των εφοδιαστικών αλυσίδων και της βιομηχανικής παραγωγής εγγύτερα στην Ευρώπη, ώστε να διασφαλιστεί η κατά το δυνατόν απρόσκοπτη εμπορευματική κίνηση. Δίχως τη δυνατότητα να ελέγχει τον ρου του εμπορίου, η Κίνα χάνει ένα στρατηγικό πλεονέκτημα, που δυνητικά θα της εξασφάλιζε κάποια ανοχή από τη Δύση, σε περίπτωση εισβολής στην Ταϊβάν.
Τόσο ο καίριος ρόλος του BRI, όσο και η αναγκαιότητα για αναπτυξιακή σταθερότητα, κυρίως εντός της Κίνας, καθιστούν τη “μετα-συγκρουσιακή ανοικοδόμηση”, όπως αναφέρει η ανακοίνωση στο δωδέκατο σημείο, επιβεβλημένη. Με αυτόν τον τρόπο, όχι μόνο θα δινόταν η δυνατότητα στον κατασκευαστικό κλάδο της Κίνας να αναλάβει projects πολλών εκατομμυρίων, αλλά θα επέρχονταν μία παγίωση της παρουσίας κινεζικών εταιρειών στους κλάδους των μεταφορών, της ενέργειας και των τηλεπικοινωνιών της Ουκρανίας, η οποία θα συνεπάγονταν απόκτηση πληροφοριών σε νευραλγικούς τομείς μιας χώρας που φιλοδοξεί να γίνει μέλος του ΝΑΤΟ.
Οι στρατηγικές προκλήσεις που καλείται να υπερκεράσει η Κίνα
Έχοντας όλα τα παραπάνω κατά νου, τα τελευταία δύο σημεία της κινεζικής πρότασης δεν αγγίζουν απλώς επιμέρους συμφέροντα, αλλά είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με στρατηγικής σημασίας τομείς, που δύνανται να επηρεάσουν καθοριστικά την πορεία της Κίνας σε διαπεριφερειακό ή ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ξεκινώντας με το ένατο σημείο, δηλαδή την εξυπηρέτηση των εξαγωγών σιτηρών, είναι γνωστό ότι η Ουκρανία και η Ρωσία ανήκουν στις πέντε χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή στον πλανήτη. Η περαιτέρω διατάραξη των εξαγωγών σιτηρών, όχι μόνο θα ανέβαζε τις τιμές στα τρόφιμα παγκοσμίως, αλλά θα πυροδοτούσε μια επισιτιστική κρίση σε χώρες του Παγκόσμιου Νότου, των οποίων ο πληθυσμός θα αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις αυξήσεις τιμών. Στις εν λόγω χώρες συμπεριλαμβάνεται και η Κίνα, η οποία εισάγει από άλλα κράτη το 70% των τροφίμων που καταναλώνει.
Κατ’ επέκταση, το Πεκίνο έχει κάθε λόγο να θορυβηθεί, καθώς χώρες στην ευρύτερη περιφέρεια, όπως η Σρι Λάνκα, οι χώρες της Κεντρικής Ασίας στο εγγύς εξωτερικό και οι χώρες της Αφρικής σε διαπεριφερειακό επίπεδο, μπορούν εν δυνάμει να προκαλέσουν μείζονα ζητήματα ασφάλειας, όχι μόνο αναφορικά με την εξέλιξη του BRI, αλλά ακόμα και σε συνοριακό επίπεδο.
Συνεπώς, μια τέτοια παγκοσμίως ωφέλιμη πολυμερής πρωτοβουλία εντός του ΟΗΕ, όχι μόνο εξυπηρετεί την Κίνα επικοινωνιακά, λειτουργώντας ως αντιπαραβολή στις “επιζήμιες μονομερείς κυρώσεις” των ΗΠΑ, αλλά δίνει τη δυνατότητα στη Κίνα να διαπραγματευτεί με την Τουρκία σε άλλη βάση, καθώς η Πρωτοβουλία της Μαύρης Θάλασσας για τα Σιτηρά αναβαθμίζει την τελευταία στρατηγικά, με το Πεκίνο να προσβλέπει στην αποσιώπηση των αντιδράσεων της στο ζήτημα των Ουιγούρων.
