Γράφει η Παναγιώτα Τσενέ
Η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη του 21ου αιώνα επαναφέρει συνεχώς το ζήτημα του φασισμού/ναζισμού στο επίκεντρο των συζητήσεων των ηγεσιών και της κοινωνίας των πολιτών. Εξάλλου, το φαινόμενο του φασισμού χαρακτηρίζεται ως «αναμενόμενο και επαναλαμβανόμενο», καθώς οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που το γεννούν εξακολουθούν να υπάρχουν στα καπιταλιστικά, μεταβιομηχανικά κράτη. Αν και δεν υπάρχει ένας ομοιογενής και οριστικός ορισμός για το τί πρεσβεύει τελικά η φασιστική ιδεολογία, υπάρχουν στοιχεία κοινά σε όλα τα φασιστικά κόμματα και κινήματα. Αυτά τα στοιχεία καθώς και τα αίτια που οδηγούν στην άνοδο ακροδεξιών μορφωμάτων και ιδεών θα εξεταστούν στη συνέχεια.
Πρώτα από όλα, θα πρέπει γίνει σαφές ότι ο φασισμός δεν είναι ένα «ιστορικό ατύχημα», ούτε συμπυκνώνεται στο πρόσωπο ενός παρανοϊκού ηγέτη, π.χ. Χίτλερ, που με τις ρητορικές του ικανότητες παρασέρνει εκατομμύρια «αθώων ανθρώπων» στα διαβολικά του σχέδια. Ο φασισμός είναι προϊόν συγκεκριμένων κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών συνθηκών. Η ανεργία, ο πληθωρισμός, ο πόλεμος, η οικονομική κρίση και η επακόλουθη εξαθλίωση μεγάλου μέρους του πληθυσμού και η απογοήτευση δημιουργούν εύφορο έδαφος για την ανάπτυξη και αποδοχή ακροδεξιών αντιλήψεων. Στο βιβλίο «Η ακροδεξιά: ιδεολογία, πολιτική, κόμματα», υποστηρίζεται πως ο φασισμός προκύπτει ως αποτέλεσμα κοινωνικών αντιδράσεων «απέναντι στις άνισες συνέπειες του οικονομικού εκσυγχρονισμού και μεταβιομηχανισμού που αφήνουν πίσω τους «χαμένους», δηλαδή τους ελεύθερους επαγγελματίες, ανέργους, συνταξιούχους, νέους κ.α. Ο φασισμός εμφανίζεται, με άλλα λόγια, όταν το καπιταλιστικό σύστημα βρίσκεται σε κρίση. Αρκεί μία αναδρομή στην Ευρώπη του μεσοπολέμου για να διαπιστωθεί το πώς και γιατί μέσα από τις διάφορες κρίσεις προκύπτει ο φασισμός.
Πιο συγκεκριμένα, μετά το τέλος του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου και την υπογραφή της συνθήκης των Βερσαλλιών, επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία υπέρογκες πολεμικές αποζημιώσεις, η διάλυση του στρατού της, η απόσχιση εδαφών και των αποικιών της, ενώ στη συνθήκη συμπεριλήφθη η «Ρήτρα Ενοχής του Πολέμου», με την οποία η Γερμανία αναλάμβανε την αποκλειστική ευθύνη για την έναρξη του Ά Παγκοσμίου Πολέμου. Η ταπείνωση και το αίσθημα αδικίας που προκάλεσε η συνθήκη των Βερσαλλιών στη γερμανική κοινωνία, η οικονομική κρίση που ακολούθησε ιδιαίτερα μετά το Κραχ του 1929, ο υπερπληθωρισμός και η ανεργία αποτέλεσαν σημαντικούς παράγοντες για την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Ωστόσο, αυτός είναι ο ένας λόγος. Ο δεύτερος είναι η πολιτική και κομματική αστάθεια. Όπως γράφει ο κοινωνιολόγος και θεωρητικός του Μαρξισμού, Νίκος Πουλαντζάς στο βιβλίο του «Φασισμός και Δικτατορία», για να ανέλθει ένα ναζιστικό κόμμα στην εξουσία, θα πρέπει πρώτα, να έχει χαθεί η εμπιστοσύνη των πολιτών απέναντι στις πολιτικές που ακολουθούν τα αστικά κόμματα για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων και θα πρέπει επίσης να έχει ηττηθεί η αριστερά και η εργατική τάξη.
