Γράφει ο Δημήτρης Κανδηλάπτης
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Στο πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα, παρατηρούνται φαινόμενα εξόντωσης της ανθρώπινης ύπαρξης παγκοσμίως, τα οποία πολλοί ειδικοί θεωρούν ότι θα έπρεπε να έχουν εξαλειφθεί με το πέρασμα των χρόνων και την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Ωστόσο, οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν έχουν σταματήσει και πολλές μειονοτικές ομάδες πασχίζουν να επιβιώσουν εν μέσω διώξεων. Παράλληλα, με το πέρασμα των χρόνων το διεθνές δίκαιο και οι κανόνες του εξελίσσονται ιδίως αναφορικά με ζητήματα παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε αυτό συνετέλεσαν και οι φρικτές συνέπειες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και η παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε χώρες της Ευρώπης την δεκαετία του 1990.
Όπως προαναφέρθηκε, πολλοί θα θεωρούσαν ότι τέτοια φαινόμενα δεν θα έπρεπε να εκδηλώνονται στην σύγχρονη κοινωνία, ωστόσο, το παράδειγμα των Ροχίνγκια και τα εγκλήματα εναντίον τους από τις κυβερνητικές αρχές της Μυανμάρ έρχονται να διαψεύσουν όσους πίστευαν σε μια παγκόσμια ειρηνική συνύπαρξη όλων των φυλών. Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, όμως, παρουσιάζει και η δραστηριοποίηση των οργάνων εφαρμογής του διεθνούς δικαίου στο ζήτημα της προσπάθειας εξόντωσης της συγκεκριμένης φυλής. Πιο συγκεκριμένα, οι αποφάσεις που έχουν λάβει για την προστασία των δικαιωμάτων των Ροχίνγκια και ο τρόπος που αυτές έχουν επηρεάσει εμπράκτως την κατάσταση συγκεντρώνουν την προσοχή των ερευνητών. Στο παρόν άρθρο δε, θα αναλυθούν η προέλευση και η ιστορία των Ροχίνγκια, η διεξαγωγή εγκλημάτων εναντίον τους, αλλά και ο τρόπος και τα μέσα, με τα οποία εφαρμόζεται το διεθνές δίκαιο στη συγκεκριμένη περίπτωση.
i. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΡΟΧΙΝΓΚΙΑ
Η συγκεκριμένη μειονότητα αποτελεί μια ομάδα ανθρώπων, που πλέον δεν θεωρείται λαός καμίας χώρας, ενώ προερχόταν και διέμενε κυρίως στην περιοχή Ρακίν, στην χώρα Μυανμάρ πριν από την επίθεση εναντίον τους το καλοκαίρι του 2017, οπότε και εκτοπίστηκε. Όσοι συνεχίζουν και ζουν ακόμη και σήμερα στη Μυανμάρ έχουν τοποθετηθεί στην δυτική ακτή της περιοχής Ρακίν, σε μια από τις πιο φτωχές περιοχές στον πλανήτη, όπου διαβιούν κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Παράλληλα, όμως, εκπρόσωποι της συγκεκριμένης φυλής κατοικούν και στο Μπαγκλαντές, στη Σαουδική Αραβία, στο Πακιστάν, στη Μαλαισία, στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, στην Ινδία, ακόμα και στις ΗΠΑ, ενώ ο συνολικός τους πληθυσμός σήμερα αγγίζει τα 2.000.000. Παράλληλα, έχουν χαρακτηριστεί από τον ΟΗΕ, ως μία από τις μειονότητες που έχουν δεχθεί τις περισσότερες διώξεις σε παγκόσμιο επίπεδο.
Μετά τον Πόλεμο και, πιο συγκεκριμένα το 1948, η Μυανμάρ ανεξαρτητοποιήθηκε από την Βρετανική Μπρούμα. Οι νέες κυβερνητικές αρχές, όμως, δεν προχώρησαν στην αναγνώριση των Ροχίνγκια, στερώντας τους τα συνταγματικώς κατοχυρωμένα δικαιώματά τους. Είκοσι χρόνια αργότερα, το 1982, επί δικτατορικής διακυβέρνησης ψηφίστηκε νόμος περί ιθαγένειας για τους κατοίκους της Μυανμάρ. Ωστόσο, δεν επιτράπηκε στους Ροχίνγκια να προβούν στις νόμιμες διαδικασίες για την απόκτηση αυτής. Επιπλέον, τους επιβλήθηκαν περιορισμοί στην αναζήτηση και διεκδίκηση εργασίας, αλλά και στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες. Από εκείνη την χρονική περίοδο και έπειτα δεν θεωρούνται κάτοικοι της Μυανμάρ και στερούνται τα όποια δικαιώματα απολαμβάνουν οι υπόλοιπες εθνοτικές ομάδες της χώρας.
