Γράφει η Ιωάννα Γεωργία Πατεράκη
Πάντα, μέσα από κάθε πολύκροτο κοινωνικό ζήτημα υπάρχουν και νομικές προεκτάσεις που θίγονται, ειδικά όταν οι διαστάσεις του εκφεύγουν πλέον κάθε ελέγχου. Πρόσφατα παραδείγματα σε εθνικό επίπεδο αποτελούν το ξέσπασμα του κινήματος Me Too, οι αναρίθμητες καταγγελίες θυμάτων σεξουαλικής βίας αλλά και οι ραγδαίες εξελίξεις στην υπόθεση της Πάτρας. Όλα αυτά προκαλούν τη δικαιολογημένη οργή και σύγχυση της κοινωνίας. Πολλές φορές όμως, στα παραπάνω συντελούν και οι «τηλεδίκες» σε τηλεοπτικά πάνελ, αιχμηρά άρθρα του κίτρινου τύπου και βαρύγδουποι τίτλοι ειδήσεων, γιατί με τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζουν τις ποινικές υποθέσεις “χρωματίζουν” την ιδιότητα των φερόμενων δραστών ως πραγματικών και αποδεδειγμένων ενόχων. Έτσι, τα πρόσωπα αυτά καταλήγουν να παρουσιάζονται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κάθε είδους, σαν ήδη καταδικασθέντα ενώ ακόμη εκκρεμεί η εκδίκαση των υποθέσεων τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να καταστρατηγείται το τεκμήριο της αθωότητας που δεσμεύει τόσο το δικαστήριο όσο και τους ιδιώτες λόγω τριτενέργειας.
Το τεκμήριο της αθωότητας, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ, στο άρθρο 14 παρ. 2 του ΔΣΑΠΔ, στα άρθρα 47 και 48 του ΧΘΔΕΕ, στο άρθρο 11 της ΟΔΔΑ, καθώς και στο άρθρο 71 ΚΠΔ και απορρέει από τη συνταγματική αρχή του κράτους δικαίου, επιτάσσει ο κατηγορούμενος ή ο ύποπτος εγκληματικής πράξης να αντιμετωπίζεται ως αθώος σε όλα τα στάδια της ποινικής διαδικασίας μέχρι την αμετάκλητη καταδίκη του. Σύμφωνα με την απόφαση του XII Διεθνούς Συνεδρίου Ποινικού Δικαίου, το τεκμήριο της αθωότητας περιλαμβάνει τις αρχές “Κανένας δεν μπορεί να καταδικαστεί ή να κηρυχθεί ένοχος, αν δεν έχει δικασθεί σύμφωνα με τον νόμο και ύστερα από μία νόμιμη δικαστική διαδικασία”, “Καμία ποινή ή άλλη ανάλογη κύρωση δεν μπορεί να επιβληθεί σε βάρος προσώπου, εφόσον η ενοχή του δεν έχει απαγγελθεί σύμφωνα με τους τύπους που προβλέπει ο νόμος”, “Κανένας δεν μπορεί να υποχρεωθεί να αποδείξει την αθωότητά του”, “Η αμφιβολία είναι πάντοτε υπέρ του κατηγορουμένου”, ενώ τέλος, είναι εννοιολογικά ευρύτερο από την αρχή in dubio pro reo (η αμφιβολία ενεργεί υπέρ του κατηγορουμένου), η οποία δεσμεύει το δικαστήριο μόνο κατά το σχηματισμό της αμετάκλητης δικανικής πεποίθησης του.
