Σύννεφα πολέμου πάνω από την Ουκρανία

Γράφει ο Κωνσταντίνος Κουρτέλης

Στις 16 Μαρτίου 2021 ολοκληρώθηκαν επτά χρόνια από την προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσική Ομοσπονδία, ένα σημαντικό γεγονός που άλλαξε τα δεδομένα στην Ανατολική Ευρώπη. Το Κρεμλίνο εκμεταλλευόμενο την άναρχη κατάσταση που κυριαρχούσε στην Ουκρανία το 2014, μετά τη φιλοδυτική επανάσταση Euromaidan και την πτώση του ουκρανού προέδρου Βίκτορ Γιανουκόβιτς, υποστήριξε ενεργά την απόσχιση δύο ανατολικών ουκρανικών ρωσόφωνων επαρχιών, του Ντονέτσκ και του Λουγκάνσκ, και προσάρτησε ταχύτατα την κριμαϊκή χερσόνησο με το πρόσχημα της προστασίας του εκεί ρωσικού πληθυσμού. Τα χρόνια πέρασαν, η διαμάχη Ουκρανίας και Ρωσίας έχει εξελιχθεί σε μια ακόμη παγωμένη σύγκρουση, το εδαφικό status quo στα ανατολικά παραμένει ίδιο, με τις δύο πλευρές να έχουν περιχαρακωθεί κατά μήκος μιας γραμμής επαφής 450 χιλιομέτρων.

Τα αίτια των γεγονότων στην Ουκρανία έχουν βαθιές ρίζες στην ιστορία της χώρας. Η Ουκρανία ήταν για πολλούς αιώνες σημείο συνάντησης και επαφής διαφόρων αυτοκρατοριών. Η τότε περιοχή, που σήμερα ονομάζουμε Ουκρανία, ήταν χωρισμένη ανάμεσα σε δυτικές και ανατολικές δυνάμεις, κάποιες από αυτές ήταν η Πολωνική-Λιθουανική Κοινοπολιτεία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Ρωσική Αυτοκρατορία και η Αυτοκρατορία των Αψβούργων. Μετά από μια σειρά Ρωσοτουρκικών πολέμων κατά τη διάρκεια του 17^ου και του 18^ου αιώνα, το μεγαλύτερο κομμάτι της Ουκρανίας περάσε στον έλεγχο της Ρωσίας, ενώ οι δυτικές περιοχές βρίσκονταν υπό την σχετικά επιεική εξουσία των Αψβούργων. Με το κύμα του εθνικισμού να σαρώνει την Ευρώπη στα τέλη του 19^ου και στις αρχές του  20^ου αιώνα, ξεκίνησε ένα μεγάλο κίνημα ουκρανικού εθνικισμού που μιλούσε  για τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ουκρανικού κράτους. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πολέμος εξαφάνισε τις αυτοκρατορίες των Ρώσων και των Αψβούργων, και αυτό έδωσε την ευκαιρία στους Ουκρανούς να κάνουν πράξη το στόχο τους. Τελικά, τα γεγονότα του ρωσικού εμφυλίου διέλυσαν αυτό το όνειρο και η Ουκρανία έγινε μία από τις δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης.

Οι Ουκρανοί των δυτικών περιοχών συνέχισαν να έχουν αρνητική στάση στην εξουσία της Μόσχας, κάτι που φάνηκε πάλι έντονα με την είσοδο της ΕΣΣΔ στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού στα δυτικά συνεργάστηκε με τα στρατεύματα κατοχής του Άξονα και πήρε μέρος στα εγκλήματα των Ναζί. Από την άλλη πλευρά, περίπου 7 εκατομμύρια Ουκρανοί πολέμησαν στον Κόκκινο στρατό και από αυτούς 1,4 εκατομμύρια έχασαν τη ζωή τους, πολεμώντας για την υπεράσπιση της πατρίδας τους. Με το τέλος του πολέμου, η Ουκρανία παρέμεινε αναπόσπαστο κομμάτι της ΕΣΣΔ μέχρι την αυτοδιάλυση της τελευταίας το 1991. Μετά την ανεξαρτησία της, η Ουκρανία συνέχισε να βρίσκεται στη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας μέχρι τη φιλοδυτική επανάσταση του 2014 και την μετέπειτα σύγκρουση. Όλο αυτό το ιστορικό υπόβαθρο δείχνει μια χώρα βαθιά διαιρεμένη, χωρισμένη σε φιλοδυτικό και φιλορωσικό πληθυσμό.