Αυτό που συνέβη στη Γερμανία, τη δεκαετία του 1920 και συνεχίστηκε μέχρι την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το 1933, ήταν απεργίες, διαδηλώσεις, εξεγέρσεις, καταλήψεις εργοστασίων από τους εργάτες, ως απάντηση στις άθλιες συνθήκες ζωής και εργασίας. Το 1923 μάλιστα, σημειώθηκε εξέγερση στο Αμβούργο που όμως κατεστάλη από την κυβέρνηση. Παρόλα αυτά,, η αριστερά ήταν διαιρεμένη, με το SPD (Σοσιαλιστικό κόμμα Γερμανίας) και το KPD (Κομμουνιστικό κόμμα Γερμανίας) να μην καταφέρνουν να συνεργαστούν. Από την άλλη, η πολιτική αστάθεια εντός του Reichstag (Κοινοβουλίου) φαίνεται από το γεγονός ότι, λίγο πριν την εκλογή του Χίτλερ είχαν ήδη αλλάξει τρεις καγκελάριοι.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως παρατηρεί ο Νίκος Πουλαντζάς, «από τυπική άποψη ο φασισμός καταλαμβάνει την εξουσία με απόλυτα συνταγματικό τρόπο» και υποβοηθάται από τον κρατικό μηχανισμό, ο οποίος είτε υποστηρίζει την άνοδο του φασισμού είτε μένει ουδέτερος. Στη συνέχεια, εξηγεί ότι «ο φασισμός αποτελεί ιδιαίτερη μορφή καπιταλιστικού κράτους εκτάκτου ανάγκης». Έτσι, σύμφωνα με τα παραπάνω, προκειμένου να μην αμφισβητηθούν οι οικονομικές σχέσεις μεταξύ αστικής τάξης και εργατών και εν όψει των εσωτερικών αναταραχών και του φόβου επικράτησης των κομμουνιστών, τα αστικά κόμματα δέχτηκαν ή και συνεργάστηκαν με το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα του Χίτλερ. Σχετικά με αυτό, ο ιστορικός Ernst Nolte γράφει πως η κατάληψη της εξουσίας από φασιστικά κόμματα θα ήταν αδύνατη χωρίς την υποστήριξη των παραδοσιακών ανώτερων τάξεων. Ενώ, ο Βασίλης Λιόσης, στο βιβλίο «Ναζισμός: τα αίτια γέννησης και γιγάντωσης του» υπογραμμίζει ότι μελετώντας τα ιστορικά γεγονότα συμπεραίνει κανείς ότι ο ναζισμός/φασισμός αποτέλεσε «εναλλακτική πολιτική του κεφαλαίου σε περιόδους οικονομικής και πολιτικής κρίσης».
Όντας ο νέος καγκελάριος της Γερμανίας, ο Χίτλερ, με αφορμή τη φωτιά που ξέσπασε στο Reichstag και με τη σύμφωνη γνώμη του κοινοβουλίου, έθεσε σε εφαρμογή τον «Εξουσιοδοτικό Νόμο» (Enabling Act), με τον οποίο ο καγκελάριος αποκτούσε υπερεξουσίες. Στη συνέχεια, κατέλυσε τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης και επέβαλε δικτατορία. Η αρχή του Τρίτου Ράιχ σήμανε και την ένταση της βίας κατά των πολιτικών του αντιπάλων και των «εχθρών της Γερμανίας», των Εβραίων, των κομμουνιστών, των σλάβων, με αποκορύφωμα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και το Ολοκαύτωμα.