Φτάνουμε, λοιπόν, στον πυρήνα της κινεζικής στρατηγικής, όπως απεικονίζεται στο δεύτερο σημείο της πρότασης και αφορά την απέλπιδα προσπάθεια της Κίνας να αποφευχθεί η “Ψυχροπολεμική Λογική”. Όσο το διεθνές περιβάλλον πολώνεται μεταξύ Ευρωατλαντικών Δομών και της λεγόμενης Ευρασιατικής σφαίρας επιρροής, τόσο θα στενεύουν τα περιθώρια στρατηγικών ελιγμών για το Πεκίνο που θα “πιέζεται” να διαλέξει πλευρά.
Η στρατηγική της Κίνας να προωθήσει τον εαυτό της ως “τρίτη εναλλακτική” εδράζεται στην μέχρι πρότινος δυνατότητά της, ως προνομιακού συνομιλητή όλων, να αυξάνει τον βαθμό συμμετοχής της στους διεθνείς θεσμούς, τη στιγμή που η ίδια δημιουργεί δικούς τις πολυμερείς θεσμούς (βλ. Asia Infrastructure Investment Bank). Στόχος, φυσικά, δεν είναι άλλος από το να αντικαταστήσει τις υπάρχουσες δομές, ώστε οι νέες να ρυθμίζουν τα διεθνή τεκταινόμενα με τέτοιο τρόπο που να εξυπηρετούνται τα συμφέροντα της ίδιας, ανατρέποντας την παγκόσμια τάξη όπως την γνωρίζουμε.
Με τον πόλεμο στην Ουκρανία να μαίνεται, οι Ηνωμένες Πολιτείες επιχειρούν να αναδιαμορφώσουν την παγκόσμια αρχιτεκτονική ασφαλείας, με το βλέμμα στραμμένο σε μια μελλοντική σύγκρουση με την Κίνα. Συνεπώς, λαμβάνοντας υπ’ όψιν στην ανάλυση κινδύνου τη διεθνή συγκυρία, οι ΗΠΑ θα διεκδικήσουν, πλέον, πρόσβαση στις παγκόσμιες αγορές, μέσω της αλληλεπίδρασης σε τεχνολογικό, βιομηχανικό και εμπορικό επίπεδο, με χώρες που μοιράζονται κοινές αξίες, μετριάζοντας έτσι το ρίσκο.
Κάτι τέτοιο θα ήταν ολέθριο για την Κίνα, καθώς διαπερνά κάθετα όλους τους υλικούς συντελεστές ισχύος που αυτή αξιοποιεί, από εφοδιαστικές αλυσίδες και σπάνιες γαίες, έως τραπεζικές συναλλαγές και microchips. Μπορεί η Κίνα να έχει πραγματοποιήσει τεχνολογικά άλματα, ωστόσο η φιλοσοφία της βασίζεται στην απομίμηση και όχι στην καινοτομία, γεγονός που δεν της έχει επιτρέψει να πρωτοπορήσει τεχνολογικά, ενώ και σε πληθώρα άλλων τομέων παραμένει εξαρτημένη από τη Δύση.
Συμπεράσματα
Εν κατακλείδι, σε ένα φάσμα επιλογών σε επίπεδο θεσμών, όπως αυτές αποτυπώνονται στο παρακάτω σχήμα, η Κίνα επιλέγει εκείνη της “θεσμικής παρακώλυσης”, κατά την οποία, μέσω της συμμετοχής της σε διακυβερνητικούς θεσμούς και fora, επιδιώκει την τροποποίηση, την παρεμπόδιση ή τον περιορισμό ανεπιθύμητων για την ίδια, κανόνων, νορμών και πρακτικών.
Πηγή: G. Ikenberry, Darren J. Lim (2022). China and the Logic of Illiberal Hegemony. Security Studies, Forthcoming. Διαθέσιμο σε: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4244377
Κατά συνέπεια, η “ευμενής ουδετερότητα” προς τη Ρωσία δεν στοχεύει στην εμβάθυνση των μεταξύ τους σχέσεων, αλλά στη διασφάλιση ότι πρακτικές όπως η επιβολή κυρώσεων εκτός ΟΗΕ (δηλ. μονομερώς) σε περίπτωση εισβολής δεν θα αποκτήσουν κανονιστικό χαρακτήρα.