Σημείο των καιρών είναι στο βωμό του δικαιώματος στην ενημέρωση πολύ συχνά να φαλκιδεύεται το τεκμήριο της αθωότητας και ειδικότερα το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη. Το δικαίωμα στην ενημέρωση βρίσκει διεθνές έρεισμα στο άρθρο 10 της ΕΣΔΑ, στο άρθρο 19 του ΔΣΑΠΔ και στο άρθρο 11 του ΧΘΔΕΕ. Στο ελληνικό Σύνταγμα κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 παρ. 1. Εντάσσεται δηλαδή στην προστατευτική διάταξη της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και στο άρθρο 5Α εμφανίζεται ως ατομικό δικαίωμα αυτοτελώς. Επανεμφανίζεται ξανά στο άρθρο 14 παρ. 1 ως μέρος της ελευθερίας της έκφρασης. Το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ και το άρθρο 19 του ΔΣΑΠΔ όμως, αναγράφουν ότι το δικαίωμα στην έκφραση δύναται να τεθεί υπό περιορισμούς, πρώτον για τον σεβασμό των δικαιωμάτων ή της υπόληψης των άλλων και δεύτερον για την προστασία της εθνικής ασφάλειας ή της δημόσιας τάξης ή της δημόσιας υγείας ή ηθικής. Τέλος, στο άρθρο 17 της ΕΣΔΑ εισάγεται η λεγόμενη ρήτρα απαγόρευσης, η οποία αναφέρει ότι κανείς δεν μπορεί να ασκεί δικαίωμα από τη Σύμβαση, επιδιώκοντας να καταργήσει ή να περιορίσει άλλο δικαίωμα σε αυτή.
Στην υπόθεση The Sunday Times v. United Kingdom, για την απαγόρευση δημοσίευσης και δεύτερου επίμαχου άρθρου της βρετανικής εφημερίδας για τα λεγόμενα “Παιδιά της Θαλιδομίδης” από το Divisional Court of the Queen’s Bench, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η απαγόρευση δημοσίευσης του άρθρου αποτελούσε παραβίαση του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ, καθώς το περιεχόμενο του πρώτου άρθρου δεν συνιστούσε ασέβεια των προηγούμενων δικαστικών αποφάσεων για αποζημίωση των βρεφών, τα οποία είχαν γεννηθεί με παραμορφώσεις λόγω κατανάλωσης κατά την εγκυμοσύνη της ουσίας θαλιδομίδης από τις μητέρες τους. Το σκάνδαλο για την ουσία αυτή αδιαμφισβήτητα προκαλούσε δημόσια ανησυχία και είχε αποτελέσει αντικείμενο συζητήσεων ευρέως στον κόσμο. Συνεπώς, η αιτιολογία για απαγόρευση δημοσίευσης μελλοντικού άρθρου για το ζήτημα αυτό με το πρόσχημα της προστασίας της αμεροληψίας της δικαστικής εξουσίας, η οποία είναι αναγκαία σε μια δημοκρατική κοινωνία θεωρήθηκε αβάσιμη, ο κίνδυνος ανύπαρκτος και η ανάγκη μη επιτακτική.
Στην υπόθεση Handyside v. United Kingdom από την άλλη, κρίθηκε ότι η κατάσχεση αντιτύπων του βιβλίου “The Little Red Schoolbook” που απευθυνόταν σε εφήβους με θέμα το σεξ και του οποίου τα δικαιώματα ανήκαν στον Richard Handyside, ιδιοκτήτη εκδόσεων, δεν αποτελούσε παραβίαση του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ. Το περιεχόμενο του βιβλίου, παρά το ότι περιείχε επιστημονικά τεκμηριωμένες πληροφορίες, ήταν επίφοβο διάφορα αποσπάσματα του να παρερμηνευτούν από τους εφήβους ως προτροπή τέλεσης δραστηριοτήτων επιβλαβών για αυτούς, ακόμη και ποινικών αδικημάτων, δεδομένου του νεαρού της ηλικίας τους (αναγνωστικό κοινό 12 – 18 ετών). Το Δικαστήριο αποφάσισε ότι όντως υπάρχει επιτακτική ανάγκη προστασίας των δημοσίων ηθών που καθιστούσε αναγκαία την κατάσχεση και ο Handyside κρίθηκε ένοχος για κατοχή άσεμνων εκδόσεων με σκοπό το κέρδος.
