Γράφει η Ελένη Θεοδωροπούλου
Βραζιλία. Η μεγαλύτερη και πολυπληθέστερη χώρα της Λατινικής Αμερικής, η πέμπτη μεγαλύτερη σε έκταση χώρα στον κόσμο και πέμπτη σε πληθυσμό. Μέλος του διεθνούς πολιτικού οργανισμού των κορυφαίων αναδυόμενων αγορών που περιλαμβάνει χώρες μεσαίου εισοδήματος, οι οποίες πέτυχαν, από το 1980 και μετά ραγδαία ανάπτυξη, (BRICS), βασισμένη στην εξαγωγή πρώτων υλών όπως καφέ, σόγιας και ζαχαροκάλαμου. Από το 2017 έχει βρεθεί, βέβαια, προ των πυλών οικονομικής ύφεσης, κάτι το οποίο δε φαίνεται να πρόκειται να αλλάζει σύντομα μετά και την παγκόσμια υγειονομική κρίση.
Στο τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ), αποτελεί πρωτοπόρο, καθώς από πολύ νωρίς, και κυρίως λόγω διεθνών συνθηκών, ενσωμάτωσε τις ΑΠΕ στο ενεργειακό της μείγμα και εκμεταλλεύτηκε το φυσικό της πλούτο για τη παραγωγή ενέργειας. Οι αριθμοί, είναι συχνά εντυπωσιακοί. Η συνολική παροχή πρωτογενούς ενέργειας της Βραζιλίας το 2016 ανήλθε σε 11.912 PJ. Η ανανεώσιμη ενέργεια αποτελεί σημαντικό μερίδιο και αντιπροσωπεύει ποσοστό της τάξης του 43%. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας έχουν μερίδιο 42,8% (5,094 PJ), εκ των οποίων 30,0% βιοενέργεια και 12,8% άλλες ανανεώσιμες πηγές. Εισάγονται 147 PJ ηλεκτρικής ενέργειας, που αντιπροσωπεύουν το 1,2% της συνολικής παροχής πρωτογενούς ενέργειας. Ήδη από το 2000, το 89,5% παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας προερχόταν από ΑΠΕ, ποσοστό εξαιρετικά υψηλό, το οποίο τη τοποθετούσε στη δεύτερη θέση στο παγκόσμιο χάρτη, αμέσως μετά τη Νορβηγία. Διαχρονικά και μέχρι και σήμερα, το υψηλό αυτό ποσοστό διατηρήθηκε και το 2018 και ανερχόταν στο 82,5%. Το 2015 το 32,9% εγχώριας παροχής ενέργειας προερχόταν από εναλλακτικές πηγές, οι οποίες αντιπροσώπευαν περίπου το 43,8% της πραγματικής συνολικής κατανάλωσης στη Βραζιλία και το 2019 το 75% της συνολικής εγκατεστημένης ισχύος είχε την ίδια προέλευση.
Γίνεται φανερό, ότι η Βραζιλία αποτελεί μια χώρα που κινεί ιδιαίτερα το ενδιαφέρον για τη μελέτη του τομέα των ΑΠΕ, που αποτελεί μείζον ζήτημα σε όλες τις μορφές ενώσεων κρατών και σε όλες τις πολιτικές των χωρών, ενόψει της μόλυνσης του περιβάλλοντος, της κλιματικής αλλαγής αλλά και της ανάγκης αύξησης παραγωγής ενέργειας από ΑΠΕ.
Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στο ενεργειακό μείγμα της Βραζιλίας
Ξετυλίγοντας το νήμα από την αρχή, ήδη από τη δεκαετία του 1960, η κυβέρνηση της χώρας, εισήγαγε φορολογικά κίνητρα για την υποστήριξη προγράμματος παραγωγής βιομηχανικής ενέργειας από ξύλο. Από το 1970, οι προσπάθειες και οι ενέργειες για ανάπτυξη των ΑΠΕ και ειδικά της αιθανόλης από ζαχαροκάλαμο, με τη βοήθεια των καλλιεργητών, εντάθηκαν κυρίως λόγω της πετρελαϊκής κρίσης. Τις επόμενες δεκαετίες, η χώρα επικεντρώθηκε στις επενδύσεις σε υδροηλεκτρική ενέργεια, και το 1982εγκαινιάζοντας το Itaipu, το δεύτερο μεγαλύτερο υδροηλεκτρικό εργοστάσιο στο κόσμο, ενώ δέκα χρόνια μετά, εγκαταστάθηκε στη χώρα η πρώτη ανεμογεννήτρια. Στο τομέα των μεταφορών, το 1985 το 91,5% των αυτοκινήτων που παράχθηκαν ήταν βασισμένα στη κίνηση με αιθανόλη από ζαχαροκάλαμο, ποσοστό το οποίο συναντάμε και το 2009. Οι ενέργειες αυτές, υποστηρίζονταν και από κρατικά προγράμματα, όπως το Πρόγραμμα για παροχή κινήτρων ανάπτυξης ΑΠΕ (Proinfa) το 2002, για τη προώθηση εναλλακτικών πηγών ενέργειας όπως η αιολική και η ενέργεια από βιομάζα.
Πιο αναλυτικά, η κυριότερη εναλλακτική πηγή ενέργειας είναι η υδροηλεκτρική, σταθερά εδώ και αρκετές δεκαετίες. Η χώρα κατατάσσεται δεύτερη στη παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας στο κόσμο και πάνω από το 75% της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας καλύπτεται από εκεί. Τα εργοστάσια παράγουν το 80% της εγχώριας ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας. Η μορφολογία της, με τα τεράστια ποτάμια είναι ο σημαντικότερος λόγος της πρώιμης στροφής της προς αυτή τη πηγή παραγωγής ενέργειας. Η δυναμικότητα σε υδροηλεκτρική ενέργεια οφείλεται στο μεγάλο πλήθος των σταθμών, το οποίο ανέρχεται σε 218. Στη χώρα υπάρχουν μερικά από τα μεγαλύτερα φράγματα στο κόσμο, όπως το Itaipu. Αντίστοιχα, το εργοστάσιο υδροηλεκτρικής ενέργειας Belo Monte, το οποίο εκτιμάται ότι κοστίζει 18,5 δισεκατομμύρια δολάρια θα τεθεί σε πλήρη λειτουργία τη φετινή χρονιά.
Το 2010 η κυβέρνηση της Βραζιλίας έδωσε το πράσινο φως για τη δημιουργία του μεγαλύτερου φράγματος στο κόσμο σε παραπόταμο του Αμαζονίου, κάτι το οποίο σχεδιαζόταν από το 1990. Το 2016 και το 2018, όμως οι δηλώσεις από την πλευρά της κυβέρνησης ήταν κατά της κατασκευής μεγάλων υδροηλεκτρικών φραγμάτων στον Αμαζόνιο, λόγω νέων ερευνητικών αποτελεσμάτων, τα οποία εύγλωττα μαρτυρούν ότι τα μεγάλα φράγματα στην περιοχή καταστρέφουν το τοπικό οικοσύστημα και τη βιοποικιλότητα. Σε αυτό, προστίθεται και το στοιχείο των επιπτώσεων της ήδη συντελεσθείσας κλιματικής αλλαγής, στα υπάρχοντα μεγάλα φράγματα. Για παράδειγμα, το Μπέλο Μόντε, εκτιμάται ότι θα παράγει λιγότερη ενέργεια, λόγω της μικρής στάθμης του ύδατος που οφείλεται στην αύξηση της θερμοκρασίας, στη μείωση των βροχοπτώσεων, καθώς και την αποψίλωση των δασών, με αποτέλεσμα τη μείωση πάνω από 50% της ενέργειας που παράγεται από αυτό. Η ξηρασία είναι ο μεγαλύτερος εχθρός της υδροηλεκτρικής ενέργειας και για αυτό είναι αναγκαία η παρουσία εναλλακτικών πηγών ενέργειας, φιλικών βέβαια προς το περιβάλλον.
