Γράφει ο Εμμανουήλ Αμανιός
Οι θάλασσες και οι ωκεανοί έχουν διαδραματίσει έναν αξιοσημείωτο ρόλο ως προς την εξέλιξη της ανθρωπότητας όχι μόνο ως ένα μέσο επικοινωνίας και εμπορίου, αλλά και ως μια σημαντική πηγή ζώντων και μη ζώντων πόρων. Η αυξανόμενη ζήτηση και οι τεράστιες οικονομικές δυνατότητες των πόρων αυτών, καθώς και ο συνδυασμός προστασίας των ωκεανών από την ενδεχόμενη ρύπανση των πλοίων έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη κανόνων, συμπεριλαμβανομένης της Σύμβασης του Δικαίου τής Θάλασσας 1982 (εφεξής ΣΔΘ), που διέπουν το νομικό καθεστώς των θαλασσών.
Κατά συνέπεια, η θέση της ΣΔΘ σε ισχύ σε συνδυασμό με τους λοιπούς κανόνες, λ.χ. διακρατικές συμβάσεις, νομολογία και εθιμικό δίκαιο, είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση τής κρατικής εξουσίας επί θαλασσίων περιοχών και την ταυτόχρονη μείωση της έκτασης και της ελευθερίας της ανοικτής θάλασσας. Η εξέλιξη αυτή άσκησε άμεση επιρροή στα περίκλειστα κράτη, τα οποία βρέθηκαν σε άκρως μειονεκτική θέση ως προς την χρήση της θάλασσας και την εκμετάλλευση πόρων σε σύγκριση με τα παράκτια ή τα νησιωτικά κράτη, καθώς η έλλειψη ακτών στερεί από τα πρώτα την διεκδίκηση αποκλειστικών δικαιωμάτων όσον αφορά σε θαλάσσιες περιοχές.
Χωρίς να προκύπτουν ερμηνευτικά προβλήματα, ως ένα περίκλειστο κράτος σύμφωνα με το άρθρο 124(1)(α) ΣΔΘ θεωρείται το κράτος που δεν έχει θαλάσσια ακτή και διακρίνεται από τα υπόλοιπα κράτη λόγω του καθοριστικού παράγοντα της έλλειψης πρόσβασης από και προς την θάλασσα. Με άλλα λόγια, τα περίκλειστα κράτη βασίζονται στο κράτος διέλευσης, το οποίο είναι ένα κράτος με ή χωρίς θαλάσσια ακτή που βρίσκεται ανάμεσα σε κράτος άνευ ακτών και τη θάλασσα και μέσω του εδάφους του οποίου διέρχεται η διαμετακόμιση, όπως ορίζεται στο άρθρο 124(1)(β) ΣΔΘ. Ο όρος διαμετακόμιση απαντά στο εδάφιο γ’ τού άρθρου 124(1) ΣΔΘ και σημαίνει την διακίνηση προσώπων, αποσκευών, εμπορευμάτων και μέσων μεταφοράς διαμέσου της περιοχής ενός ή περισσοτέρων κρατών διέλευσης, όταν η διέλευση μέσα από αυτήν την περιοχή με ή χωρίς μεταφόρτωση, αποθήκευση, μερική εκφόρτωση ή αλλαγή στον τρόπο μεταφοράς, αποτελεί μέρος μόνον ενός πλήρους ταξιδιού που αρχίζει ή τελειώνει μέσα στο έδαφος του άνευ ακτών κράτους.