ii. ΤΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΡΟΧΙΝΓΚΙΑ
Ήδη από την δεκαετία του 1970, ήρθαν αντιμέτωποι με μεγάλες διώξεις και πράξεις βίας, ενώ παράλληλα η κυβερνητική αντι-Ροχίνγκια προπαγάνδα εναντίον τους λάμβανε μεγαλύτερες διαστάσεις.Υπέστησαν πολλές διώξεις από τις κυβερνητικές αρχές το 1978, το 1991-92, το 2015, αλλά εκείνη που παρουσιάζεται ως η σημαντικότερη από πολλούς, είναι αυτή του 2017 και 2018, όταν ο μεγαλύτερος πληθυσμός των Ροχίνγκια, εγκατέλειψε τη Μυανμάρ και κατευθύνθηκε προς το Μπαγκλαντές. Η αφορμή, σύμφωνα με τις κυβερνητικές αρχές της Μυανμάρ, δόθηκε όταν στις 25 Αυγούστου 2017 έλαβε χώρα επίθεση από το απελευθερωτικό ένοπλο κίνημα των Ροχίνγκια σε συνοριακούς κρατικούς σταθμούς, η οποία είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο 9 αστυνομικών. Έπειτα από αυτήν την κατάληξη ο στρατός της χώρας προχώρησε σε επιθέσεις σε περιοχές που κατοικούσαν Ροχίνγκια, αλλά και σε ανθρωποκτονίες, λεηλασίες χωριών και σπιτιών, ομαδικούς βιασμούς και αβάσιμες συλλήψεις. Σε μια προσπάθεια διαφυγής, γυναίκες έκρυψαν τα ανήλικα τέκνα τους κάτω από το νερό. Μαρτυρίες αναφέρουν ότι τις επόμενες μέρες, οι στρατιώτες επέλεγαν ομάδες γυναικών, στις οποίες ασκούσαν σεξουαλική βία, ενώ στην συνέχεια επέλεγαν άλλη ομάδα γυναικών για να προβούν στις ίδιες πράξεις. Παράλληλα, οργανώθηκαν και ομαδικοί τάφοι, όπου συγκεντρώθηκαν οι σοροί, όσων δεν κατάφεραν να διαφύγουν και δολοφονήθηκαν εν ψυχρώ. Στις συλλήψεις που ακολούθησαν, οι άνθρωποι αυτοί βασανίστηκαν με ποικίλους τρόπους, όπως στέρηση τροφής, άσκηση σωματικής βίας, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις οι φρουροί τους κρεμούσαν ανάποδα, ενώ παρέμεναν για αρκετό χρόνο σε αυτή την κατάσταση. Τέλος, όσον αφορά τον εμπρησμό περιοχών, οι ένοπλες κυβερνητικές αρχές έκαψαν χιλιάδες χωριά, όπου κατοικούσαν οι Ροχίνγκια, με πιο γνωστές τις περιπτώσεις των χωριών, Τσουτ Πιν, Αούκ Να Γιαρ, Ζάι Ντι Πιν και Αχ-Τετ Να Γιαρ. Τον Σεπτέμβριο του 2018, η Ανεξάρτητη Διεθνής Διερευνητική Αποστολή του ΟΗΕ για τη Μιανμάρ δημοσίευσε μια έκθεση που αναφέρει ότι τουλάχιστον 392 χωριά Ροχίνγκια στο Κράτος του Ραχίν είχαν καταστραφεί από τις 25 Αυγούστου 2017. Μετά τα γεγονότα αυτά ένας μεγάλος αριθμός των Ροχίνγκια άρχισε να εγκαταλείπει τη Μυανμάρ και πολλοί προσπάθησαν να καταφύγουν στο Μπαγκλαντές.
