Γράφει η Ελισάβετ Χατζηδάκη
ο 2015, η Ευρώπη άρχισε να δέχεται από τα ανατολικά και νότια σύνορα της μεγάλες ροές προσφύγων, με καταγωγή κυρίως από τη Συρία, το Ιράκ και το Αφγανιστάν. Οι περισσότεροι από αυτούς κατέφυγαν στην Ευρώπη για να αποφύγουν τις διώξεις και τις συγκρούσεις που επικρατούν στις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής, με τον συριακό εμφύλιο πόλεμο να μαίνεται από το Μάρτιο του 2011 και τις εξτρεμιστικές οργανώσεις, παρακλάδια της Al Qaida και του ISIS, να καταδυναστεύουν τους τοπικούς πληθυσμούς στις υπόλοιπες χώρες.
Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες ανάμεσα στους ανθρώπους που κατέφθασαν στην Ελλάδα και την Ιταλία ήταν πρόσφυγες, μετανάστες, αναγκαστικοί μετανάστες και ασυνόδευτοι ανήλικοι. Οι τελευταίοι, καθώς ήταν ανήλικοι και χωρίς κηδεμόνα, ακολουθούν ξεχωριστή διαδικασία. Οι πρόσφυγες προστατεύονται από το διεθνές δίκαιο και κατ΄ επέκταση έχουν το δικαίωμα «αίτησης ασύλου», ενώ απαγορεύεται η αναγκαστική επιστροφή τους στις χώρες προέλευσης. Αντίθετα, οι μετανάστες δεν έχουν δικαίωμα αίτησης ασύλου.
Όλοι αυτοί οι πληθυσμοί πήραν το δρόμο για την Ευρώπη χρησιμοποιώντας τους δύο πιο κοντινούς θαλάσσιους δρόμους, από την Τουρκία στην Ελλάδα και από τη Λιβύη στην Ιταλία ή τη Μάλτα. Κατά το έτος 2015, λοιπόν, οι χώρες εισόδου άρχισαν να δέχονται ανεξέλεγκτο αριθμό ανθρώπων, με μεγάλα ποσοστά να χάνουν τη ζωή τους προσπαθώντας να διασχίσουν το θαλάσσιο πέρασμα της Μεσογείου. Τελικός προορισμός τους η βόρεια και κεντρική Ευρώπη, όπου το επίπεδο ζωής είναι υψηλότερο και τα επιδόματα μεγαλύτερα. Μόνο το 2015 υπολογίζεται από την Αποστολή του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) ότι 91.000 πρόσφυγες και μετανάστες έφτασαν σε ευρωπαϊκό έδαφος, ενώ 3.550 ζωές χάθηκαν στη διαδρομή. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Μετανάστευσης, το ίδιο χρονικό διάστημα πέρασαν από την Ελλάδα 800.000 άνθρωποι, εκ των οποίων οι μισοί κατάγονταν από τη Συρία.
Για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσπάθησε να διαμορφώσει μία κοινή ευρωπαϊκή ατζέντα συμπεριλαμβάνοντας σε αυτήν όλες τις επιμέρους πτυχές του προβλήματος της μετανάστευσης. Απόρροια αυτής ήταν, βάσει του UNHCR, η μετεγκατάσταση 160.000 ανθρώπων σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες για την εξέταση των αιτημάτων ασύλου, η αύξηση των κονδυλίων για το προσφυγικό ζήτημα και το κτίσιμο κέντρων φιλοξενίας. Συνεπώς, τον Οκτώβρη και το Νοέμβρη του 2015 πραγματοποιήθηκαν οι συμφωνηθείσες μετακινήσεις από την Ιταλία στη Σουηδία και από την Ελλάδα στο Λουξεμβούργο αντίστοιχα υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έπειτα, υιοθετήθηκε ο κανονισμός του Δουβλίνου, ο οποίος όριζε, πως η χώρα πρώτης εισόδου είναι υποχρεωμένη να εξετάσει το αίτημα ασύλου και αναπτύχθηκε το σύστημα Eurodac, μία βάση δεδομένων δακτυλικών αποτυπωμάτων για ταυτοποίηση των αιτούντων άσυλο ή των παράνομων μεταναστών, με στόχο την επιστροφή των δεύτερων στη χώρα πρώτης εισόδου. Θεσπίστηκε η διαδικασία της οικογενειακής επανένωσης και δημιουργήθηκαν ταμεία, όπως το Ταμείο Άσυλου, Μετανάστευσης και Ένταξης (AMIF), για τη χρηματοδότηση των κρατικών προγραμμάτων έκτακτης ανάγκης, και το Εσωτερικό Ταμείο Ασφαλείας (ISF), για την ενίσχυση κρατικών πολιτικών ενάντια στο διασυνοριακό οργανωμένο έγκλημα.