Παρόμοια πορεία ακολούθησε η Ιταλία. Την υπογραφή της συνθήκης των Βερσαλλιών, συνόδευσαν τα Δύο Κόκκινα Χρόνια (Biennio Rosso), όπου εξαιτίας της ανεργίας και του πληθωρισμού, εκατομμύρια εργάτες συμμετείχαν σε απεργιακές κινητοποιήσεις και σε καταλήψεις εργοστασίων. Παράλληλα, στην ύπαιθρο, οι χωρικοί καταλάμβαναν τη γη. Από τη μία, η οικονομική και κοινωνική κρίση, από την άλλη η πολιτική αστάθεια, (η ασυνεννοησία μεταξύ του βασιλιά και του Πρωθυπουργού) και η αδυναμία της αριστεράς να δράσει ενιαία, οδήγησαν τελικά στην άνοδο του φασισμού στην εξουσία. Όπως ο Χίτλερ, έτσι και ο Μουσολίνι ανήλθε στην εξουσία με νόμιμο τρόπο. Τον Οκτώβριο του 1922, ο βασιλιάς Βίκτωρ Εμμανουήλ ΙΙΙ όρισε τον Μουσολίνι Πρωθυπουργό της Ιταλίας. Στη συνέχεια, το ιταλικό κοινοβούλιο τού παραχώρησε εξουσίες εκτάκτου ανάγκης προκειμένου να αντιμετωπίσει την «κομμουνιστική απειλή». Ο Μουσολίνι χάρη σε αυτές τις εξουσίες, σταδιακά κατέλυσε τους δημοκρατικούς θεσμούς και επέβαλε δικτατορία, καθιστώντας την Ιταλία το πρώτο φασιστικό κράτος στην Ευρώπη. Η βία και η τρομοκρατία κατά των πολιτικών αντιπάλων του φασιστικού κόμματος αυξήθηκε σημαντικά τα επόμενα χρόνια. Συμπερασματικά, με βάση τα παραπάνω, αίτια της ανόδου της φασισμού αποτελούν η οικονομική και πολιτική κρίση, το αίσθημα αδικίας, η στήριξη ή ουδετερότητα του κρατικού μηχανισμού και των πολιτικών ελίτ και η ήττα της αριστεράς.
Στο σημείο αυτό, είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι το αίσθημα αδικίας κάνει κάποιους να στραφούν προς την αριστερά για την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος και κάποιους άλλους να στραφούν στο φασισμό χωρίς να επιδιώκουν την αλλαγή του υπάρχοντος συστήματος. Ο Βασίλης Λιόσης γράφει ότι ο κομμουνισμός είναι προϊόν του καπιταλισμού, αλλά εκδηλώνεται ως απάντηση της εργατικής τάξης στην εκμετάλλευση, από την άλλη ο φασισμός, επίσης προϊόν του καπιταλισμού, αποτελεί την απάντηση στον κομμουνισμό και τη διασφάλιση των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων.
Περνώντας στα χαρακτηριστικά των φασιστικών/ναζιστικών κομμάτων, παρατηρείται ότι η «κοινωνική βάση» τους, δηλαδή αυτοί που στρέφονται προς το φασισμό, προέρχονται συνήθως από τη μικροαστική τάξη και είναι ιδιαίτερα, αυτοί «με την πιο αβαθή πολιτική συνείδηση». Η ρητορική ενός φασιστικού κόμματος συνδέεται στενά με τον λαϊκισμό, σε μία προσπάθεια να συγκεντρώσει μεγαλύτερη υποστήριξη από τους εκλογείς. Για αυτό τον λόγο άλλωστε, η φασιστική ιδεολογία καταλήγει να περιέχει αντιφατικά χαρακτηριστικά μιας και δεν απευθύνεται σε μία συγκεκριμένη κοινωνική τάξη αλλά γενικότερα στους πρόθυμους να τη στηρίξουν. Έτσι, η φασιστική ρητορική καταγγέλλει τις άρχουσες ελίτ και τον καπιταλισμό, ταυτόχρονα όμως αποστρέφεται τον κομμουνισμό. Ο λόγος της στρέφεται κατά του status quo χωρίς όμως να θέλει να το αλλάξει στην πράξη. Να σημειωθεί ότι πρόκειται για τον πολιτικό λόγο της ακροδεξιάς, όπου μπορεί να είναι αντικαπιταλιστικός, στην πραγματικότητα όμως, κανένα φασιστικό κόμμα δεν επιχείρησε ή δεν θέλησε να αλλάξει τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής.