Συνεπώς, τα περίκλειστα κράτη έχουν πρόσβαση στην θάλασσα μέσω του εδάφους των κρατών διέλευσης, ήτοι των γειτονικών τους κρατών. Ενδεικτικά, η Αργεντινή μαζί με άλλα κράτη τής Νότιας Αμερικής αποτελεί κράτος διέλευσης για την Βολιβία, η Ινδία και το Μπαγκλαντές λειτουργούν ως κράτη διέλευσης για το Νεπάλ, η Σενεγάλη είναι κράτος διέλευσης για το Μάλι, καθώς και το Τζιμπουτί αποτελεί επίσης από το πλέον σημαντικό κράτος διέλευσης για την Αιθιοπία. Στην διεθνή κοινότητα επί του παρόντος υπάρχουν σαράντα πέντε περίκλειστα κράτη, τα οποία απαριθμούνται στον ακόλουθο πίνακα:
. Αζερμπαϊτζάν* | 18. Λεσότο | 35. Ουζμπεκιστάν* |
2. Αιθιοπία* | 19. Λευκορωσία | 36. Παραγουάη |
3. Ανδόρρα* | 20. Λιχτενστάιν* | 37. Ρουάντα |
4. Αρμενία | 21. Λουξεμβούργο | 38. Σαν Μαρίνο |
5. Αυστρία | 22. Μαλάουι | 39. Σερβία |
6. Αφγανιστάν* | 23. Μάλι | 40. Σλοβακία |
7. Βατικανό* | 24. Μογγολία | 41. Σουαζιλάνδη |
8. Βολιβία | 25. Μολδαβία | 42. Τσαντ |
9. Βόρεια Μακεδονία | 26. Μποτσουάνα | 43. Τσεχία |
10. Ελβετία | 27. Μπουρκίνα Φάσο | 44. Τατζικιστάν* |
11. Ζάμπια | 28. Μπουρούντι* | 45. Τουρκμενιστάν* |
12. Ζιμπάμπουε | 29. Μπουτάν | |
13. Καζακστάν* | 30. Νεπάλ | |
14. Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία* | 31. Νίγηρας | |
15. Κιργισία* | 32. Νότιο Σουδάν* | |
16. Κόσοβο* | 33. Ουγγαρία | |
17. Λάος | 34. Ουγκάντα |
Σε κάθε περίπτωση, η θάλασσα είναι βαρύνουσας σημασίας και για τα περίκλειστα κράτη, καθότι η έλλειψή της συμβάλλει αποφασιστικά στην φτώχεια, ιδία δε ως προς τα αναπτυσσόμενα περίκλειστα κράτη. Είναι δεδομένο ότι ευημερία αυτών των χωρών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ελευθερία τής συγκοινωνίας και τού εμπορίου, συνεπώς, η προστασία των συμφερόντων των περίκλειστων κρατών αποτελεί σημαντικό ζήτημα για το δίκαιο της θάλασσας. Πράγματι, η ΣΔΘ στο προοίμιό της αναφέρεται στα συμφέροντα και τις ανάγκες της ανθρωπότητας ως συνόλου και συγκεκριμένα στα ειδικά συμφέροντα και ανάγκες των αναπτυσσόμενων χωρών, «είτε είναι παράκτιες είτε περίκλειστες».
Πιο συγκεκριμένα, αναφορικά με περίκλειστα κράτη προβλέπεται το πρωταρχικό δικαίωμα της πρόσβαση από και προς την θάλασσα και της ελευθερίας διέλευσης μέσω του εδάφους του κράτους διέλευσης (125 ΣΔΘ), καθώς επίσης η αβλαβής διέλευση στην αιγιαλίτιδα ζώνη τού παράκτιου κράτους (3, 17, 19 ΣΔΘ) και ο πλους διέλευσης σε ύδατα πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη (38(1) ΣΔΘ). Ως προς την ΑΟΖ και την ανοικτή θάλασσα, βάσει του άρθρου 58(1) ΣΔΘ, όλα τα κράτη ανεξαιρέτως απολαμβάνουν τα δικαιώματα που αναφέρονται στο άρθρο 87 ΣΔΘ για την ανοικτή θάλασσα, ήτοι την ελευθερία πλοήγησης και υπέρπτησης, την τοποθέτηση υποθαλάσσιων καλωδίων και αγωγών, την κατασκευή τεχνητών νήσων με βάση το έκτο μέρος τής ΣΔΘ, την ελευθερία αλιείας κατ’ άρθρα 116 – 120 ΣΔΘ και την ελευθερίας επιστημονικής έρευνας όπως προβλέπεται στο έκτο και δέκατο τρίτο μέρος της ΣΔΘ.
Είναι κοινώς αποδεκτό ότι στις περίκλειστες χώρες αναγνωρίζονται σημαντικά δικαιώματα σχεδόν σε όλες τις θαλάσσιες ζώνες. Αξιοσημείωτο αποτελεί ότι με βάση το άρθρο 90 ΣΔΘ όλα τα κράτη, ανεξάρτητα από το αν είναι παράκτια ή περίκλειστα, δύνανται να διαπλέουν την ανοικτή θάλασσα με πλοία που φέρουν την σημαία τους.
Επιπρόσθετα, το άρθρο 69(1) ΣΔΘ προβλέπει ότι τα περίκλειστα κράτη έχουν δικαίωμα να συμμετέχουν σε ισότιμη βάση (on an equitable basis) στην εκμετάλλευση προσήκοντος μέρους τού πλεονάσματος των ζώντων πόρων των ΑΟΖ των παράκτιων κρατών, ήτοι στην εκμετάλλευση αλιευμάτων, όπως προαναφέρθηκε, υπό την προϋπόθεση, όμως, ότι βάσει του άρθρου 69(2) ΣΔΘ πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν οι εξής παράγοντες: α) η ανάγκη αποφυγής συνεπειών επιβλαβών για τις αλιευτικές κοινότητες ή τις ιχθυοβιομηχανίες τού παράκτιου κράτους, β) η έκταση κατά την οποία το άνευ ακτών κράτος, σύμφωνα με τις διατάξεις του παρόντος άρθρου συμμετέχει ή έχει το δικαίωμα να συμμετέχει, σύμφωνα με υφιστάμενες διμερείς υποπεριφερειακές ή περιφερειακές συμφωνίες, στην εκμετάλλευση των ζώντων πόρων των αποκλειστικών οικονομικών ζωνών άλλων παράκτιων κρατών, γ) η έκταση κατά την οποία άλλα κράτη άνευ ακτών κράτη συμμετέχουν ήδη στην εκμετάλλευση των ζώντων πόρων τής αποκλειστικής οικονομικής ζώνης τού παράκτιου κράτους και την συνακόλουθη ανάγκη αποφυγής συγκεκριμένης επιβάρυνσης ενός οποιουδήποτε παράκτιου κράτους ή μέρους αυτού και δ) οι ανάγκες διατροφής των πληθυσμών των αντίστοιχων κρατών.
