Γράφει η Σοφία Πιτυκάκη
Στις διεθνείς σχέσεις, οι έννοιες της τάξης και της δικαιοσύνης έχουν απασχολήσει πληθώρα θεωρητικών και αναλυτών, ως προς τον ορισμό, το περιεχόμενο, καθώς και την πρακτική τους εφαρμογή. Μελετώντας την ιστορία, βλέπουμε μια διαρκή προσπάθεια του ανθρώπου για απονομή δικαιοσύνης, που θεωρητικά συνεπάγεται την εδραίωση της ειρήνης, ακόμα και στις πιο περίπλοκες καταστάσεις όπως αυτές που αφορούν στο διεθνές δίκαιο. Παρόλα αυτά, παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων λαμβάνουν χώρα καθημερινά σε ολόκληρο τον κόσμο. Το γεγονός αυτό εγείρει ερωτήματα για την ίδια την υπόσταση του δικαίου. Εφόσον το δίκαιο παρέχει κανόνες συνύπαρξης, δεν θα ήταν εύλογο η εφαρμογή του να συνεπάγεται την επικράτηση της τάξης; Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η λεγόμενη «ιεραρχία των κρατικών σκοπών» όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα από τον επιθετικό ρεαλισμό του Mearsheimer και σε μεγάλο βαθμό δίνει απάντηση στα ερωτήματα που προκύπτουν από τα προαναφερθέντα.
Αρχικά, θα ήταν σκόπιμη μια σύντομη αναδρομή στη ρεαλιστική θεωρία. Σύμφωνα με την ρεαλιστική προσέγγιση στη θεωρία διεθνών σχέσεων, τα κράτη, που είναι ορθολογικοί δρώντες και οι μοναδικοί «παίκτες» στο διεθνές σύστημα, επιδιώκουν την εξυπηρέτηση του εθνικού τους συμφέροντος, το οποίο είναι η επιβίωση, καθώς επίσης περιβάλλονται συνεχώς από διλήμματα ασφαλείας λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης μιας και τα υπόλοιπα κράτη αντιμετωπίζονται σαν δυνητικοί ηγεμόνες. Το πρώτο εξασφαλίζεται με την κατοχή της σχετικής ισχύος που ουσιαστικά γίνεται αυτοσκοπός των κρατών και εκπληρώνεται μέσω της αυτοβοήθειας και το οποίο συνεπαγόμενα εξαλείφει και το δεύτερο, καθώς η ισχύς παρέχει ασφάλεια. Λαμβάνοντας ως δεδομένες τις δύο παραπάνω βασικές αρχές, τα κράτη είναι φυσικό να ανταγωνίζονται και να βρίσκονται σε μια διαρκή διαδικασία αναζήτησης ισχύος, πέρα από ορισμένα διαστήματα ειρήνης τα οποία ο ρεαλισμός θεωρεί ως προσωρινή ισορροπία ισχύος. Η παραπάνω διαδικασία εύστοχα παρομοιάζεται σαν ένα παιχνίδι μπιλιάρδου, όπου το μπιλιάρδο είναι το διεθνές σύστημα και οι μπάλες τα κράτη, οι οποίες στον αγώνα απόκτησης ισχύος κινούνται και έτσι αναπόφευκτα θα συγκρουστούν. Συγκεκριμένα ο Mearsheimer, ως επιθετικός ρεαλιστής, μιας θεωρίας που ανάγεται στα πλαίσια του δομικού ρεαλισμού, υποστηρίζει πως οι δομές του συστήματος (αναρχία) αναγκάζουν τις Μεγάλες Δυνάμεις να αναζητούν συνεχώς ισχύ, να φέρονται ανταγωνιστικά, και να επιτίθενται. Για την ύπαρξη συστήματος απαιτείται η τάξη, καθώς το σύστημα προϋποθέτει την ύπαρξη δρώντων που αλληλεξαρτώνται και αλληλοεπηρεάζονται, διαφορετικά, εάν ένας δρών υπερβεί το σύστημα απλά παύει να υπάρχει σύστημα. Τα κράτη, συνεπώς, δεν επιδιώκουν να το ελέγξουν, αλλά να εξασφαλίσουν την σχετική ισχύ κάτι, το οποίο τους επιβάλλει η ίδια η δομή του συστήματος. Με την «ιεραρχία κρατικών σκοπών» νοείται ένα σύστημα ταξινόμησης, που σαν πρωταρχικό στόχο ενός κράτους θέτει την φυσική επιβίωση του. Άλλοι σκοποί είναι η οικονομική ευημερία των πολιτών, η προαγωγή μιας ιδεολογίας προς τα έξω ή ακόμα η εθνική ενοποίηση. Τα κράτη μπορούν να επιδιώκουν όλους αυτούς τους στόχους μόνο, εφόσον έχουν καλύψει τον πρωταρχικό τους στόχο, εφόσον δηλαδή έχουν αποκτήσει τη σχετική ισχύ και έχουν εξασφαλίσει το εθνικό συμφέρον, την ασφάλεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα που επιβεβαιώνει την θεωρία του Mearsheimer είναι η ΕΣΣΔ κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου βιώνοντας την επιτακτική ανάγκη της επιβίωσης απέναντι στην απειλή της ναζιστικής Γερμανίας, παραμέρισε την προαγωγή της σοσιαλιστικής-κομμουνιστικής ιδεολογίας της και υπέγραψε το γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο μη επίθεσης Ρίμπεντροπ-Μολότοφ – ένα εξαιρετικό δείγμα άσκησης Realpolitik- ενώ παράλληλα συμμάχησε και με φιλελεύθερους. Το ίδιο παράδειγμα αντιστοιχεί και από την πλευρά των φιλελεύθερων.