Ο ειδικός σε θέματα εξτρεμισμού και λαϊκισμού, Cas Mudde μελετώντας 26 διαφορετικούς ορισμούς για την ακροδεξιά, αναγνωρίζει κάποια κεντρικά χαρακτηριστικά της: «τον εθνικισμό, την ξενοφοβία, τον ρατσισμό, την απόρριψη της δημοκρατίας, το ισχυρό κράτος, την ισχυρή έμφαση στο νόμο και την τάξη ή την ασφάλεια, την εθνική ταυτότητα και τον αποκλεισμό κοινωνικών και εθνοτικών ομάδων». Η ακροδεξιά ιδεολογία ακόμα, περιλαμβάνει τον εθνικισμό, τον αντικομουνισμό, τον ρατσισμό, τον αρχηγισμό, την οργάνωση της κοινωνίας με βάση το στρατοκρατικό μοντέλο, την κατάργηση της αστικής – κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Επιπλέον γνωρίσματα αποτελούν η νοσταλγία για το «ένδοξο παρελθόν», η λαϊκιστική ρητορεία, η χρήση βίας και οι παραστρατιωτικές ομάδες, όπως τα ναζιστικά SS ή τα ιταλικά Squadristi στη διάρκεια του μεσοπολέμου και ο τοπικισμός, με την έννοια ότι η κρατική πρόνοια θα πρέπει να κατευθύνεται μόνο προς το γηγενή πληθυσμό.
Σήμερα, η πανδημία, ο πόλεμος στην Ουκρανία, η οικονομική, ενεργειακή και επισιτιστική κρίση προκαλούν αστάθεια και σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Αυτό έχει οδηγήσει σε πολυπληθείς διαδηλώσεις και απεργίες σε όλα τα μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα, καθώς η ανεργία, ο πληθωρισμός και η μειωμένη αγοραστική δύναμη των πολιτών θέτουν ζητήματα διαβίωσης. Από την άλλη πλευρά, η άνοδος της ακροδεξιάς, ως απόρροια αυτών ακριβώς των κρίσεων του καπιταλιστικού συστήματος, εκδηλώνεται με την ανάδειξη της Georgia Meloni στην πρώτη ακροδεξιά Πρωθυπουργό της Ιταλίας μετά τον Μουσολίνι και με την ανάδειξη του ακροδεξιού κόμματος «Σουηδοί Δημοκράτες» σε δεύτερο μεγαλύτερο κόμμα στο σουηδικό κοινοβούλιο. Παραδείγματα ακροδεξιών ηγετών είναι επίσης, η Marie Le Pen στη Γαλλία, o Jair Bolsonaro στη Βραζιλία και ο Donald Trump στις ΗΠΑ. Ωστόσο, οι ακροδεξιές αντιλήψεις δεν περιορίζονται στα κόμματα.
Οι εκδηλώσεις βίας και μίσους από οπαδούς της ακροδεξιάς ιδεολογίας σε μετανάστες και μειονότητες, όπως η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα και τα ΑΜΕΑ, αυξάνονται τα τελευταία χρόνια, μιας και οι συνθήκες διαβίωσης γίνονται όλο και δυσκολότερες με αποτέλεσμα, οι ομάδες αυτές να μετατρέπονται σε εξιλαστήρια θύματα. Σύμφωνα με τον Cas Mudde, στην άνοδο της ακροδεξιάς συμβάλλουν και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία, αφενός δίνουν βήμα σε τέτοιες αντιλήψεις να αναπαραχθούν, αφετέρου η χαμηλή ποιότητα των ειδήσεων απειλεί τη δημοκρατία.
Στην περίπτωση της Ελλάδας, η καταδίκη της Χρυσής Αυγής σε εγκληματική οργάνωση το 2019, αποτελεί θετικό γεγονός. Ωστόσο, τα νομικά μέτρα είναι αναγκαία, δεν είναι όμως επαρκή, καθώς αίτιο της γέννησης του φασισμού δεν είναι η νομοθεσία, αλλά «η οικονομική κρίση, η ανεργία, το άγχος», το πολιτικό και κοινωνικό σύστημα. Εξάλλου, σε έρευνα του Σημείου για τη μελέτη και την αντιμετώπιση της ακροδεξιάς, με τίτλο «Ακροδεξιές τάσεις στην ελληνική κοινωνία: πού βρισκόμαστε το 2022;», στο ερώτημα: «αν η Χρυσή Αυγή δεν πραγματοποιούσε εγκληματικές ενέργειες πιστεύετε ότι θα ήταν ένα χρήσιμο κόμμα για την κοινωνία ή όχι;», το 22,3%, συμφωνεί ότι θα ήταν χρήσιμο κόμμα. Επιπλέον, το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας κατέγραψε 72 τέτοια περιστατικά για το 2021, με τα περισσότερα θύματα να είναι ΛΟΑΤΚΙ+ και μετανάστες και με σημαντικό ποσοστό των θυτών να είναι ένστολοι. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα, η αστυνομική βία με ρατσιστικό κίνητρο έχει αυξηθεί, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την ανθρωποκτονία του Ρομά Νίκου Σαμπάνη, αλλά και τη δολοφονία του Ρομά Κώστα Φραγκούλη τον Δεκέμβριο του 2022. Επομένως, γίνεται κατανοητό ότι η εξάπλωση φασιστικών αντιλήψεων και ρατσιστικών περιστατικών στην Ευρώπη και την Ελλάδα είναι γεγονός για ακόμα μία φορά, καθώς τα αίτια που τα γεννούν, συνεχίζουν να υπάρχουν.