Μια τέτοια πηγή είναι η αιολική ενέργεια. Νωρίτερα, το Μάρτιο του 2020, η συνολική χωρητικότητα αιολικής ενέργειας ήταν της τάξης των 16,2 GW και αναμενεται ως το 2022 να αποτελεί τη δεύτερη πιο σημαντική πηγή ενέργειας στη χώρα. Στην πραγματικότητα, η αιολική ενέργεια έχει δει τον υψηλότερο ρυθμό επέκτασης όλων των διαθέσιμων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, με μέση αύξηση 27% ανά έτος από το 1990, σύμφωνα με το Παγκόσμιο Συμβούλιο Αιολικής Ενέργειας (GWEC). Μέσω του προγράμματος Proinfa, το οποίο, όπως αναφέρθηκε, έχει στόχο την προώθηση των εναλλακτικών πηγών ενέργειας, όπως η αιολική, η παραγωγή ενέργειας από τον άνεμο αυξήθηκε από 22 MW το 2003 σε 602 MW το 2009. Η Βραζιλιάνικη Ένωση Αιολικής Ενέργειας και η κυβέρνηση έχουν θέσει στόχο να επιτύχουν 10 GW αιολικής ενέργειας έως το 2020 από τα τρέχοντα 605 M, με άλλα 450 MW υπό κατασκευή. Η μεγάλη αύξηση του δυναμικού δημιουργεί το κατάλληλο πεδίο για επενδύσεις. Ήδη υπάρχουν πάνω από 1000 εταιρίες αιολικής ενέργειας στη Βραζιλία. Ο ιταλικός όμιλος ENEL, είναι μια από τις εταιρίες που αναπτύσσουν αιολικά και ηλιακά έργα στα βορειοανατολικά της χώρας. Μάλιστα, ο ίδιος όμιλος, λειτουργεί το πρώτο υβριδικό εργοστάσιο της Βραζιλίας, για συνδυασμένη παραγωγή αιολικής και ηλιακής ενέργειας.
Και αν η χώρα, παρουσίασε κάποια καθυστέρηση στην ανάπτυξη της αιολικής, μεγαλύτερη καθυστέρηση εμφάνισε στην επένδυση σε ηλιακή ενέργεια. Η Βραζιλία έχει μεγάλες δυνατότητες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τον ήλιο. Μάλιστα, η ηλιακή ακτινοβολία στην πιο ηλιόλουστη περιοχή της Γερμανίας, για παράδειγμα, η οποία είναι ένας από τους ηγέτες στη χρήση των φωτοβολταϊκών, είναι 40% μικρότερη από ότι στην λιγότερο ηλιόλουστη περιοχή της Βραζιλίας. Παρ’όλα αυτά μέχρι το 2012 η ηλιακή ενέργεια χρησιμοποιήθηκε για τη τροφοδοσία μερικών ιδιωτικών δικτύων. Από το 2013, η κατάσταση μεταβλήθηκε και αναμένεται μέχρι το 2026 η ηλιακή ενέργεια να αυξάνεται κατά 1GW ετησίως και ως το 2040, υπάρχει δυνατότητα να ανταποκριθεί μέχρι και το 32% της συνολικής χωρητικότητας της Βραζιλίας.
