Γράφει ο Αναστάσης Πατηρίδης
Ανάμεσα στον τραγικό απολογισμό του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου βρισκόταν και το εβραϊκό Ολοκαύτωμα. Ωστόσο, το δράμα αυτού του λαού δεν θα ολοκληρωνόταν με τη λήξη του πολέμου. Κατά ειρωνική σύμπτωση η συνέχεια του δράματος αυτού θα εκτυλισσόταν ξανά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, βρετανικά αυτή τη φορά, στην Κύπρο, και όχι με σκοπό την εξόντωσή τους, όπως κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Ωστόσο, για να παρθεί η απόφαση της δημιουργίας αυτών των στρατοπέδων από τους Βρετανούς, συντέλεσαν εξελίξεις που είχαν λάβει χώρα μερικά χρόνια πριν. Το 1917 ο τότε Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών Άρθουρ Τζέιμς Μπάλφουρ προβαίνει στην Δήλωσή του (Δήλωση Μπάλφουρ) περί ίδρυσης εβραϊκής εθνικής εστίας στην περιοχή της Παλαιστίνης, με σεβασμό πάντως στα δικαιώματα των λαών που ζουν εκεί. Η εξέλιξη αυτή δημιούργησε ένα εβραϊκό κύμα μετανάστευσης προς την Παλαιστίνη. Το Σιωνιστικό Κίνημα, άλλωστε είχε ήδη ορίσει την Παλαιστίνη ως ιστορική και μελλοντική πατρίδα του εβραϊκού λαού.
Ο αυξανόμενος εβραϊκός πληθυσμός στην Παλαιστίνη άρχισε να αποκτά οργάνωση, π.χ. παρατάξεις, εφημερίδες, ακόμα και μία υποτυπώδη εξωτερική πολιτική, όπως επίσης αγόραζε εκτάσεις γης από τους Άραβες. Όλα αυτά προκάλεσαν τις ανησυχίες των τελευταίων, οι οποίοι είχαν τις δικές τους βλέψεις για ίδρυση κράτους στην Παλαιστίνη. Συνεπώς, οι τριβές μεταξύ Εβραίων και Αράβων δεν άργησαν να έρθουν. Από το 1936 έως το 1939 σημειώνονται αραβοϊσραηλινές συγκρούσεις. Η περιοχή στο μεταξύ τελούσε από το 1922 υπό βρετανική διαχείριση κατόπιν εντολής της Κοινωνίας των Εθνών, προκειμένου οι λαοί της περιοχής να προετοιμαστούν για τη δημιουργία κράτους. Μπροστά στις αναταραχές αυτές, η Βρετανία υιοθετεί τη Λευκή Βίβλο του 1939 (Λευκή βίβλος ήταν κείμενο που στην ουσία έδινε κατευθυντήριες γραμμές της βρετανικής πολιτικής για κάποιο ζήτημα). Εκεί οριζόταν πληθυσμιακή αναλογία Αράβων-Εβραίων 75%-25% αντίστοιχα στην Παλαιστίνη με περιορισμούς στις αφίξεις Εβραίων αλλά και στην αγορά εκτάσεων γης από αυτούς.
Η παράμετρος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου όμως, ενίσχυσε κι άλλο το μεταναστευτικό ρεύμα των Εβραίων στην περιοχή. Ο όγκος του ρεύματος αυτού οδηγεί τους Βρετανούς στο άνοιγμα στρατοπέδου προσωρινής κράτησής τους στην Παλαιστίνη, προκειμένου να τηρηθούν κατά το δυνατόν τα αριθμητικά όρια Εβραίων κατοίκων που είχαν τεθεί. Οι αναταραχές που προκλήθηκαν με τον ένοπλο αγώνα των Εβραίων ενάντια στους Βρετανούς, σε συνδυασμό με το ολοένα αυξανόμενο μεταναστευτικό ρεύμα, τους οδηγεί στην κατασκευή στρατοπέδων κράτησης εκτός Παλαιστίνης, αλλά σε κοντινό βρετανικό έδαφος, δηλαδή την τότε αποικιοκρατούμενη Κύπρο.
