Γράφει ο Ιωάννης Γλύκας
Αποτελεί κοινή παραδοχή ότι ο ρατσισμός και η ξενοφοβία, ως κοινωνικά φαινόμενα, φθείρουν τις πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Τα φαινόμενα αυτά εκδηλώθηκαν σε μεγάλο βαθμό ήδη από την επαύριον των τρομοκρατικών επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 και οξύνθηκαν στις μέρες μας, τόσο με τη δράση του ISIS, όσο και με την προσφυγική κρίση του 2015. Τα γεγονότα αυτά συνέβαλαν στην εδραίωση ακροδεξιών κομμάτων στο εσωτερικό της Ευρώπης και στην εκδήλωση πράξεων ρατσιστικής βίας και ξενοφοβίας. Οι προαναφερθείσες εξελίξεις προκάλεσαν έντονη ανησυχία στη διεθνή κοινότητα, η οποία ενεργοποίησε τους μηχανισμούς της, με σκοπό τη θέσπιση ενός νομικού πλαισίου για τον κατευνασμό και την καταπολέμησή τους.
Ξεκινώντας με τις προσπάθειες εννοιολογικού προσδιορισμού των φαινομένων του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, η διεθνή νομολογία δεν κατάφερε να εξάγει κοινά αποδεκτή ορολογία, καθώς τόσο η Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όσο και άλλες διεθνείς συμφωνίες, όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, δεν εμπεριέχουν ρητώς έναν γενικό ορισμό αυτών. Ωστόσο, έχει ερμηνευτεί με σαφήνεια ο όρος «φυλετική διάκριση», ο οποίος σχετίζεται άμεσα με την έννοια του ρατσισμού, στο άρθρο 1 της Διεθνής Σύμβασης για την Κατάργηση πάσης μορφής Φυλετικών Διακρίσεων.
Συνάμα, εξέχουσας σημασίας στην προσπάθεια ορισμού των δύο εννοιών είναι η συμβολή της Παγκόσμιας Διάσκεψης κατά του Ρατσισμού και της Ξενοφοβίας, που διεξήχθη το 2001, στο Ντέρμπαν. Όπως καταγράφεται, ο «ρατσισμός είναι ένα ιδεολογικό οικοδόμημα, που αναθέτει μια συγκεκριμένη φυλή ή και εθνοτική ομάδα σε μια θέση εξουσίας έναντι άλλων, με βάση φυσικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, περιλαμβάνοντας ιεραρχικές σχέσεις, όπου η ανώτερη φυλή ασκεί κυριαρχία και έλεγχο πάνω στους άλλους». Από την άλλη πλευρά, η Διάσκεψη όρισε ότι με τον όρο «ξενοφοβία» περιγράφεται «ένα συναίσθημα ή μια πεποίθηση απόρριψης, αποκλεισμού και δυσφήμησης οτιδήποτε αλλοδαπού ή ξένου στην κοινότητα, την κοινωνία ή την εθνική ταυτότητα». Επομένως, φαίνεται ότι η ξενοφοβία κινείται στις παρυφές του ρατσισμού.
Στο σημείο αυτό θα αναφερθούμε στους λόγους που πυροδοτούν την εκδήλωση ρατσιστικών και ξενοφοβικών αντιλήψεων και συμπεριφορών. Αφενός, το φαινόμενο της μετανάστευσης αντιμετωπίζεται συνήθως ως γενεσιουργός αιτία του ρατσισμού και ειδικότερα της ξενοφοβίας. Αναμφισβήτητα, η εισροή μεταναστών, ακόμα και αν αυτοί εγκαθίστανται στη χώρα υποδοχής βραχυπρόθεσμα, αποσταθεροποιεί την κοινωνική δομή ενός κράτους. Υπό την έννοια ότι η παρουσία μεταναστών θα στερήσει από τους ομογενείς δυνητικά προνόμια, λόγου χάριν θέσεις εργασίας, και θα αλλοιώσει τον πολιτισμό τους, αναπτύσσεται ένα κλίμα ξενοφοβίας. Ως απόρροια της αύξησης των μεταναστευτικών ροών και των συνεχών δημογραφικών ανακατατάξεων των κρατών πολλαπλασιάζονται και οι εκδηλώσεις ξενοφοβικής βίας ανά τον κόσμο. Όπως καταγράφεται στην Παγκόσμια Έκθεση Μετανάστευσης του Ο.Η.E για το 2020, ο αριθμός των μεταναστών, παγκοσμίως, υπολογίζεται στα 281 εκατομμύρια, 87 εκ των οποίων φιλοξενούνται στην Ευρώπη και 51 στις Η.Π.Α.