Σημαντικό ρόλο στην εγχώρια παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ, παίζει και η αιθανόλη από ζαχαροκάλαμο. Η χρήση της άρχισε το 1975, με την πετρελαϊκή κρίση, και σήμερα η χώρα είναι ηγέτης στο τομέα. Όπως αναφέρθηκε, αρκετά νωρίς τα αυτοκίνητα ήταν βασισμένα στη κίνηση με αιθανόλη, και το 2003 η αυτοκινητοβιομηχανίες παρουσίασαν αυτοκίνητα «flex-fuel», τα οποία λειτουργούν είτε με αιθανόλη είτε με βενζίνη είτε με μείγμα τους. Περισσότερα από 30.000 βενζινάδικα που έχουν τη δυνατότητα να προμηθεύουν αιθανόλη, είναι εξαπλωμένα και στα πιο απομακρυσμένα σημεία της Βραζιλίας. Τα βιοκαύσιμα κατέχουν αυτή τη στιγμή το σημαντικό μερίδιο της αγοράς καυσίμων για μεταφορικές ανάγκες στη χώρα, ενώ στον υπόλοιπο κόσμο το ποσοστό αυτό κινείται σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Βέβαια, η απόφαση της κυβέρνησης για άρση στα τέλη της περασμένης χρονίας της 10ετούς απαγόρευσης που είχε επιβληθεί στην καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου σε περιοχές όπου εκτείνεται το τροπικό δάσος του Αμαζονίου ξεσήκωσε αντιδράσεις από οικολογικές οργανώσεις. Οι βραζιλιάνοι καταναλώνουν περισσότερο από το 83% της συνολικής παραγωγής αιθανόλης αλλά οι εξαγωγικές ικανότητες της χώρας βρίσκονται σε αυξητική τάση εδώ και αρκετά χρόνια, με εξαγωγές αιθανόλης στη Βενεζουέλα, την Ινδία και τη Νότια Κορέα καθώς και στις ΗΠΑ (μεγαλύτερος εισαγωγέας αιθανόλης της Βραζιλίας, εισάγοντας το 58% της εθνικής παραγωγής το 2006), με στραμμένο το βέμμα στην αύξησης ζήτηση αιθανόλης στην Ιαπωνία.
Τα κίνητρα και η νομοθεσία για χρήση ΑΠΕ
Για την περαιτέρω προώθηση και διείσδυση των ΑΠΕ στο ενεργειακό μείγμα, οι βραζιλιάνικες κυβερνήσεις παρέχουν κίνητρα μέσω προγραμμάτων και ειδικών νομοθεσιών.Το ήδη προαναφερθέν πρόγραμμα PROINFA είναι ένα από αυτά και μέχρι το τέλος του, παρά τις καθυστερήσεις, άλλα 119 έργα ανανεώσιμης ενέργειας κατασκευάστηκαν και βρίσκονται ήδη σε λειτουργία. Το 2007, ο νόμος 11.488 δημιούργησε ένα καθεστώς φορολογικών κινήτρων για την ανάπτυξη υποδομών, γνωστό ως REIDI, και επιλέξιμα είναι μόνο έργα ηλεκτρικής ενέργειας και συνδυασμένης παραγωγής ανανεώσιμης ενέργειας. Επιπλέον, ο νόμος υπ’ αριθμ ό 13.203/2015 προβλέπει, ότι οι μονάδες βιομάζας, αιολικής και ηλιακής ενέργειας θα λάβουν έκπτωση 50% σύνδεσης με συστήματα μεταφοράς και διανομής, εφόσον η παραγωγική τους ικανότητα είναι χαμηλότερη από 300MW, υπό την προϋπόθεση ότι τα έργα συμμετείχαν σε δημοπρασίες ενέργειας μετά το 2016 και τα έργα πραγματοποιήθηκαν με άδειες κατά τη διάρκεια ή μετά το 2016. Ο νόμος, επίσης, 5184/2008 απαιτεί όλα τα νέα και ανακαινισμένα δημόσια κτίρια να καλύπτουν τουλάχιστον το 40% των αναγκών θέρμανσης νερού με ηλιακή ενέργεια στη πολή του Ρίο Ντε Τζανέιρο.
Η ANEEL ενέκρινε επιπλέον έκπτωση 80% για ηλιακά εργοστάσια που ξεκινούν να λειτουργούν έως τις 31 Δεκεμβρίου 2017, με μείωση στο 50% μετά το δέκατο έτος λειτουργίας. Ωστόσο, η Κυβέρνηση μελετά τη δυνατότητα ανάκλησης εκπτώσεων στα τέλη σύνδεσης με συστήματα μεταφοράς και διανομής που ισχύουν για μελλοντικά έργα ανανεώσιμης ενέργειας, δεδομένου ότι κατανοεί ότι το όφελος έχει ήδη επιτύχει το σκοπό, δηλαδή, την ανάπτυξη της βραζιλιάνικης αγοράς καθαρής ενέργειας.