Η απόφαση ανακοινώθηκε επίσημα στις 12 Αυγούστου 1946, αν και είχε παρθεί ήδη 13 μέρες. Το στρατόπεδο βρισκόταν στον Καράολο, τοποθεσία κοντά στην Αμμόχωστο. Οι πρώτοι μετανάστες έφθασαν στις 15 Αυγούστου 1946. Κατά τις αφίξεις τους, εξέφραζαν αντιβρετανικά αισθήματα και έψαλλαν εβραϊκά εμβατήρια. Για την ακρίβεια επρόκειτο για πέντε στρατόπεδα στον Καράολο που προορίζονταν για θερινά και για άλλα οκτώ «χειμερινά» από τον Δεκέμβρη του ’46 στην Ξυλοτύμπου και την Δεκέλεια.
Στην κυπριακή κοινωνία επικρατούσε ανησυχία. Οι πρώτες πληροφορίες του τοπικού τύπου έκαναν λόγο για «τρομοκράτες» ή «υπόπτους τρομοκρατίας», χαρακτηρισμοί, ωστόσο, που στην πορεία εγκαταλείφθηκαν. Δεν μπορεί να αγνοηθεί, άλλωστε, και η πρόσφατη τότε δήλωση του Ουίνστον Τσώρτσιλ για το «Σιδηρούν Παραπέτασμα» ανάμεσα σε Ανατολική και Δυτική Ευρώπη που χαρακτήριζε τη ρητορική του Ψυχρού Πολέμου. Υπήρχαν, έτσι υποψίες για πρώην στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού και μέλη κομμουνιστικών ενόπλων οργανώσεων ανάμεσα στους μετανάστες.
Όλοι οι τοπικοί φορείς αγωνιούσαν λόγω της έλευσης των Εβραίων. Μάλιστα, τόνιζαν ότι δεν υπήρχε ίχνος αντισημιτικού αισθήματος στις απόψεις τους, δήλωση που είχε σημασία δεδομένου του πρόσφατου ,τότε, Ολοκαυτώματος. Φοβούνταν την περαιτέρω πτώση του βιοτικού τους επιπέδου, λόγω ανάγκης επισιτισμού τόσων χιλιάδων επιπλέον ανθρώπων στο νησί. Ανησυχούσαν, ακόμη, για ενδεχόμενη διατάραξη της τάξης, στην υποψία ότι υπήρχαν κάποιοι τρομοκράτες ανάμεσα στους μετανάστες. Άλλωστε, είχε γίνει γνωστή η δράση των εβραϊκών ενόπλων οργανώσεων στην Παλαιστίνη. Το ενδεχόμενο η προσωρινή εγκατάσταση των Εβραίων στο νησί να γίνει μόνιμη ήταν κάτι που φόβιζε αρκετά τους Ελληνοκυπρίους. Και τους φόβιζε γιατί ήδη οι Βρετανοί εργαλειοποιούσαν την παρουσία Τουρκοκυπρίων στο νησί, για να υπονομεύσουν το πολυπόθητο αίτημά τους για Ένωση με την Ελλάδα. Πολλώ δε μάλλον, αν μειωνόταν ακόμη περισσότερο το ποσοστό τους επί του συνολικού πληθυσμού του νησιού.
Και οι ίδιοι οι Εβραίοι, όμως, δεν επιθυμούσαν να μείνουν στην Κύπρο. Άσβεστος πόθος τους ήταν η άφιξή τους στην Παλαιστίνη που θεωρούσαν γη των προγόνων τους. Ένας ελληνόφωνος εβραίος κρατούμενος μάλιστα είχε πει: «Η Παλαιστίνη δια τους Εβραίους και η Κύπρος δια τους Κυπρίους».
Ένα ποσοστό κρατουμένων ήταν και Έλληνες Εβραίοι, οι οποίοι είτε θέλησαν να μεταναστεύσουν στην Παλαιστίνη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, είτε είχαν διασωθεί από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Περήφανοι μεν για την ελληνική τους καταγωγή, χωρίς νοσταλγία δε για την Ελλάδα, αφού επιθυμούσαν διακαώς να μετοικήσουν στην παλαιστινιακή γη. Έχουν καλές σχέσεις με τους Ελληνοκυπρίους και συμμερίζονται το αίτημα τους για την Ένωση με την Ελλάδα. Ήταν ένας συνδετικός κρίκος στην Κύπρο μεταξύ της κοινότητας των Εβραίων κρατουμένων και της ελληνοκυπριακής κοινωνίας και με τις συνομιλίες τους με τους ελληνοκυπρίους δημοσιογράφους συνέβαλαν στο να τους κατανοήσουν καλύτερα οι τελευταίοι και να μάθουν για αυτούς.