Ταυτόχρονα, η δράση της ισλαμικής τρομοκρατίας έχει μεταξύ άλλων προκαλέσει πλημμυρίδα προσφύγων. Σύμφωνα με τον Δείκτη Παγκόσμιας Τρομοκρατίας, η πλειονότητα των τρομοκρατικών ενεργειών που προκλήθηκαν το 2015 καταγράφεται στο Ιράκ, τη Συρία, το Αφγανιστάν, το Πακιστάν και τη Νιγηρία. Μάλιστα, την ευθύνη του 74% των επιθέσεων ανέλαβαν ισλαμικές εξτρεμιστικές ομάδες, όπως το Ισλαμικό Κράτος (ISIS), η Μπόκο Χαράμ, οι Ταλιμπάν και η Αλ Κάιντα. Η δράση των ανωτέρω οργανώσεων δεν επηρέασε μόνο τις μουσουλμανικές αφρικανικές και ασιατικές χώρες, αλλά ολόκληρη την οικουμένη, καθώς σημειώθηκαν αθρόες μετακινήσεις. Η αδυναμία της Ευρώπης να αντιμετωπίσει την προσφυγική κρίση του 2015 συνέβαλε στην άνοδο των ακροδεξιών και ξενοφοβικών δυνάμεων στο εσωτερικό της «Γηραιάς Ηπείρου». Επί παραδείγματι, αξιοσημείωτη είναι η δράση του Ακροδεξιού Κόμματος Γερμανίας (AfD) που εισήλθε στο ομοσπονδιακό κοινοβούλιο για πρώτη φορά το 2017, ενώ το ακροδεξιό κόμμα Αυστρίας (FPÖ) γνωρίζει εξίσου μεγάλη επιτυχία. Άξια λόγου είναι και η πορεία του ακροδεξιού κόμματος της Μαρί Λεπέν στη Γαλλία, ενώ στην Ουγγαρία το κόμμα του Βίκτορ Όρμπαν εξασφάλισε μια τρίτη θητεία. Τέλος, σημειώνονται και τα ποσοστά 6,97% και 6,99%, που συγκέντρωσε η Χρυσή Αυγή στις εκλογές του 2012 και του 2015 αντίστοιχα.
Ο αντισημιτισμός και η ισλαμοφοβία, που εκλαμβάνονται ως υποκατηγορίες της ξενοφοβίας, κατέκλυσαν την υφήλιο ήδη από το 2001 με τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου, στις ΗΠΑ. Έτσι, η μισαλλοδοξία και οι διακρίσεις εναντίον των Μουσουλμάνων εντάθηκαν, ιδίως μετά την κήρυξη του «Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας» από την κυβέρνηση Μπους (2001-2009), την παγκόσμια οικονομική κρίση και την αυξανόμενη ανομοιογένεια στη σύνθεση του πληθυσμού σε πολλές χώρες. Παράλληλα, το διεθνές στερέωμα συγκλόνισαν οι τρομοκρατικές επιθέσεις που είχαν ως επίκεντρο την Ευρώπη, την ευθύνη των οποίων ανέλαβε το ISIS. Η επίθεση στα γραφεία του Charlie Hebdo το 2015, η τρομοκρατική επίθεση στο Βερολίνο και στη Νίκαια το 2016, στην Κωνσταντινούπολη και στο Μάντσεστερ το 2017, αποτελούν μερικά από τα γεγονότα που προκάλεσαν παγκόσμια αποστροφή, ενισχύοντας παράλληλα τα αισθήματα ρατσισμού και ξενοφοβίας. Τέλος, είναι γεγονός ότι η πανδημία Covid-19 συνέβαλλε στην αύξηση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού απέναντι στους ανθρώπους με χαρακτηριστικά και καταγωγή από την Ανατολική και Νοτιοανατολική Ασία παγκοσμίως.