Στον αντίποδα, τα περίκλειστα κράτη δεν έχουν δικαιούνται να εμπλέκονται στην εξερεύνηση και εκμετάλλευση φυσικών πόρων εντός της υφαλοκρηπίδας, μπορούν, όμως, βάσει του άρθρου 254 ΣΔΘ να συμμετέχουν σε θαλάσσιες επιστημονικές έρευνες στην ανοικτή θάλασσα, όπως έχει συμβεί στο παρελθόν με την Αυστρία και την Ελβετία, οι οποίες μάλιστα αποτελούν μέλη τής Διακυβερνητικής Ωκεανογραφικής Επιτροπής (Intergovernmental Oceanographic Commission) της UNESCO, και μάλιστα να ειδοποιούνται σχετικά για το προτεινόμενο σχέδιο έρευνας.
Τέλος, σχετικά με το καθεστώς του διεθνούς βυθού, όπου το δίκαιο της θάλασσας απαγορεύει την διεκδίκηση ή την άσκηση κυριαρχίας ή κυριαρχικών δικαιωμάτων (137(1) ΣΔΘ), διότι η περιοχή αυτή και οι πόροι της αποτελούν κοινή κληρονομιά τής ανθρωπότητας (136 ΣΔΘ).
Σε συμφωνία με το άρθρο 125(2) ΣΔΘ, προκειμένου τα περίκλειστα κράτη να απολαμβάνουν και τα προεκτεθέντα δικαιώματα είναι απαραίτητο να συνάπτουν διμερείς ή πολυμερείς συμφωνίες με τα κράτη διέλευσης. Τούτο σημαίνει ότι η ελεύθερη διέλευση και κατ’ επέκταση η άσκηση αυτών των δικαιωμάτων είναι αποτέλεσμα διαπραγματεύσεων μεταξύ του εκάστοτε περίκλειστου και παράκτιου κράτους. Επομένως, δεν θα αποτελούσε υπερβολή το συμπέρασμα ότι τα περίκλειστα κράτη εξαρτώνται εν πολλοίς και αποδίδουν τεράστια σημασία στις συμφωνίες με το κράτος διέλευσης και την διαμετακόμιση.
Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση της Αιθιοπίας και του Τζιμπουτί. Επί του παρόντος, η Αιθιοπία εξαρτάται από τις διαδρομές διέλευσης του Τζιμπουτί για να έχει πρόσβαση στην θάλασσα, καθότι η πρώτη μετατράπηκε σε περίκλειστο κράτος κατόπιν της απόσχισης τής Ερυθραίας μετά τον διετή πόλεμο μεταξύ Αιθιοπίας και Ερυθραίας το 1998. Οι διμερείς συμφωνίες τής Αιθιοπίας με το Τζιμπουτί συνέβαλαν στο να απολαμβάνει η πρώτη το λιμάνι της δεύτερης και διάφορες άλλες σχετικές υπηρεσίες. Συνεπώς, οι σχέσεις των δύο αυτών χωρών αποτελούν φωτεινό παράδειγμα της συνάφειας και της σημασίας των διακρατικών συμφωνιών για τα περίκλειστα κράτη, ώστε να καθίσταται δυνατή σε αυτά η πρόσβαση στην θάλασσα και η άσκηση των ως άνω περιγραφομένων δικαιωμάτων.
Βιβλιογραφία
Churchill R., Lowe V., The Law of the Sea, (3η έκδοση, Manchester University Press, 1999)
Rothwell D. et al. (eds.), The Oxford Handbook of the Law of the Sea, (εκδ. Oxford University Press, Oxford, 2015)
Tanaka Y., The International Law of the Sea, (3η έκδοση, Cambridge University Press, New York, 2019)
Haquani Z., Les pays sans littoral et le droit de la mer, σε: Crawford James et al. (eds.), The International Legal Order: Current Needs and Possible Responses, Essays in Honour of Djamchid Momtaz (Leiden, Brill/Nijhoff, 2017)
Basciannie S.C., Land-Locked and Geographically Disadvantaged States in the International Law of the Sea (Oxford, Clarendon Press, 1990)
Bayeh E., “The Rights of Land-Locked States in the International Law: The Role of Bilateral/Multilateral Agreements”, Social Sciences, 2015; 4(2): 27-30