Σημείο τριβής υπήρξε η ταυτόχρονη μεταφορά Γερμανών αιχμαλώτων στην Κύπρο από τους Βρετανούς. Υπήρξε ανησυχία των Κυπρίων, τόσο για περεταίρω πτώση του βιοτικού τους επιπέδου, όσο και για αύξηση ανεργίας, λόγω προτίμησης των Γερμανών αντί για Κυπρίων για κατασκευή στρατοπέδων. Αυτονόητη ήταν και η φόρτιση του κλίματος σε ενδεχόμενο συνάντησης των Γερμανών με τους Εβραίους, πράγμα που τελικά συνέβη. Ενδεικτικός είναι ο πετροπόλεμος μεταξύ τους στην Ξυλοτύμπου τον Σεπτέμβρη του 1947.
Εντός των στρατοπέδων είχε σχηματιστεί στην ουσία μια κοινωνία. Αυτό έγινε και με προσπάθεια των ίδιων των αρχών προκειμένου να μετριάζονται οι εντάσεις. Στα στρατόπεδα ικανοποιούνταν οι λατρευτικές ανάγκες των κρατουμένων, υπήρχαν «σχολεία», διακινούνταν εφημερίδες εβραϊκές αλλά και κυπριακές. Λειτουργούσαν υποτυπώδη δικαστήρια για εκδίκαση τυχόν ελαφρών παραπτωμάτων. Η τιμωρία που επέβαλλε το δικαστήριο θα ήταν η απομόνωση σε σκηνή εντός του στρατοπέδου. Υπήρχαν νοσοκομεία για τους ελαφρά νοσούντες, αλλά και μια μορφή «υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας». Το ζήτημα των παιδιών των στρατοπέδων ήταν ένα ενδεικτικό ζήτημα ενασχόλησης των «υπηρεσιών» αυτών. Οι κρατούμενοι είχαν συγκαλέσει, επίσης, εξαμελείς επιτροπές σε κάθε στρατόπεδο, οι οποίες τους εκπροσωπούσαν. Αθλητικές δραστηριότητες και πολιτιστικά δρώμενα, όπως προβολές ταινιών, έδιναν μια ευχάριστη νότα στη δύσκολη διαβίωση των κρατουμένων. Επαφή με τον έξω κόσμο είχαν μέσω των εφημερίδων, των δημοσιογράφων που τους επισκέπτονταν, των εργατών που μπορεί να εργάζονταν εκεί, αλλά και μέσω επιστολών που μπορούσαν να στείλουν στους συγγενείς τους, που όμως λογοκρίνονταν.
Οι συνθήκες διαβίωσης στα εν λόγω στρατόπεδα δεν ήταν οι καλύτερες. Οι Εβραίοι μετανάστες διαμαρτύρονταν για έλλειψη τροφής, κάτι που δεν δέχονταν οι βρετανικές αρχές. Διαμαρτύρονταν ακόμη για έλλειψη νερού και σαπουνιού. Είχαν παρατηρηθεί κρατούμενοι να περιφέρονται με ελάχιστα έως καθόλου ρούχα, αφού οι αποσκευές τους βρίσκονταν έξω από το στρατόπεδο για «έλεγχο» από τις αρχές. Δεν έλειψαν μάλιστα επιδημίες τύφου και φυματίωσης μεταξύ των κρατουμένων και παιδικές ασθένειες μεταξύ των παιδιών.