Από την παραπάνω ανάλυση προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα: Πρώτον, η τάξη αφορά την ισορροπία ισχύος. Δεύτερον, εφόσον κύριοι δρώντες είναι τα κράτη, κάθε άλλο στο διεθνές σύστημα χρησιμοποιείται εργαλειακά από τα κράτη/Μεγάλες Δυνάμεις. Μέσα στα εργαλεία αυτά εντάσσεται και το δίκαιο. Τρίτον, η διεθνής τάξη πραγμάτων είναι προϊόν του ανταγωνισμού και του συσχετισμού ισχύος.
Τι ορίζεται όμως ως δικαιοσύνη; Είναι δύσκολο να αποτυπωθεί με σαφήνεια μια τόσο σύνθετη έννοια, ωστόσο, ένα βασικό της στοιχείο αφορά στις πολλαπλές ανεξαρτησίες. Οι πολλαπλές ανεξαρτησίες προϋποθέτουν, ότι τα κράτη κινούνται με γνώμονα την συνεργασία και τον σεβασμό σε ένα διεθνές σύστημα επιδιώκοντας τα απόλυτα οφέλη. Σύμφωνα με την παραπάνω ανάλυση, αυτό δεν συμβαίνει. Τα κράτη συμπεριφέρονται εγωιστικά και λειτουργούν με το σύστημα της αυτοβοήθειας. Συνεπώς δεν επιδιώκεται η δικαιοσύνη αλλά η τάξη, που μοιάζει πιο πιθανή προς επίτευξη. Για τον σκοπό αυτό, δημιουργούνται συνθήκες από τις Μεγάλες Δυνάμεις για την ύπαρξη ενός οργάνου, που θα διαχειρίζεται και θα διατηρεί αυτήν την τάξη, παραδείγματος χάριν το Συμβούλιο Ασφαλείας ή προγενέστερα η Κοινωνία των Εθνών. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που επαληθεύει την υπερίσχυση της τάξης έναντι της δικαιοσύνης είναι η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων και νικητριών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου απέναντι στους ηττημένους, την Γερμανία και την Ιαπωνία. Παρά τις κυρώσεις που τους επιβλήθηκαν, οι οποίες για πολλούς, αν ήθελαν να αγγίξουν την πλήρη απονομή δικαιοσύνης θα όφειλαν να είναι εντονότερες, τις ενέταξαν σε όλους τους οικονομικούς θεσμούς κι έτσι τη δεκαετία του ’70 εμφανίζεται το λεγόμενο γερμανικό, και αντίστοιχα ιαπωνικό, θαύμα. Ο βασικός λόγος της ένταξης τους και της μη πλήρους απομόνωσής τους ήταν ότι με αυτόν τον τρόπο θα διατηρούνταν η σταθερότητα και άρα η τάξη, συνεπώς υπερίσχυσε της δικαιοσύνης και του δικαίου.
Ολοκληρώνοντας παρατηρείται για ακόμη μια φορά πως η τάξη υπερισχύει της δικαιοσύνης με βάση τα εμπειρικά παραδείγματα, και πως η ρεαλιστική θεωρία παραμένει επίκαιρη και θέτει ερωτήματα στον σύγχρονο κόσμο. Σαφώς και πρόκειται για ένα πρίσμα οπτικής του κόσμου, όπως και όλες οι θεωρίες των διεθνών σχέσεων, με στόχο την εξήγηση του διεθνολογικού φαινομένου. Παρά την ύπαρξη της τάξης, τα κράτη εξακολουθούν να αναζητούν ευκαιρίες απόκτησης περισσότερης ισχύος, κυρίως λόγω της μεταξύ τους ασυμφωνίας σχετικά με την εδραίωση της ειρήνης και υπό ποιους όρους, αλλά φυσικά και λόγω των διλημμάτων ασφαλείας. Συνεπώς σε ένα σχήμα που διαδοχικά κινείται από την τάξη στην ασφάλεια και από εκεί στην σταθερότητα, είναι δύσκολη η ύπαρξη ηθικής, κεντρικής βάσης για την συνεπαγόμενη ύπαρξη δικαίου.
Βιβλιογραφία:
- Hedley Bull, Η άναρχη κοινωνία – Μελέτη της τάξης στην παγκόσμια πολιτική, μετάφραση Η. Στροίκου, εκδόσεις «ΠΟΙΟΤΗΤΑ», Αθήνα 2007
- John J. Mearsheimer, Η τραγωδία της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων, μετάφραση Κ. Κολιόπουλος, εκδόσεις «ΠΟΙΟΤΗΤΑ», Αθήνα 2007