Ανακεφαλαιώνοντας, η άνοδος της ακροδεξιάς έχει κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά αίτια. Τα κοινά χαρακτηριστικά της ακροδεξιάς αντίληψης είναι ο ρατσισμός, ο εθνικισμός, το ισχυρό κράτος και ο αντικομουνισμός. Μέθοδοί της αποτελούν ο λαϊκισμός και η χρήση βίας και τρομοκρατίας. Τέλος, ο φασισμός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που επανεμφανίζεται όταν το καπιταλιστικό κράτος βρίσκεται σε κρίση, ενώ για την κατάληψη της εξουσίας από ένα ακροδεξιό κόμμα είναι απαραίτητη αφενός, η στήριξη των αστικών τάξεων και αφετέρου η ήττα της αριστεράς.
ΠΗΓΕΣ:
Πουλαντζάς Ν. (1975). Φασισμός και Δικτατορία: Η Τρίτη Διεθνής Αντιμετώπιση στον Φασισμό. Εκδόσεις Ολκός.
Λιόσης Β. (2020). Ναζισμός : τα αίτια γέννησης και γιγάντωσής του :η φιλοσοφική και ιδεολογική του βάση, η ρητορική και η πρακτική του, του πώς και το γιατί – το τότε και το σήμερα. Εκδόσεις ΚΨΜ.
Hainsworth P. (2004). Η Ακροδεξιά: Ιδεολογία-Πολιτική-Κόμματα. Εκδόσεις Παπαζήσης.
Το φονικό κουνέλι. (2015). Ο Βίλχελμ Ράιχ και η Μαζική Ψυχολογία του Φασισμού. Διαθέσιμο σε: https://tofonikokouneli.com/2015/05/reich-maziki-psyxologia-fasismou.html
IN. (2022). Ρατσιστική βία. Το 2021 καταγράφηκαν 72 περιστατικά – ΛΟΑΤΚΙ και μετανάστες τα περισσότερα θύματα. Διαθέσιμο σε: https://www.in.gr/2022/05/26/greece/ratsistiki-via-2021-katagrafikan-72-peristatika-loatki-kai-metanastes-ta-perissotera-thymata/
IN. (2022). Ακροδεξιά: Οι τάσεις στην ελληνική κοινωνία – Πού βρισκόμαστε το 2022; Διαθέσιμο σε: https://www.in.gr/2022/06/30/greece/akrodeksia-oi-taseis-stin-elliniki-koinonia-pou-vriskomaste-2022/
University of Oslo. (2022). Both Mussolini’s and Hitler’s rise to power followed the rules of democracy. Online at: https://www.hf.uio.no/iakh/english/research/news-and-events/news/2022/both-mussolinis-and-hitlers-rise-to-power
The collector. (2022). Benito Mussolini’s Rise to Power: From Biennio Rosso to March on Rome. Online at: https://www.thecollector.com/benito-mussolini-rise-to-power/
MROnline. (2022). Lessons from the rise of Mussolini, 100 years on. Online at: https://mronline.org/2022/11/03/lessons-from-the-rise-of-mussolini-100-years-on/
Britannica. Rise To Power of Adolf Hitler. Online at: https://www.britannica.com/biography/Adolf-Hitler/Dictator-1933-39
History. (2019). Adolf Hitler. Online at: https://www.history.com/topics/world-war-ii/adolf-hitler-1
Project Syndicate. (2022). One Hundred Years of fascism. Online at: https://www.project-syndicate.org/onpoint/fascism-100-years-and-the-threat-today-by-jason-stanley-2022-10
PoliticalScience. (2022). Cas Mudde on the far right today. Online at: https://www.ru.nl/politicalscience/current/student-blog/previous-student-blogs/cas-mudde-far-right-today/ Πηγή εικόνας: https://info-war.gr/vivlio-nazismos-ta-aitia-gennisis-ka/