Η κυβερνήτης της Μυανμάρ, Αούνγκ Σα Σου Κι, και παράλληλα κάτοχος του Νόμπελ Ειρήνης, που της απονεμήθηκε για τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις της στη Μυανμάρ και de facto ηγέτης της χώρας, αποφεύγει διαρκώς να παραδεχθεί τις αποτροπιαστικές αναφορές για τις στρατιωτικές καταχρήσεις και να λάβει τις απαραίτητες πρωτοβουλίες προκειμένου να αποκλιμακωθεί η ένταση. Με τη στάση της και με τη μη παροχή της απαραίτητης συνδρομής προς τους Ροχίνγκια πολλοί επικριτές της, δηλώνουν ότι πρέπει να της αφαιρεθεί το βραβείο Νόμπελ. Η ίδια έχει αρνηθεί να καταδικάσει τις πράξεις βίας και να της χαρακτηρίσει ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.
iii. Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΟΗΕ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ ΤΗΣ ΧΑΓΗΣ
Το 2007, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ προχώρησε στην υιοθέτηση της Διακήρυξης για τα Δικαιώματα των Αυτοχθόνων Πληθυσμών μέσω της Απόφασης 61/295. Η συγκεκριμένη διακήρυξη από τον ΟΗΕ, εκτός από την αναγνώριση ατομικών, αλλά και συλλογικών δικαιωμάτων, θεσπίζει και το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης για τους αυτόχθονες πληθυσμούς. Καίριας σημασίας για την συγκεκριμένη υπόθεση κρίνεται η Σύμβαση για την Πρόληψη και Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας, η οποία τέθηκε σε ισχύ το 1948, και σύμφωνα με το Άρθρο 1 της οποίας, δηλώνεται ότι «τα Συμβαλλόμενα Μέρη επιβεβαιώνουν ότι η γενοκτονία συντελουμένη είτε εν καιρώ ειρήνης είτε εν καιρώ πολέμου, τυγχάνει έγκλημα διεθνούς δικαίου και αναλαμβάνουν την υποχρέωση να προλαμβάνουν και να τιμωρούν αυτό». Έπειτα από τα γεγονότα το καλοκαίρι του 2017, τα οποία δεν διακόπηκαν, αλλά συνεχίστηκαν και τους επόμενους μήνες, ο ΟΗΕ ανέλαβε δράση. Τον Οκτώβριο του 2017, δύο υψηλόβαθμα στελέχη του ΟΗΕ, ο Αντάμα Ντίενγκ, ειδικός σύμβουλος του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ για την Πρόληψη Γενοκτονιών και ο Ιβάν Σιμόνοβιτς, ειδικός σύμβουλος για την Ευθύνη Προστασίας, με ανακοίνωσή τους δήλωσαν ότι «παρά τις προειδοποιήσεις που έγιναν από εμάς και πολλούς άλλους αξιωματούχους, η κυβέρνηση της Μυανμάρ απέτυχε να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της βάσει του διεθνούς δικαίου και να ασκήσει τη βασική της υποχρέωση να προστατεύσει τον πληθυσμό των Ροχίνγκια από τις ωμότητες» και ζήτησαν την διεξαγωγή ερευνών. Έτσι, λίγο καιρό αργότερα, ο ΟΗΕ προχώρησε σε έρευνες και μια ομάδα ερευνητών δημοσιοποίησε την έκθεση των ευρημάτων της. Εκεί αναφέρεται ότι ο στρατός της Μυανμάρ προέβη σε μαζικές σφαγές και ομαδικούς βιασμούς κατά των μουσουλμάνων Ροχίνγκια με σκοπό γενοκτονίας. Βασισμένος σε αυτήν την έκθεση, τον Αύγουστο του 2018 ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, σε σύγκληση του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, υποστήριξε ότι ο επικεφαλής του στρατού της Μυανμάρ και άλλοι πέντε ανώτατοι αξιωματικοί πρέπει να διωχθούν από τη διεθνή δικαιοσύνη. Αυτή ήταν και η πρώτη επίσημη θέση του ΟΗΕ για την κατάσταση των Ροχίνγκια στην Μυανμάρ. Τα ευρήματα της έρευνας και την έκθεσης των ερευνητών υποστήριξε και ο επικεφαλής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ΟΗΕ, Ραάντ Αλ Χουσείν. Από εκεί και πέρα, όμως, ο ΟΗΕ δεν μπορούσε να λάβει περαιτέρω δράση μέσω του Συμβουλίου Ασφαλείας, διότι η Κίνα και η Ρωσία απείλησαν με βέτο σε περίπτωση επιχείρησης ειρηνευτικής αποστολής, λόγω των σχέσεων συνεργασίας που έχουν αναπτύξει με τη Μυανμάρ. Το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, αναγνώρισε τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν εις βάρος των Ροχίνγκια, όμως οι συγκεκριμένες ενέργειες στερούνταν νομικού και δεσμευτικού χαρακτήρα. Έπειτα από τη μη ουσιαστική παρέμβαση του ΟΗΕ, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο ανακοίνωσε τέλη του 2018 μέσω της εισαγγελέως Φατού Μπενσούντα ότι θα εκκινούσε προκαταρκτική εξέταση για την υπόθεση αυτή. Μέσω της τελευταίας εξήχθη ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα, ότι το ίδιο το Δικαστήριο διαθέτει δικαιοδοσία στην υπόθεση λόγω της απέλασης της μειονότητας αυτής από τη Μυανμάρ στο Μπαγκλαντές. Μετά την συγκεκριμένη εξέλιξη η εισαγγελέας προχώρησε στην «Φάση 2» της διαδικασίας, η οποία προέβλεπε την απευθείας συνομιλία με τα εμπλεκόμενα μέρη, με όργανα του ΟΗΕ και με κυβερνητικές και μη κυβερνητικές οργανώσεις. Το Μπαγκλαντές συμμετείχε και βοήθησε έμπρακτα το Δικαστήριο με εκθέσεις, κάτι που έπραξαν επίσης και διάφορες μη κυβερνητικές οργανώσεις, σε αντίθεση με το κράτος της Μυανμάρ, το οποίο αρνήθηκε οποιαδήποτε συμμετοχή και αμφισβήτησε την δικαιοδοσία του Δικαστηρίου στο έδαφος της. Στη συγκεκριμένη φάση της διαδικασίας τα θύματα διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο, αφού, σύμφωνα με το Άρθρο 15(3) και 50(1), οι πληγέντες έχουν το δικαίωμα να υποβάλουν τις παρατηρήσεις τους και τα προσωπικά τους βιώματα.