Αξιοσημείωτη ήταν και η δράση των Εβραίων εκτός των στρατοπέδων σχετικά με τους κρατούμενους. Στην Κύπρο δραστηριοποιήθηκε η JOINT, η Αμερικανοεβραϊκή Κοινή Επιτροπή Διανομής με έδρα την Νέα Υόρκη, η οποία έσωζε και ανακούφιζε τους Εβραίους ανά τον κόσμο ήδη από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Ο εκπρόσωπος της JOINT στη Μέση Ανατολή, έφθασε στην Κύπρο και έκανε αυτοψία των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων. Η Επιτροπή αυτή θα προσέφερε στους κρατουμένους είδη πρώτης ανάγκης, αλλά και κοινωνικές υπηρεσίες, όπως μόρφωση. Το κονδύλι της JOINT ήταν υψηλό και ιδιαίτερα σημαντικό καθώς μοιράστηκαν με τους Βρετανούς οι δαπάνες λειτουργίας των στρατοπέδων. Σπουδαία και η πρόθεση της ντόπιας εβραϊκής κοινότητας της Κύπρου να βοηθήσει τους κρατούμενους αδερφούς της. Έκανε έρανο για να τους στείλουν είδη πρώτης ανάγκης, τους επισκέπτονται τακτικά δίνοντάς τους διάφορα δώρα, ενώ στον Καράολο, η ντόπια αυτή κοινότητα έστειλε και Εβραία δασκάλα για τα κρατούμενα παιδιά. Η δράση όμως της JOINT περιλάμβανε και τη συνεργασία με τους ντόπιους κατοίκους.
Η ουσία της συνεργασίας Εβραίων και Ελληνοκυπρίων συγκεντρώνεται στο πρόσωπο του Πρόδρομου Παπαβασιλείου. Ο Παπαβασιλείου στην θητεία εκτός Κύπρου με τον βρετανικό στρατό είχε έρθει σε επαφή με Εβραίους και το σιωνιστικό ιδεώδες. Ως Κύπριος γνώριζε από ανεκπλήρωτα εθνικά όνειρα. Ήταν μέλος του κόμματος του ΑΚΕΛ και δημοτικός σύμβουλος Αμμοχώστου. Λίγο πριν τη δημιουργία των στρατοπέδων, ο διευθυντής της JOINT τον πληροφόρησε για το τι επρόκειτο να συμβεί και ζήτησε τη βοήθειά του. Ο Παπαβασιλείου πέτυχε να εισαγάγει η JOINT προϊόντα ως φιλανθρωπικό ίδρυμα, άρα χωρίς δασμούς, και γενικά φρόντιζε τον ανεφοδιασμό σε είδη πρώτης ανάγκης. Η συνεργασία αυτή όμως περιλάμβανε και «υπόγεια» δράση. Φρόντιζε για την επικοινωνία των εβραϊκών ενόπλων οργανώσεων με τους κρατουμένους, ενώ είχε βοηθήσει κάποιους να δραπετεύσουν. Είχε διευκολύνει επίσης την διακίνηση λαθραίων όπλων από την Παλαιστίνη εντός των στρατοπέδων, προκειμένου οι Εβραίοι κρατούμενοι να εκπαιδευτούν για ένοπλο αγώνα στην Παλαιστίνη.
Στις 14 Μαΐου 1948, η Βρετανία αποχωρεί από την Παλαιστίνη και την ίδια μέρα ο Δαυίδ Μπεν-Γκουριόν ανακηρύσσει την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Παρόλα αυτά αρκετοί κρατούμενοι παρέμεναν στα στρατόπεδα. Πλέον η αρμοδιότητα για την επιστροφή τους στην Παλαιστίνη θα ανήκε αποκλειστικά στο νεοσύστατο κράτος. Οι τελευταίοι Εβραίοι κρατούμενοι δεν θα αποχωρήσουν από το νησί πριν τις 9 Φεβρουαρίου 1949.
Το ζήτημα αυτών των στρατοπέδων στην Κύπρο σημάδεψε την ισραηλινή ιστορία, αλλά και τα αισθήματα του εβραϊκού λαού για τους Βρετανούς. Από την άλλη έθεσε τις ιστορικές βάσεις της συνεργασίας Κύπρου και Ισραήλ, μια συνεργασία που όμως δε θα θεωρούταν δεδομένη στο τότε προσεχές μέλλον, παρ’ όλες τις πολύ θετικές ενδείξεις τη δεκαετία του 1940.
Βιβλιογραφία
- Γαβριήλ Χαρίτος, Κύπρος, το γειτονικό νησί, Αθήνα 2020, εκδόσεις Παπαζήση, σ.83-98
- Βασιλική Σελιώτη, Τα βρετανικά στρατόπεδα Εβραίων προσφύγων στην Κύπρο (1946-1949), Θεσσαλονίκη 2016, εκδόσεις Επίκεντρο, σ.46-260
- Πηγή εικόνας: www.timesofisrael.com