Εν συνεχεία, καταγράφεται το θεσμικό πλαίσιο για την πρόληψη και καταπολέμηση των φαινομένων. Στο διεθνές νομικό πλαίσιο, ο βασικός εννοιολογικός ορισμός των φυλετικών διακρίσεων περιλαμβάνεται εντός του άρθρου 1 της Σύμβασης για την Κατάργηση πάσης μορφής Φυλετικών Διακρίσεων. Σειρά άλλων διεθνών συμβάσεων/κειμένων εξειδικεύουν το πλαίσιο της νομικής προστασίας. Τα σημαντικότερα εξ αυτών είναι το Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και η Διακήρυξη της Παγκόσμιας Διάσκεψης κατά του Ρατσισμού και της Ξενοφοβίας, εντός της οποίας προσδιορίζονται εννοιολογικά ο ρατσισμός και η ξενοφοβία.
Εξέχουσας σημασίας λογίζεται η «Απόφαση Πλαίσιο 2008/913/ΔΕ του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Καταπολέμηση Μορφών και Εκδηλώσεων Ρατσισμού και Ξενοφοβίας μέσω του Ποινικού Δικαίου», καθώς και το Σχέδιο Δράσης της ΕΕ κατά του ρατσισμού, το οποίο τέθηκε σε εφαρμογή το 2020 και καθορίζει μια σειρά μέτρων για την επόμενη πενταετία, με στόχο την άμβλυνση του φαινομένου. Συνάμα, το ΣτΕ με την υιοθέτηση του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της Σύμβασης για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο αναφορικά με την ποινικοποίηση πράξεων ρατσιστικής και ξενοφοβικής φύσης, που διαπράττονται μέσω συστημάτων υπολογιστών, έχει διασφαλίσει πλήρως και αποτελεσματικά την εφαρμογή των δικαιωμάτων του ανθρώπου χωρίς καμιά διάκριση, όπως αυτά κατοχυρώνονται σε ευρωπαϊκά και άλλα διεθνή κείμενα.
Υπό το ανωτέρω πρίσμα, ο ρόλος και η πρακτική των διεθνών οργάνων, τα οποία είναι επιφορτισμένα με την παρακολούθηση των υποχρεώσεων των κρατών στα ζητήματα εξάλειψης των διακρίσεων και προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Βασική επιδίωξη αποτελεί η πρακτική εξειδίκευση του περιεχομένου των οικείων συμβάσεων και η διαμόρφωση ενός διαρκούς διαλόγου με τις κυβερνήσεις των κρατών, με στόχο τη σταδιακή δημιουργία κοινής αντίληψης για τα φαινόμενα και την αντιμετώπισή τους.
Ειδικότερα, στο πλαίσιο του Ο.Η.Ε, εξειδικευμένο όργανο για την παρακολούθηση και εφαρμογή της Σύμβασης για την εξάλειψη όλων των μορφών φυλετικών διακρίσεων είναι η Επιτροπή για την εξάλειψη των φυλετικών διακρίσεων (CERD). Τα συμβαλλόμενα κράτη της υποχρεούνται να υποβάλλουν έκθεση, ανά διετία, σχετικά με τον τρόπο εφαρμογής της Σύμβασης. Επιπλέον, η ως άνω Σύμβαση θεσπίζει επιπρόσθετους μηχανισμούς μέσω των οποίων εκτελούνται τα καθήκοντα παρακολούθησης. Συνάμα, ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο θεσμός της Ύπατης Αρμοστείας του Ο.Η.Ε για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ο οποίος είναι επιφορτισμένος με την προώθηση και προστασία των αρχών, που πρεσβεύει η Οικουμενική Διακήρυξη.