Οι επενδύσεις στο τομέα των ΑΠΕ
Βέβαια, όλα τα παραπάνω εκτός από κίνητρα και ευνοικό νομικό πλαίσιο, χρειάζονται και χρηματοδότηση μέσω επενδύσεων. Η Τράπεζα Ανάπτυξης της Βραζιλίας (BNDES) διαθέτει διάφορα προγράμματα χρηματοδότησης που στοχεύουν ειδικά σε έργα ανανεώσιμης ενέργειας και παρέχει χρηματοδότηση χαμηλού επιτοκίου για έργα ανανεώσιμης ενέργειας, που αποτελεί τη μεγαλύτερη πηγή χρηματοδότησης για ΑΠΕ στη Βραζιλία. Από το 2008 ως το 2012, οι νέες επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας κυμαίνονταν μεταξύ 7,2 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ και 12,1 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ, μειώνοντας τα 3,9 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ το 2013. Το 2014 η Βραζιλία ανέβηκε στις δέκα πρώτες χώρες για επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και ήταν η δεύτερη από τις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Τη χρονία εκείνη, επενδύθηκαν περίπου 7,4 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ σε ανανεώσιμες πηγές. Η αιολική ενέργεια προσέλκυσε το 84% της επένδυσης (6,2 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ).
Το 2017 ανακοινώθηκε, ότι θα πρέπει να ενισχυθεί η συνεργασία Κίνας και Βραζιλίας στον τομέα των επενδύσεων παραγωγής ενέργειας από ΑΠΕ. Στο τέλος, δε, του 2019, η ζυθοποία AMBEV S.A ανακοίνωσε ότι έχει υπογράψει συμφωνία με ιδιωτικό κεφάλαιο με σκοπό τη κατασκευή αιολικού πάρκου που θα προμηθεύει ενέργεια όλα τα εργοστάσια ποτοποείας της βορειοανατολικής Βραζιλίας καθώς και όλα τα εργοστάσια της ζυθοποιείας BUDWEISER.
Λιγότερες επενδύσεις έχουν λάβει οι τεχνολογίες αποθήκευσης ενέργειας. Ωστόσο, υπάρχουν μερικές πρωτοβουλίες σχετικά με την ανάπτυξή τους, όπως έργα έρευνας και ανάπτυξης που υποστηρίζονται από φορείς του τομέα σχετικά με εναλλακτικές λύσεις αποθήκευσης καθώς ένα έργο αποθήκευσης με εγκατεστημένη χωρητικότητα 0,5MW.
Περαιτέρω, το πρόγραμμα 2013 INNOVA ENERGIA, με χρηματοδότηση έως και 924 εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ, παρέχει επιδοτήσεις έως και 90% του κόστους έργου για έργα Ε & Α που σχετίζονται με έξυπνα δίκτυα, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, υβριδικά οχήματα και ενεργειακή απόδοση στις μεταφορές.
Το μέλλον των ΑΠΕ στη Βραζιλία
Συμπερασματικά, μπορούμε να αναφέρουμε ότι η Βραζιλία είναι μια αναδυόμενη οικονομία με εξαιρετικές δυνατότητες για τη παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ. Εκμεταλλευόμενη το φυσικό της πλούτο, κάτι το οποίο έχει ήδη ξεκινήσει να πράττει εδώ και αρκετές δεκαετίες, έχει φτάσει ψηλά στην κατάταξη των χωρών για την παραγωγή καθαρής ενέργειας. Η Συμφωνία των Παρισίων η οποία ενσωματώθηκε στις 6 Ιουνίου 2017, με τη θέσπιση του Διατάγματος 9.073/2017 και της προηγούμενης υπογραφής και επικύρωσης της συνθήκης, είναι ξεκάθαρη ως προς την κλιματική αλλαγή: όλες οι χώρες που την υπέγραφαν θα πρέπει να ακολουθήσουν ενεργειακές πολιτικές, ώστε η αύξηση της θερμοκρασίας να μη φτάσει στους +2°C σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα και να συνεχίσουν τις προσπάθειες να την περιορίσουν στον 1,5°C . Με αυτά τα δεδομένα, η χώρα θα πρέπει να αξιοποιήσει κάθε δυνατή πηγή καθαρής ενέργειας για να υλοποιήσει το στόχο στο μέτρο που της αναλογεί, ώστε να μειωθούν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Αυτό περιλαμβάνει την επίτευξη ενός ενεργειακού μείγματος, του οποίου το 45% προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας έως το 2030, μεταξύ άλλων μέσω της αύξηση της χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας εκτός της υδροηλεκτρικής ενέργειας στο συνολικό ενεργειακό μείγμα μεταξύ 28% και 33% έως το 2030 και μέσω της υιοθέτησης μέτρων για αύξηση του μεριδίου των βιώσιμων βιοκαυσίμων στο ενεργειακό του μείγμα σε περίπου 18% έως το 2030, επεκτείνοντας την κατανάλωση βιοκαυσίμων, αυξάνοντας τον εφοδιασμό με αιθανόλη.