Η σύγκρουση που ακολούθησε στα ανατολικά της Ουκρανίας δεν έχει τελειώσει μέχρι σήμερα και οι αντίπαλες πλευρές μετρούν χιλιάδες νεκρούς. Ειδικότερα, μέχρι τώρα, υπολογίζεται πως περισσότεροι από 14 χιλιάδες άνθρωποι έχουν σκοτωθεί και άλλοι 2 εκατομμύρια έχουν εγκαταλείψει την περιοχή, βρίσκοντας καταφύγιο στη Ρωσία ή την Ουκρανία. Μέσα στους νεκρούς συμπεριλαμβάνονται και οι 298 επιβάτες της πτήσης MH17, της Malaysia Airlines, που έπεσε στις 17 Ιουλίου του 2014 σε περιοχή των αυτονομιστών. Οι δυο ρωσόφωνες αυτοανακηρυγμένες λαϊκές δημοκρατίες, η Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονέτσκ και η Λαϊκή Δημοκρατία του Λουγκάνσκ, με συνολικό πληθυσμό 3 εκατομμυρίων κατοίκων, βασίζονται στη στενή υποστήριξη της Μόσχας για την επιβίωσή τους. Παρότι, σύμφωνα με τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), από το 2017 υπάρχει πτώση στις απώλειες αμάχων, τον τελευταίο καιρό έχει παρατηρηθεί μια αύξηση των αψιμαχιών μεταξύ των δύο πλευρών στη συνοριακή γραμμή επαφής και αυτό δηλώνει πως υπάρχει κίνδυνος η κατάσταση να χειροτερέψει πάλι με άγνωστα αποτελέσματα.

Οι αντιμαχόμενες πλευρές (Ουκρανία, ΝΑΤΟ εναντίον Ρωσίας) έχουν καταφύγει από την αρχή της σύγκρουσης σε μια μορφή υβριδικού πολέμου, όπου η Ρωσία δείχνει να υπερέχει. Συγκεκριμένα, ο υβριδικός πόλεμος της Ρωσίας γεννήθηκε από ένα μείγμα πρωτοφανούς επέκτασης του ΝΑΤΟ στα ανατολικά και της ρωσική γεωπολιτικής παράνοιας που πηγάζει από τη θεωρία της περικύκλωσης από τις ναυτικές δυνάμεις. Είναι προφανές στο Κρεμλίνο ότι η Ρωσία δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τη Δύση σε έναν ακόμη αγώνα εξοπλισμών. Εξού και η ανάγκη για ασύμμετρο ή υβριδικό πόλεμο, μια τακτική που είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν και από τη Ρωσική Αυτοκρατορία αλλά και τη Σοβιετική Ένωση. Φυσικά, οι βομβαρδισμοί, οι πυροβολισμοί, οι θανατηφόρες αψιμαχίες και από τις δύο πλευρές, κατά μήκος της γραμμής επαφής του Ντονμπάς, δεν είναι κάτι νέο. Αλλά αυτή τη φορά, στρατιωτικοί παρατηρητές και πολιτικοί αναλυτές, τόσο στο Κίεβο όσο και στη Μόσχα, φαίνεται να εξετάζουν σοβαρά την πιθανότητα ότι η παρούσα κλιμάκωση θα μπορούσε να πυροδοτήσει ένα μεγάλο ξεπάγωμα της σύγκρουσης και να ξαναρχίσει έναν πλήρη περιφερειακό πόλεμο.