Τόσο η εσωτερική νομιμοποίηση του καθεστώτος, όσο και οι παγκόσμιες επιδιώξεις της Κίνας, στηρίζονται στην απρόσκοπτη οικονομική της ανάπτυξη. Μία πιθανή απώλεια αυτής συνεπάγεται στρατηγικό αδιέξοδο.
Βιβλιογραφία
Mingjiang Li. (2011). Rising from Within: China’s Search for a Multilateral World and its Implications for Sino-U.S. Relations. Global Governance 17, no. 3: 331-351.
Judy Dempsey. (2023). Judy Asks: Is European Strategic Autonomy Over? Carnegie Europe, Διαθέσιμο σε: https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/88838.
Francis James Whitehead. (2022). Maritime Conflict Heats Up as China’s fishing fleet goes dark in Argentine waters, Courthouse News Service. Διαθέσιμο σε: https://www.courthousenews.com/maritime-conflict-heats-up-as-chinas-fishing-fleet-goes-dark-in-argentine-waters/.
Maria Fernanda Ramirez & Alessandro Ford. (2022). Plunder and Danger on Argentina’s Sea Shelf, Insight Crime. Διαθέσιμο σε: https://insightcrime.org/investigations/argentina-plunder-danger-atlantic-sea-shelf-iuu-fishing/.
Chu Shulong. (2001). China, Asia and Issues of Sovereignty and Intervention. Pugwash Occasional Papers. Διαθέσιμο σε: https://pugwashconferences.files.wordpress.com/2018/02/200101_como_opapers_china.pdf.
Suma Athreye, Abubakr Saeed & Muhammad Saad Balock. (2021). Financial Crisis of 2008 and outward foreign investments from China and India. Birkbeck University of London, published on Journal of World Business. Διαθέσιμο σε:
http://www7.bbk.ac.uk/cimr/wp-content/uploads/2021/01/Birkbeck-WP48.pdf.
Lim, Darren and Ikenberry. (2022). China and the Logic of Illiberal Hegemony Security Studies. Forthcoming. Διαθέσιμο σε: https://ssrn.com/abstract=4244377.
Asia Maritime Transparency Initiative. (2023). (Almost) Everyone is Drilling Inside The Nine-Dash Line. Center for Strategic & International Studies. Διαθέσιμο σε: https://amti.csis.org/almost-everyone-is-drilling-inside-the-nine-dash-line/.
Andrew Latham. (2020). Offshore Balancing: A Grand Strategy for the China Dream. The Diplomat Magazine. Διαθέσιμο σε: https://thediplomat.com/2020/07/offshore-balancing-a-grand-strategy-for-the-china-dream/.
Xie, Tao. (2014). Opinion: Is President Xi Jinping’s Chinese dream fantasy or reality? CNN. Διαθέσιμο σε: https://edition.cnn.com/2014/03/14/world/asia/chinese-dream-anniversary-xi-jinping-president.
Allison Graham. (2017). What Xi Jinping Wants. The Atlantic. Διαθέσιμο σε: https://www.theatlantic.com/international/archive/2017/05/what-china-wants/528561/.
Zongyuan Zoe Liu. (2023). China Increasingly Relies on Imported Food. That’s a Problem., Council on Foreign Relations. Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/article/china-increasingly-relies-imported-food-thats-problem.
Regina M. Abrami, William C. Kirby, & F. Warren McFarlan, (2014). Why China can’t innovate. Harvard Business Review. Διαθέσιμο σε: https://hbr.org/2014/03/why-china-cant-innovate.
Kraemer R. (2022). What role will China play in Ukraine’s post-war transformation? Middle East Institute. Διαθέσιμο σε: https://www.mei.edu/publications/what-role-will-china-play-ukraines-post-war-transformation.
Reinhart C., Trebesch C. & Horn S. (2020). China’s overseas lending and the looming developing country debt crisis. Center for Economic Policy Research. Διαθέσιμο σε: https://cepr.org/voxeu/columns/chinas-overseas-lending-and-looming-developing-country-debt-crisis.
Euobserver. (2021). Germany seeks to revive EU-China investment pact. Διαθέσιμο σε: https://euobserver.com/tickers/153903.
Πηγή εικόνας: Munich Security Conference 2023. Διαθέσιμη σε: https://securityconference.org/en/medialibrary/asset/main-stage-i-china-in-the-world-20230218-1126/.