ΠΗΓΕΣ:
RENEWABLE ENERGY WORLD, Brazil’s Wind Power Auction Spurs More Clean Energy Development, 29-12-2009, διαθέσιμο σε: https://www.renewableenergyworld.com/2009/12/29/brazils-wind-power-auction-spurs-more-clean-energy-development/
THE NEW YORK TIMES, Brazilian Wind Power Gets a Boost, 9-11-2009, διαθέσιμο σε: https://green.blogs.nytimes.com/2009/11/09/brazilian-wind-power-gets-a-boost/
GLOBO.COM, Leilão em dezembro busca impulsionar geração de energia por ventos no Brasil, 6-11-2009, διαθέσιμο σε http://g1.globo.com/Noticias/Ciencia/0,,MUL1367045-5603,00-LEILAO+EM+DEZEMBRO+BUSCA+IMPULSIONAR+GERACAO+DE+ENERGIA+POR+VENTOS+NO+BRASI.html
BBC CAPITAL, Creating the path for sustainable energy-Brazil: Where Else? , διαθέσιμο σε http://www.bbc.com/storyworks/capital/brazil-where-else/energy-brazil
CLEAN ENERGY MINISTERIAL, διαθέσιμο σε: http://www.cleanenergyministerial.org/countries-clean-energy-ministerial/brazil
BIOTECHWATCH.GR, Βιοκαύσιμα: Το τραγικό οικολογικό και κοινωνικό παράδειγμα της Αμερικής, διαθέσιμο σε: http://biotechwatch.gr/usagofuelsparadigm
ΙΕΑ BIOENERGY-COUNTRY REPORTS- Brazil – 2018 update- Bioenergy policies and status of implementation, 09-2018, διαθέσιμο σε https://www.ieabioenergy.com/wp-content/uploads/2018/10/CountryReport2018_Brazil_final.pdf
WORLD ENERGY NEWS- Από τις ΑΠΕ το 75% της ηλεκτρικής ενέργειας της Βραζιλίας το 2019 – Πρωτιά των υδροηλεκτρικών, 20-01-2020, διαθέσιμο σε: https://worldenergynews.gr/index.php?id=41649
ENERGIA.GR, Με Ενέργεια από ΑΠΕ τα Εργοστάσια Ποτών της Ambev στη Βραζιλία, 22-11-2019, διαθέσιμο σε: https://www.energia.gr/article/161686/me-energeia-apo-ape-ta-ergostasia-poton-ths-ambev-sth-vrazilia
PROFILNET, Κίνα και Βραζιλία σχεδιάζουν συνεργασία για επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, 4-07-2017, διαθέσιμο σε https://www.profilnet.gr/kina-ke-vrazilia-schediazoun-synergasia-gia-ependysis-se-ananeosimes-piges-energias/
NAFTEMPORIKI.GR, Βραζιλία: «Όχι» στην κατασκευή γιγάντιου φράγματος στον Αμαζόνιο για περιβαλλοντικούς και κοινοτικούς λόγους, 11-08-2016 διαθέσιμο σε: https://m.naftemporiki.gr/story/1135135/brazilia-oxi-stin-kataskeui-gigantiou-fragmatos-ston-amazonio-gia-periballontikous-kai-koinotikous-logous
GREEN AGENDA.GR, ΒΡΑΖΙΛΙΑ: ΤΕΛΟΣ ΣΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΦΡΑΓΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΑΜΑΖΟΝΙΟ, 07-01-2018, διαθέσιμο σε: https://greenagenda.gr/%CE%B2%CF%81%CE%B1%CE%B6%CE%B9%CE%BB%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%BF%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B1-%CE%BC%CE%B5%CE%B3%CE%AC%CE%BB%CE%B1-%CF%86%CF%81%CE%AC%CE%B3%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1-%CF%83%CF%84/