Η υπόθεση της γενοκτονίας έφτασε, λοιπόν, στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, το οποίο κάλεσε στις 12 Δεκεμβρίου την Αούνγκ Σαν Σου Κι προκειμένου να απολογηθεί αναφορικά με τα εγκλήματα που έχουν διαπραχθεί από τον στρατό. Η διαδικασία ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης αντίστοιχα, ξεκίνησε κατόπιν ασκήσεως προσφυγής εκ μέρους της Γκάμπια τον προηγούμενο μήνα, η οποία ενεργώντας στο όνομα άλλων 57 κρατών-μελών του Οργανισμού Ισλαμικής Συνεργασίας, αποφάσισε να προσφύγει ενώπιον αυτού. Η Γκάμπια κατήγγειλε ότι η Μυανμάρ καταπάτησε την υπογεγραμμένη το 1948 Σύμβαση για την Πρόληψη και Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας. Η Άουνγκ Σαν Σου Κι αρνήθηκε τις κατηγορίες περί γενοκτονίας, δέχθηκε, όμως, ότι μπορεί να υπήρξε υπερβολική χρήση βίας, ενώ στο τέλος της απολογίας της δήλωσε πως το συγκεκριμένο δικαστήριο δεν είναι αρμόδιο για την εκδίκαση της υπόθεσης. Η πρώτη γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου δημοσιεύθηκε στις 24 Ιανουαρίου 2020 και εξέδωσε εντολή αναφορικά με τη λήψη μέτρων εκ μέρους της Μυανμάρ άμεσα προκειμένου να επιτευχθεί η προστασία της μειονότητας των Ροχίνγκια. Ο Πρόεδρος του Διεθνούς Δικαστηρίου, Αμντουλκάι Γιουσούφ, δήλωσε ότι η κυβέρνηση της Μυανμάρ πρέπει να λάβει όλα τα μέτρα για να εμποδίσει τις πράξεις που έχουν ως συνέπεια τον βασανισμό της συγκεκριμένης μειονότητας. Το Διεθνές Δικαστήριο μπορεί να απευθυνθεί στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ για να λάβει εκείνο δράση και να παρέμβει για την κατάσταση στη Μυανμάρ. Ωστόσο, σε αυτή τη διαδικασία ένα από τα πέντε μόνιμα μέλη του ΟΗΕ, μπορεί να ασκήσει βέτο και ένα από αυτά είναι η Κίνα, η οποία αποτελεί και στενό σύμμαχο της Μυανμάρ. Το μεγάλο ερώτημα υφίστατο στην περίπτωση που η κυβέρνηση δεν συμμορφωθεί με τις απαιτήσεις του Δικαστηρίου. Από την στιγμή που το Συμβούλιο Ασφαλείας δεν θα μπορεί να προβεί σε οποιαδήποτε κίνηση εξαιτίας ενός ενδεχόμενου βέτο, ίσως τότε αμφισβητείται η νομική βάση της δικαιοδοσίας του Δικαστηρίου της Χάγης και οι ίδιες του οι αποφάσεις. Επομένως, το Συμβούλιο παραβιάζει τον ίδιο του τον ρόλο και η αμφισβήτηση φτάνει ακόμα και στην ίδια την υπόσταση του διεθνούς δικαίου.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Όπως προαναφέρθηκε, προκαλεί αίσθηση και γεννά πολλά ερωτήματα η, εν έτει 2020, στοχοποιημένη άσκηση βίας προς μια συγκεκριμένη εθνική μειονότητα. Το παράδειγμα των Ροχίνγκια είναι άκρως κατατοπιστικό και η ανάλυση της συγκεκριμένης περίπτωσης καταδεικνύει την πολύ δύσκολη κατάσταση και τη μάχη επιβίωσης που καλούνται πολλοί άνθρωποι παγκοσμίως να δώσουν καθημερινά. Ένα σύνολο ανθρώπων με μεγάλη παράδοση και ιστορία κινδυνεύει με αφανισμό, μετά τις επιθέσεις των κυβερνητικών αρχών εναντίον τους.
Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, καλείται να λάβει άμεσα μια οριστική απόφαση και για τα τεκταινόμενα του παρελθόντος, αλλά αυτό που απασχολεί κυρίως τη συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, είναι η λήψη μιας απόφασης για τη διασφάλιση ενός καλύτερου μέλλοντος.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αντωνόπουλος Κωνσταντίνος, Μαγκλιβέρας Κωνσταντίνος (επιμ.), (2017) Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη.
CNN.gr. (2018). ΟΗΕ για Ροχίνγκια: Ο στρατός της Μιανμάρ έκανε μαζικές σφαγές με σκοπό τη γενοκτονία. Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/kosmos/story/144534/ohe-gia-roxingkia-o-stratos-tis-mianmar-ekane-mazikes-sfages-me-skopo-ti-genoktonia
Naftemporiki.gr. (2017). ΟΗΕ: Η Μιανμάρ απέτυχε να προστατεύσει τους Ροχίνγκια. Διαθέσιμο σε: https://www.naftemporiki.gr/story/1286884/oie-i-mianmar-apetuxe-na-prostateusei-tous-roxingkia
Amnesty.gr (2017). Ποιοι είναι οι Ροχίνγκια και γιατί δραπετεύουν μαζικά από την Μιανμάρ; Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.gr/news/articles/article/20936/poioi-einai-oi-rohingkia-kai-giati-drapeteyoyn-mazika-apo-ti-mianmar
Στάικος Α. (2019). Χάγη: Η Αουνγκ Σαν Σου Κι λέει ψέματα υποστηρίζουν οι Ροχίνγκια., Διαθέσιμο σε : https://gr.euronews.com/2019/12/12/diethnes-poiniko-dikastirio-tis-xagis-h-aoungk-san-sou-kii-leei-psemata-gia-tous-roxingkia
Ψαρά Μ. (2020). Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης υπέρ των Ροχίνγκια. Διαθέσιμο σε: https://gr.euronews.com/my-europe/2020/01/23/mousoulmaniki-plithismoi-myanmar-xagh
Blakemore Ε. (2019). Who are the Rohingya people? Διαθέσιμο σε :https://www.nationalgeographic.com/culture/article/rohingya-people
Dewan A. (2017). Who are the Rohingya and why are they fleeing? Διαθέσιμο σε: https://edition.cnn.com/2017/09/05/asia/rohingya-myanmar-explainer/index.html
Hannum H. (2020). Commentary: International law has its limits in protecting the Rohingya in Myanmar. Διαθέσιμο σε:
https://www.channelnewsasia.com/commentary/international-court-ruling-on-rohingya-in-myanmar-788041
Ibrahim A. (2020). The ICJ Rohingya Ruling and International Law. Διαθέσιμο σε: https://newlinesinstitute.org/genocide/the-icj-rohingya-ruling-and-international-law/
Encyclopedia Britanica. History of Myanmar. Διαθέσιμο σε : https://www.britannica.com/place/Myanmar/History
Mapping crimes against Rohingya amnesty.org. (2018). Mapping Myamar’s atrocities against Rohingya. Διαθέσιμο σε: https://mapping-crimes-against-rohingya.amnesty.org/
Mascarenhas V., Jacobi B., O’Connell C., and San Martin I. (2019). The Rohingyas’ Plight: What Options Under International Law?. Διαθέσιμο σε: https://thediplomat.com/2019/01/the-plight-of-the-rohingya-what-options-under-international-law/
Messner N., Woods A., Petty A., Parmar P. K.,Leigh J. ,Thomas E., Curry D., Venters H., Gilbert A. ,Nelson T., (2017). Qualitative evidence of crimes against humanity: the August 2017 attacks on the Rohingya in northern Rakhine State, Myanmar. Διαθέσιμο σε: https://conflictandhealth.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13031-019-0227-8