Στις 5 Σεπτεμβρίου του 2014, μετά από μακροσκελείς συνομιλίες, υπογράφτηκε στο Μίνσκ της Λευκορωσίας το Πρωτόκολλο του Μίνσκ, από την Τριμερής Ομάδα Επαφής για την Ουκρανία, η οποία αποτελούνταν από τους εκπροσώπους της Ουκρανίας, της Ρωσίας και του ΟΑΣΕ για την κατάπαυση του πυρός και την ειρηνική διευθέτηση του πολέμου. Όμως, η συμφωνία δεν κράτησε πολύ, τον Ιανουάριο του 2015 μετά τη νίκη των αυτονομιστών στο Διεθνές αεροδρόμιο του Ντονέτσκ και την κατάρρευση της εκεχειρίας, το πρωτόκολλο του Μίνσκ έπαυσε να υφίσταται. Τον Φεβρουάριο του 2015, υπογράφτηκε η νέα συμφωνία Μίνσκ ΙΙ από τους ηγέτες της Ουκρανίας, της Ρωσίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας, για την κατάπαυση του πυρός και την προσπάθεια ειρήνευσης της περιοχής,  συμφωνία η οποία εποπτεύθηκε από τον ΟΑΣΕ. Ορισμένα από τα μέτρα που συμφωνήθηκαν ήταν μία υπό όρους εκεχειρία από τις 15 Φεβρουαρίου, απόσυρση βαρέων όπλων από την πρώτη γραμμή, απελευθέρωση αιχμαλώτων πολέμου και συνταγματική μεταρρύθμιση στην Ουκρανία. Το Κίεβο δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη των αποσχισμένων περιοχών, χαρακτηρίζοντας τους ρωσόφωνους αυτονομιστές ως τρομοκράτες και με τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ προσπαθεί να ανακαταλάβει το χαμένο έδαφος. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών έχει καταδικάσει τις κινήσεις της Ρωσίας στο ουκρανικό ζήτημα και έχει χαρακτηρίσει παράνομη την προσάρτηση της Κριμαίας. Η τελευταία συμφωνία κατάπαυσης του πυρός στο Ντονμπάς συμφωνήθηκε από τους συμμετέχοντες στην Τριμερή Ομάδα Επαφής (Ουκρανία, Ρωσία και ΟΑΣΕ) στις 22 Ιουλίου 2020. Αυτή η εκεχειρία τέθηκε σε ισχύ κατά μήκος της γραμμής επαφής, λίγες ημέρες αργότερα, στις 27 Ιουλίου. Τον Δεκέμβριο του 2020, τα Ηνωμένα Έθνη έβγαλαν νέα ανακοίνωση πιέζοντας τη Ρωσία να υποχωρήσει άμεσα όλες τις στρατιωτικές δυνάμεις από την Κριμαία και να σταματήσει την προσωρινή κατοχή της ουκρανικής γης, χωρίς καθυστερήσεις. Στην έβδομη συνάντηση του Συμβουλίου Σύνδεσης Ε.Ε.-Ουκρανίας, στις 21 Φεβρουαρίου 2021, ο Ζοζέλ Μπορέλ, επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας, είχε διαβεβαιώσει τον Ουκρανό πρωθυπουργό πως οι Βρυξέλλες θα στηρίξουν τον αγώνα ανεξαρτησίας της Ουκρανίας εντός των διεθνών αναγνωρισμένων συνόρων της.  

Σύμφωνα με το Υπουργείο Άμυνας της Ουκρανίας, 50 στρατιώτες των ενόπλων δυνάμεων της Ουκρανίας σκοτώθηκαν, ως αποτέλεσμα των συνεχιζόμενων εχθροπραξιών στο Ντονμπάς μέσα στο 2020. Οι πρόσφατες συγκρούσεις μεταξύ ουκρανικών στρατευμάτων και αυτονομιστών έχουν αφήσει τουλάχιστον 9 Ουκρανούς στρατιώτες νεκρούς. Η ουκρανική πλευρά έχει κατηγορήσει επανειλημμένα τις δύο αποσχισμένες λαϊκές δημοκρατίες και τη Ρωσία για καταπάτηση των όρων της εκεχειρίας. Στο χρονικό διάστημα μεταξύ Ιανουαρίου και Μαρτίου, έχουν καταγραφεί επιθέσεις με όλμους των 120 mm, διαφορετικούς τύπους εκτοξευτών ρουκετών, χρήση βαρέων πολυβόλων και αυτομάτων τουφεκιών κοντά στο χωριό Παβλοπίλ, που βρίσκεται περίπου 25 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Μαριούπολης. Υπήρξαν αναφορές για πυροβολισμούς από αυτόματα τουφέκια, τουφέκια ελεύθερων σκοπευτών, βαρέα πολυβόλα και εκτοξευτές ρουκετών κοντά στο χωριό Μποχνταβίνκα, που βρίσκεται περίπου 57 χλμ νοτιοδυτικά του Ντόνετσκ. Η Ρωσία δηλώνει πως έχει στοιχεία που δείχνουν την ουκρανική πλευρά να χρησιμοποιεί βαριά όπλα κατά παράβαση της συμφωνίας, συμπεριλαμβανομένων βλημάτων πυροβολικού 82 χιλιοστών, 120 χιλιοστών, και τα χρησιμοποιεί συνήθως τη νύχτα όταν παρατηρητές του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ) δεν περιπολούν στην περιοχή.  Αυτά είναι μερικά παραδείγματα της γενικής κατάστασης στα ανατολικά πεδία της ουκρανικής γης.