NAFTEMPORIKI.GR Βραζιλία: 428 νέα φράγματα ίσως έχουν μη αναστρέψιμο αντίκτυπο στον Αμαζόνιο, 19-06-2017, διαθέσιμο σε: https://m.naftemporiki.gr/story/1248720
ENERGIA.GR, Το Μεγαλύτερο Φράγμα του Κόσμου θα Κατασκευάσει η Βραζιλία στον Αμαζόνιο, 30-08-2010 διαθέσιμο σε: https://www.energia.gr/article/39633/to-megalytero-fragma-toy-kosmoy-tha-kataskeyasei-h-vrazilia-ston-amazonio
EFSYN.GR, Το υποτιμημένο κόστος της υδροηλεκτρικής ενέργειας, 14-01-2019, διαθέσιμο σε: https://www.efsyn.gr/kosmos/maties-ston-kosmo/oikologika/179212_ypotimimeno-kostos-tis-ydroilektrikis-energeias
Hydroelectricity in Brazil- Dallas Lloyd- November 12, 2014- Submitted as coursework for PH240, Stanford University, Fall 2014, διαθέσιμο σε: http://large.stanford.edu/courses/2014/ph240/lloyd1/
NS ENERGY, Top five renewable energy producers of South America, 12-02-2020, διαθέσιμο σε: https://www.nsenergybusiness.com/features/renewable-energy-producers-south-america/
WORLD DATA.INFO, Energy consumption in Brazil, διαθέσιμο σε: https://www.worlddata.info/america/brazil/energy-consumption.php
LEXOLOGY, Renewable energy in Brazil, διαθέσιμο σε https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=1ddc5ee1-7539-4d31-b3a5-2fe8bf7f9e5e
AMERICA DE SOL, Solar potential in Brazil, διαθέσιμο σε: https://americadosol.org/en/solar-potential-brazil/
GLOBAL ENERGY STATISTICAL YEARBOOK 2019 διαθέσιμο σε: https://yearbook.enerdata.net/renewables/renewable-in-electricity-production-share.html
An Overview of Hydropower Reservoirs in Brazil: Current Situation, Future Perspectives and Impacts of Climate Change, διαθέσιμο σε: https://www.mdpi.com/2073-4441/10/5/592
LIFEGATE, Energy in Brazil. The country with the most renewable energy in the world, 16-04-2016, διαθέσιμο σε: https://www.lifegate.com/facts-and-figures-energy-in-brazil-explained?fbclid=IwAR1uS-D17jwGNsII8x5BGhpj_t32Z686c58invG3ib2Tf6U80-oDv7pikj4
Renewable energy in Latin America: Brazil, Οκτώβριος 2016, διαθέσιμο σε: https://www.nortonrosefulbright.com/en/knowledge/publications/b2d19c29/renewable-energy-in-latin-america-brazil?fbclid=IwAR2k1q-02Gbyrg_6K9MVa65KrHOrbL_3J8KCPerx3KFrU4Dc1cVA8Qjd9Vk
IRENA: RENEABLE ENERGY POLICY BRIEF, διαθέσιμο σε: https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2015/IRENA_RE_Latin_America_Policies/IRENA_RE_Latin_America_Policies_2015_Country_Brazil.pdf?la=en&hash=D645B3E7B7DF03BDDAF6EE4F35058B2669E132B1