Το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη κατοχυρώνεται στο άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, σε συνδυασμό με το άρθρο 13, το άρθρο 14 του ΔΣΑΠΔ και τα άρθρα 47-48 του ΧΘΔΕΕ. Συνεπώς, αποτελεί θεμέλιο και σύμβολο μιας δημοκρατικής κοινωνίας, που έχει ως στόχο να διαφυλάξει τη σωστή μεταχείριση προσώπων εμπλεκομένων σε αστική ή ποινική υπόθεση. Στις ποινικές υποθέσεις συγκεκριμένα πρέπει να διασφαλίζεται ότι ο κατηγορούμενος παραμένει αθώος μέχρι αποδείξεως του εναντίου. Άλλα δικαιώματα του αποτελούν η δυνατότητα του να λάβει γνώση της κατηγορίας, να ετοιμάσει την υπεράσπιση του και να διορίσει συνήγορο. Τα παραπάνω μαζί με το δικαίωμα διερμηνείας, είναι δικαιώματα της προδικασίας ενώ το δικαίωμα ακρόασης και αιτιολογημένων δικαστικών κρίσεων συναντάται κυρίως στην κύρια διαδικασία του ακροατηρίου.
Στην υπόθεση GREGAČEVIĆ v. CROATIA, ο Gregacevic κατέφυγε στο ΕΔΔΑ για παραβίαση του δικαιώματος του σε δίκαιη δίκη από τη Δημοκρατία της Κροατίας, όταν εκδικάστηκε υπόθεση του ως κατηγορούμενος για επιχειρηματική απάτη. Συγκεκριμένα, κατήγγειλε ότι δεν είχε την ευκαιρία να εξετάσει τα πρόσθετα έγγραφα που υποβλήθηκαν από την Αστυνομία και τις γραπτές παρατηρήσεις του πραγματογνώμονα λογιστή, τα οποία αναγνώσθηκαν μετέπειτα στο ακροατήριο. Επίσης, ότι δεν του είχε δοθεί επαρκής χρόνος προετοιμασίας για την υπεράσπιση του για τις παραπάνω γραπτές παρατηρήσεις, καθώς και ότι το κροατικό δικαστήριο αρνήθηκε να καλέσει για επανεξέταση τον πραγματογνώμονα λογιστή και να εξετάσει δύο μάρτυρες που είχε προτείνει, χωρίς αιτιολογία. Το ΕΔΔΑ, εξετάζοντας τα πραγματικά περιστατικά έκανε δεκτή την προσφυγή του και διαπίστωσε ότι πράγματι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ.
Όσον αφορά τη σύγκρουση των δύο δικαιωμάτων, μέσα από τη νομολογία του ΕΔΔΑ διαφαίνεται ότι για το σχηματισμό δικανικής κρίσης λαμβάνονται κάθε φορά υπόψη τα πραγματικά περιστατικά, καθώς για την διαπίστωση ή όχι παραβίασης γίνεται στάθμιση των δύο δικαιωμάτων με βάση τις περιστάσεις των εκάστοτε κρινόμενων βιοτικών σχέσεων. Άρα, μπορεί το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη να υποχωρήσει έναντι του δικαιώματος στην ενημέρωση και το αντίθετο.
Στην υπόθεση BÉDAT v. SWITZERLAND, ο ανακριτής καταδίκασε τον προσφεύγοντα σε ποινή φυλάκισης για τη δημοσίευση υλικού που καλύπτεται από το απόρρητο εκκρεμούσας δικαστικής έρευνας. Ο δημοσιογράφος είχε δημοσιεύσει σε εφημερίδα άρθρο για ένα κατηγορούμενο αυτοκινητιστή, ο οποίος σκότωσε 3 πεζούς και τραυμάτισε άλλους 8. Το άρθρο περιείχε φωτογραφίες του κατηγορούμενου, κάνοντας γνωστή την ταυτότητα του, περίληψη των τεθειμένων από την αστυνομία ερωτήσεων, μαζί με τις καταθέσεις της συζύγου και του ιατρού του. Το δικαίωμα του δημοσιογράφου στην ενημέρωση στην περίπτωση αυτή, ερχόταν σε αντίθεση με εξίσου σημαντικά δημόσια και ιδιωτικά συμφέροντα συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος του κατηγορουμένου στο τεκμήριο της αθωότητας και της προστασίας της ιδιωτικής του ζωής. Το περιεχόμενο του αποκαλυπτικού άρθρου, παρά το ότι ήταν αντικειμενικό, παρουσίασε μια ιδιαίτερα αρνητική εικόνα του κατηγορουμένου, αφήνοντας την εντύπωση ότι ήταν εσκεμμένη η συμπεριφορά του με την παράθεση ρητορικού ερωτήματος στο τέλος. Τελικά, αναγνωρίστηκε η παραβίαση του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη και δη του τεκμηρίου αθωότητας καθώς και του κινδύνου επηρεασμού της δικαστικής κρίσης.