Το Κρεμλίνο, επίσης, κατηγορεί τον ουκρανικό στρατό πως συγκεντρώνει μηχανοκίνητες δυνάμεις και πυροβολικό κοντά στη γραμμή επαφής και προετοιμάζει μια αποφασιστική επίθεση για να διαλύσει τους αυτονομιστές και να ανακτήσει τον Ντονμπάς. Για να αποφευχθεί αυτό, η Ρωσία θα χρειαστεί να επέμβει στρατιωτικά (αν χρειαστεί, προληπτικά) για να προστατέψει τον ρωσόφωνο πληθυσμό και να εκδιώξει τις ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις. Ουκρανοί αξιωματούχοι, από την πλευρά τους, προσπαθούν να αντισταθμίσουν την επιθετική ρητορική της Μόσχας, ανακοινώνοντας ότι η Ουκρανία είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει την επίθεση του εχθρού, ακόμη και αν λάβει τη μορφή μαζικής εισβολής. Μέσα σε όλα αυτά, το ΝΑΤΟ διεξήγαγε ναυτικές ασκήσεις στη Μαύρη Θάλασσα κοντά στην Κριμαία, προκαλώντας την απάντηση της Ρωσίας, καθώς για αυτήν η Μαύρη Θάλασσα έχει ιδιαίτερη σημασία για οικονομικούς και γεωστρατηγικούς λόγους. Σε όλη τη σύγχρονη ιστορία, τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας εξυπηρετούσαν πάντα τα οικονομικά συμφέροντα της Ρωσίας. Ο έλεγχος της Μαύρης Θάλασσας σημαίνει, επίσης, τον απόλυτο έλεγχο στη Θάλασσα του Αζόφ, ένα μικρό υδάτινο σώμα που περιβάλλεται από τη Ρωσία και την Ουκρανία που συνδέεται με τον Εύξεινο Πόντο από τα στενά του Κερτς.

Τα γεγονότα δείχνουν μια τεταμένη κατάσταση που δύσκολα μπορεί να ηρεμήσει πάλι. Ο συνδυασμός της νέας επιθετικής προσέγγισης των ΗΠΑ κατά της Ρωσίας, μετά τα πρόσφατα σχόλια του προέδρου Μπάιντεν, και η ανάγκη της Ουκρανίας να ανακαταλάβει τις χαμένες περιοχές, δηλώνει πως δεν θα δούμε σύντομα επιστροφή στην αρχική εκεχειρία. Ουάσιγκτον, Βρυξέλλες και Άγκυρα συνδράμουν όσο περισσότερο μπορούν στη διπλωματική, στρατιωτική και οικονομική ενδυνάμωση του Κιέβου. Όταν οι ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις νιώσουν πραγματικά δυνατές (αρκετά πιθανό μέσα στο 2021) και έρθει η κατάλληλη στιγμή, μπορούμε να περιμένουμε μια μεγάλης κλίμακας επιχείρηση με τη χρήση των νέων όπλων από ΗΠΑ και Τουρκία. Η Ρωσία, από την πλευρά της, θα συνεχίσει να ενισχύει τις άμυνες των αυτονομιστών και θα καταφεύγει στον πετυχημένο υβριδικό πόλεμο που έχει αγκιστρώσει τους Ουκρανούς εδώ και καιρό. Η αποτρεπτική δυνατότητα τέτοιων μέσων της δίνει χρόνο να συντηρήσει την παγωμένη σύγκρουση και να προετοιμαστεί, αλλά η νέα ψυχροπολεμική πραγματικότητα στην ανατολική Ευρώπη δεν αφήνει πολλά περιθώρια ελιγμών και ένα λάθος στη γραμμή επαφής αρκεί για την αρχή ανεξέλεκτων γεγονότων.

Πηγές:

• United Nations, Eastern Ukraine Situation Will Remain Fragile without Means to Calm Mounting Tensions, Under-Secretary-General Tells Security Council, February 11, 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.un.org/press/en/2021/sc14434.doc.htm

• Council on Foreign Relations, Conflict in Ukraine.  Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/conflict-ukraine

• European External Action Service (EEAS), Ukraine: Remarks by the High Representative / Vice-President Josep Borrell at the joint press conference with the Minister of Foreign Affairs Dmytro Kuleba, September 22, 2020. Διαθέσιμο σε: https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage/85617/ukraine-remarks-high-representative-vice-president-josep-borrell-joint-press-conference_en

• Kyiv Post, Some 50 soldiers killed, 338 wounded in Donbas in 2020, February 11, 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.kyivpost.com/ukraine-politics/some-50-soldiers-killed-338-wounded-in-donbas-in-2020.html?cn-reloaded=1

• North Atlantic Treaty Organization, NATO Allies hold simultaneous Baltic Sea, Black Sea drills, March 3, 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.nato.int/cps/en/natohq/news_181914.htm

• Kateryna Zarembo and Sergiy Solodkyy, The Evolution of Russian Hybrid Warfare: Ukraine, Center for European Policy Analysis (CEPA), January 29, 2021. Διαθέσιμο σε: https://cepa.org/the-evolution-of-russian-hybrid-warfare-ukraine/

• Ekaterina Chimiris, Ukraine: Geopolitical View of the Interested International Actors, Russian International Affairs Council (RIAC), February 7, 2020. Διαθέσιμο σε: https://russiancouncil.ru/en/analytics-and-comments/analytics/ukraine-geopolitical-view-of-the-interested-international-actors/

Πηγή Εικόνας: Kyiv Post: https://www.kyivpost.com/article/content/ukraine-politics/militants-commit-several-attacks-on-azov-battalion-near-telmanove-376625.html?cn-reloaded=1