Από πλευράς της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ECRI) του Συμβουλίου της Ευρώπης, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο ως όργανο παρακολούθησης του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επικεντρώνεται σε ζητήματα που αφορούν την καταπολέμηση του ρατσισμού, των διακρίσεων, της ξενοφοβίας, του αντισημιτισμού και της μισαλλοδοξίας στην Ευρώπη. Ένα από τα καθήκοντά της είναι η παρακολούθηση και η διαρκής ανάλυση της κατάστασης σε κάθε κράτος μέλος της Ε.Ε. και ενδεχομένως η υποστήριξή τους στην αντιμετώπιση τυχόν εκδηλώσεων ρατσισμού και μισαλλοδοξίας. Παράλληλα, πρωτεύων ρόλο διαδραματίζει ο Επίτροπος του ΣτΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, ο οποίος είναι υπεύθυνος για την προώθηση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα 47 κράτη μέλη του. Οι αρμοδιότητες του Επιτρόπου περιλαμβάνουν την προώθηση της κατανόησης και της ευαισθητοποίησης σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα στην περιοχή και την παροχή συμβουλών και πληροφοριών σχετικά με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ευρώπη.
Ένας επιπρόσθετος φορέας με σημαντική δράση στην πρόληψη του ρατσισμού και της ξενοφοβίας είναι ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRA). Ο εν λόγω Οργανισμός είναι επιφορτισμένος με την παροχή τεκμηριωμένων συμβουλών σε φορείς λήψης αποφάσεων της Ε.Ε. και των κρατών μελών, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην καλύτερη τεκμηρίωση και στόχευση των πολιτικών και της νομοθεσίας για τα θεμελιώδη δικαιώματα.
Επιπλέον, ακρογωνιαίος λίθος στο εγχείρημα καταπολέμησης του ρατσισμού και της ξενοφοβίας είναι το Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR) του ΟΑΣΕ. Το ODIHR παρέχει υποστήριξη στα συμμετέχοντα κράτη για την υλοποίηση των δεσμεύσεων ανθρώπινης διάστασης και ως εκ τούτου αποβλέπει στην προώθηση της ασφάλειας στην περιοχή, στην ανοχή και στην εξάλειψη των διακρίσεων και στην ενίσχυση του κράτους δικαίου. Τέλος, σημαντική είναι και η δράση ορισμένων Μ.Κ.Ο, όπως η Διεθνής Ομοσπονδία Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (FIDH), η Διεθνής Αμνηστία και η Συμμαχία κατά του Ρατσισμού.
Στην ελληνική έννομη τάξη, το γενικό πλαίσιο προστασίας της απαγόρευσης των διακρίσεων απορρέει από θεμελιώδεις συνταγματικές διατάξεις, με όρους καθολικής απόλαυσης. Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου (άρθρο 2 παρ. 1), η απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων (άρθρο 5 παρ. 2), η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης (άρθρο 13 παρ. 1), συνιστούν το βασικό συνταγματικό έρεισμα για την οφειλόμενη προστασία κατά των διακρίσεων. Ταυτόχρονα, με την ψήφιση του αντιρατσιστικού νόμου (Νόμος 4285/2014) και τον διορισμό Ειδικών Εισαγγελέων για το ρατσιστικό έγκλημα, ενισχύθηκε το ήδη υφιστάμενο πλαίσιο Ποινικής Νομοθεσίας. Σημαντικό βήμα για την εξάλειψη των διακρίσεων αποτέλεσε η επικύρωση τόσο της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών του 1966 για την Εξάλειψη Πάσης Μορφής Φυλετικής Διάκρισης το 1970, όσο και της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Κυβερνοέγκλημα και του πρόσθετου Πρωτοκόλλου αυτής το 2017. Με τον τρόπο αυτό θεσμοθετήθηκε η ποινικοποίηση πράξεων ρατσιστικής και ξενοφοβικής βίας που διαπράττονται μέσω υπολογιστών.