H υπόθεση Bladet Tromso and Stensaas c. Norvège, πραγματεύεται τη σύγκρουση του δικαιώματος στη δημόσια πληροφόρηση του κοινού για περιβαλλοντικά επιβλαβείς δραστηριότητες, όπως η σφαγή κοπαδιών από φώκιες για την εξασφάλιση της γούνας τους και της προστασίας της φήμης των εμπλεκομένων κατηγορουμένων. Κατά το Δικαστήριο, υπερίσχυε η ενημέρωση των πολιτών γιατί έτσι θα ασκούσαν πίεση για αυστηρότερη εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας για την προστασία της βιοποικιλότητας. Άρα, η απόκρυψη του γεγονότος από το νορβηγικό Υπουργείο Αλιείας αποτελεί παραβίαση του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ. Να σημειωθεί ότι το συμβάν αποκάλυψε αργότερα στον Τύπο υπάλληλος του Υπουργείου, για αυτό οι κυνηγοί μήνυσαν την εναγόμενη εφημερίδα για συκοφαντική δυσφήμιση.
Νομολογιακά, η ευθύνη και των δημοσίων αρχών, εν γένει πέρα των δικαστικών, λόγω τριτενέργειας του τεκμηρίου αθωότητας, γίνεται πρόδηλη μέσα από τις αποφάσεις Axel Springer SE and RTL Television GmbH v. Germany και Allenet de Ribemont v. France. Στην πρώτη υπόθεση δολοφονίας, οι δημοσιογράφοι καταδικάστηκαν για παραβίαση του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ λόγω δημοσίευσης εικόνων του κατηγορουμένου και βιντεοσκοπημένου υλικού που τον απεικονίζει κατά τη διάρκεια της δίκης, χωρίς τη συγκατάθεση του, ενώ είχε ζητήσει δικαστική προστασία για τη μη δημοσιοποίηση του προσώπου του. Η υπόθεση δεν είχε λάβει ιδιαίτερη δημοσιότητα και ο δράστης δεν ήταν κάποιο γνωστό πρόσωπο της επικαιρότητας, αλλά ένας απλός άνθρωπος. Μολονότι είχε ομολογήσει την πράξη του, αυτό δεν σήμαινε κατά το δικαστήριο και παύση των έννομων συνεπειών του τεκμηρίου. Συνεπώς, ήταν αναγκαία η υποχώρηση του δικαιώματος στην ενημέρωση έναντι της προστασίας της ιδιωτικής ζωής. Στη δεύτερη υπόθεση, αστυνομικές αρχές της Γαλλίας που λάμβαναν μέρος σε ανακριτική έρευνα σχετικά με μια δολοφονία, χαρακτήρισαν τον κατηγορούμενο στον Τύπο ως ένοχο συνέργειας στη δολοφονία, πολύ πριν την συζήτηση της υπόθεσης στο ακροατήριο. Το Δικαστήριο έκρινε ότι οι δημόσιες αρχές έχουν δικαίωμα να πληροφορούν το κοινό για την εξέλιξη της υπόθεσης, πάντα όμως στο πλαίσιο σεβασμού του τεκμηρίου αθωότητας, διαπιστώνοντας έτσι άλλη μια παραβίαση του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ.