Η καταπολέμηση του φαινομένου της ρατσιστικής βίας και της ξενοφοβίας, με ανάληψη συγκεκριμένων πρωτοβουλιών, όπως η σύσταση του Εθνικού Συμβουλίου για την καταπολέμηση του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας, αποτελεί προτεραιότητα της Ελληνικής Πολιτείας. Σκοπός του εν λόγω Συμβουλίου είναι η οικοδόμηση μιας ενιαίας εθνικής στρατηγικής για την καταπολέμηση του ρατσισμού, μέσω, μεταξύ άλλων, της υιοθέτησης ενός εθνικού Σχεδίου Δράσης. Εξόχως σημαντική είναι η δράση της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ). Η ΕΕΔΑ διαδραματίζει σημαντικό και εποικοδομητικό ρόλο στην ουσιαστική πραγμάτωση της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, παρακολουθώντας διαρκώς τις εξελίξεις που σχετίζονται με την κατάσταση των δικαιωμάτων του ανθρώπου στην Ελλάδα και το εξωτερικό και την εφαρμογή του δικαίου των δικαιωμάτων του ανθρώπου, παρέχοντας διαρκή συμβουλευτική στα αρμόδια όργανα της Πολιτείας.
Καταληκτικά, η διεθνής κοινότητα έθεσε τον κατευνασμό του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στο επίκεντρο του χαρτοφυλακίου της. Πολλαπλά διεθνή φόρα εστίασαν στον εννοιολογικό προσδιορισμό τους, με σημαντικότερο να λογίζεται το έργο της Παγκόσμιας Διάσκεψης κατά του Ρατσισμού και της Ξενοφοβίας. Μάλιστα, έγινε αντιληπτό ότι η λήψη δραστικών μέτρων πρόληψης, κυρίως σε διεθνές επίπεδο, θα αποτελέσει πανάκεια για τον κατευνασμό τους. Ως απάντηση, ενδυναμώθηκε τόσο το διεθνές και εσωτερικό νομικό πλαίσιο, όσο και η παρουσία διεθνών και εθνικών φορέων, υπέρμαχων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεματοφυλάκων των διεθνών κειμένων προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Πηγές:
- EU Law. (2014). Απόφαση-πλαίσιο για την καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας έσω του ποινικού δικαίου. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=LEGISSUM%3Al33178
- Office of the High Commissioner for Human Rights. International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination. Διαθέσιμο σε: https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cerd.aspx
- European Union. (2007). European Union Agency for Fundamental Rights (FRA). Διαθέσιμο σε: https://european-union.europa.eu/institutions-law-budget/institutions-and-bodies/institutions-and-bodies-profiles/fra_en
- Council of Europe. European Commission against Racism and Intolerance (ECRI). Διαθέσιμο σε: https://www.coe.int/en/web/european-commission-against-racism-and-intolerance
- UNHCR. (2020). Guidance on Racism and Xenophobia. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/protection/operations/5f7c860f4/unhcr-guidance-on-racism-and-xenophobia.html
- OSCE. (2014). International Action Against Racism, Xenophobia, Anti-Semitism and Intolerance in the OSCE Region: A Comparative Study. Διαθέσιμο σε: https://www.osce.org/odihr/13995
- Council of Europe. Additional Protocol to the Convention on Cybercrime, concerning the criminalisation of acts of a racist and xenophobic nature committed through computer systems (ETS No. 189). Διαθέσιμο σε: https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list?module=treaty-detail&treatynum=189
- ReliefWeb. (2016). Global Terrorism Index 2016. Διαθέσιμο σε: https://reliefweb.int/report/world/global-terrorism-index-2016
- ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, Σύνταγμα. Διαθέσιμο σε: https://www.hellenicparliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/To-Politevma/Syntagma/
- Πηγή φωτογραφίας: https://enlighteningsoulscom.wordpress.com/