Ο κατακερματισμός του τεκμηρίου της αθωότητας που ανήκει στο προστατευτικό πεδίο του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη, αποτελεί ένα μείζον ζήτημα που ταλανίζει επί σειρά ετών το νομικό κόσμο. Οι παραβιάσεις του είναι αναρίθμητες, συχνότερα μέσα από το φαινόμενο των λεγόμενων «τηλεδικών», στις οποίες μη νομομαθή άτομα συζητούν αυθαίρετα σε τηλεοπτικά πάνελ για επίκαιρες ποινικές υποθέσεις, με αποτέλεσμα να φαλκιδεύεται ασύστολα το τεκμήριο της αθωότητας. Τέτοιοι διάλογοι τείνουν να επηρεάζουν το συναίσθημα του τηλεοπτικού κοινού και να πυροδοτούν την οργή του κόσμου για το επίδικο πρόσωπο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο κατηγορούμενος να στιγματίζεται ως ένοχος πριν ακόμα καταδικαστεί τελεσίδικα από τους αρμόδιους και έτσι δεν αποδίδεται ο προσήκοντας σεβασμός στο υπερνομοθετικά κατοχυρωμένο στην ΕΣΔΑ, το ΧΘΔΕΕ, το ΔΣΑΠΔ αλλά και στην ΟΔΔΑ τεκμήριο. Για αυτό το ΕΔΔΑ μέσα από τις αποφάσεις του μεριμνά για τη συμμόρφωση τόσο των κρατικών αρχών όσο και των ιδιωτών στις προσταγές του τεκμηρίου. Η σπουδαιότητα του και μόνο επιβεβαιώνεται από το όραμα των διεθνών συμβάσεων που το κατοχυρώνουν, το οποίο δεν είναι άλλο από την προστασία της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης.
Βιβλιογραφία
- Οδηγία 2016/343/ΕΕ της 9ης Μαρτίου του 2016, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 1. Διαθέσιμη σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32016L0343&from=LV
- Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Διαθέσιμη σε: https://www.echr.coe.int/documents/convention_ell.pdf
- Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. Διαθέσιμο σε: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4bd686e52
- Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Διαθέσιμος σε: https://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_el.pdf
- Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Διαθέσιμη σε: https://www.ohchr.org/sites/default/files/UDHR/Documents/UDHR_Translations/grk.pdf
- Παπαδαμάκης Αδάμ Χ. (2019). Ποινική Δικονομία – Η δομή της ποινικής δίκης, 9η έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ. 17, § 16
- Πορίσματα του ΧΙΙ Διεθνούς Συνεδρίου Ποινικού Δικαίου. (1980). ΠοινΧρ Λ΄(1980), σελ. 189 επ.
- Γενική Γραμματεία Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Υπουργείου Δικαιοσύνης. “Εθνικό Σχέδιο Δράσης – Δικαιώματα του Ανθρώπου”. Διαθέσιμο σε : https://www.un.org/development/desa/disabilities/wp-content/uploads/sites/15/2019/11/Greece_National-action-plan-on-human-rights.pdf
- Dr Richard Carver. (2016). “Ελευθερια της εκφρασης, νομοθεσια για τα μεσα ενημερωσης και δυσφημηση”.Διαθέσιμο σε: https://ipi.media/wp-content/uploads/2017/01/EL_Freedom-of-Expression_Media-Law_and_Defamation_WEB.pdf
- THE SUNDAY TIMES v. THE UNITED KINGDOM[1979], ECHR, Application no. 6538/74
- CASE OF HANDYSIDE v. THE UNITED KINGDOM[1976], ECHR, Application no. 5493/72
- Council of Europe. Δικαίωμα σε δίκαιη δίκη. Διαθέσιμο σε : https://www.coe.int/el/web/echr-toolkit/droit-a-un-proces-equitable
- GREGAČEVIĆ v. CROATIA[2012], ECHR, Application no. 58331/09
- BÉDAT v. SWITZERLAND[2016], ECHR, Application no. 56925/08
- BLADET TROMSØ AND STENSAAS v. NORWAY[1999], ECHR, Application no. 21980/93
- AXEL SPRINGER AG v. GERMANY[2012], ECHR, Application no. 39954/08
- ALLENET DE RIBEMONT v. FRANCE[1995], ECHR, Application no. 15175/89
- Φωτογραφία διαθέσιμη σε : https://rb.gy/gwceyw