Όμως, δεν ήταν όλα τα κράτη-μέλη σύμφωνα με την κοινή ευρωπαϊκή πολιτική. Το Σεπτέμβρη του 2015, η Ουγγαρία κλείνει τα σύνορά της και απαγορεύει να περάσουν τα τραίνα με τους Σύριους πρόσφυγες που κατευθύνονταν στην Αυστρία και τη Γερμανία. Αργότερα, η Αυστρία και η Σλοβενία έκλεισαν τα σύνορα τους, ενώ η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Σερβία δήλωναν, ότι θα χτίσουν τείχη, καθώς οι βαλκανικές χώρες ήταν η δίοδος προς την κεντρική Ευρώπη. Αυτό επέφερε συγκρούσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών και των κρατών της ζώνης Σένγκεν, επιβάλλοντας συνοριακούς ελέγχους, και είχε ως αποτέλεσμα το μεγαλύτερο ποσοστό των προσφύγων να παραμείνουν στον ευρωπαϊκό νότο.
Μέχρι και σήμερα, ο κανονισμός του Δουβλίνου δεν μπόρεσε να τηρηθεί. Η γερμανική υπηρεσία για τους μετανάστες και τους πρόσφυγες το 2019 απέρριψε τα ¾ των αιτήσεων επανένωσης οικογενειών, με τις οικογένειες να παραμένουν στα κέντρα φιλοξενίας στην Ελλάδα. Το ίδιο συμβαίνει και στην Ιταλία και τη Γαλλία. Σε αυτό το σημείο, βέβαια, δεν πρέπει να παραβλέπεται ο αυξανόμενος φόβος των Ευρωπαίων για την είσοδο εξτρεμιστών στα ευρωπαϊκά εδάφη από τις μουσουλμανικές χώρες.
Συγκεκριμένα, για την αντιμετώπιση των μεταναστευτικών ροών που έρχονται από την Τουρκία στην Ελλάδα, η ΕΕ σύναψε συμφωνία με την Τουρκία, στις 18 Μαρτίου του 2016. Η συμφωνία αυτή προέβλεπε την κατάργηση βίζας για τους τούρκους πολίτες, την επανεξέταση του αιτήματος ένταξης της χώρας στην Ένωση και τη χρηματοδότηση της για την αξιοπρεπή διαβίωση των προσφύγων που βρίσκονται εκεί, με αντάλλαγμα την επιστροφή στην Τουρκία των παράνομων μεταναστών και τη συνδρομή της για τη μη είσοδο κι άλλων στην Ευρώπη. Ωστόσο, ο Τούρκος Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογκάν άνοιξε πολλές φορές τα σύνορά του αφήνοντας μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές να περάσουν στην Ελλάδα,.
Κατά το διεθνές δίκαιο, όσον αφορά τους μετανάστες που δεν μπορούν να γυρίσουν στη χώρα τους για την ασφάλειά τους και απαιτούν διεθνή προστασία, διαμορφώθηκε ο νέος όρος «αναγκαστική μετανάστευση» για να συμπεριληφθούν σε αυτόν και οι εκτοπισμένοι ή οι ακούσια μετακινούμενοι εντός ή εκτός μίας χώρας εξαιτίας συγκρούσεων, λοιμών ή περιβαλλοντικών καταστροφών. Ανεξάρτητα, όμως, με τους κανόνες διεθνούς δικαίου υπάρχουν κράτη, στα οποία πράγματι απειλούνται οι ζωές των τοπικών πληθυσμών, λόγω της δράσης παρακρατικών οργανώσεων, και οι συνθήκες δεν είναι κατάλληλες για να επιστρέψουν. Παρόλα αυτά πολλές φορές μετανάστες με χώρες καταγωγής αυτής της κατηγορίας αναγκάζονται να επιστρέψουν στις πατρίδες τους. Τέτοια περίπτωση αποτελεί το Αφγανιστάν, το οποίο δεν θεωρείται εμπόλεμη ζώνη, αλλά ένα μεγάλο μέρος του ελέγχεται από τους Ταλιμπάν.
Το ζήτημα της μετανάστευσης είναι σύνθετο και για να λυθεί θα πρέπει να ληφθούν αποφάσεις που θα στοχεύουν στις ρίζες του προβλήματος. Πρώτο μέλημα είναι η επίλυση των συρράξεων στη Μέση Ανατολή και του εμφυλίου στη Συρία, όπου εμπλέκονται τα συμφέροντα πολλών παγκόσμιων δυνάμεων, αλλά και των τοπικών διενέξεων που συναντώνται μέσα στα ίδια τα κράτη. Δεύτερον, όσον αφορά στο εσωτερικό, η Ευρώπη θα πρέπει να επενδύσει στην γρηγορότερη διεξαγωγή των διαδικασιών παροχής ασύλου, επαναπροώθησης και επανένωσης και στο διαμοιρασμό των διαδικασιών σε όλα τα κράτη-μέλη, καθώς ο οικονομικά πιο αδύναμος νότος δεν μπορεί να σηκώσει όλο το γραφειοκρατικό και δημογραφικό βάρος. Εκτός αυτών, από ανθρωπιστική άποψη, διεθνώς θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι εσωτερικές συνθήκες που επικρατούν στις χώρες καταγωγής αυτών των ανθρώπων, για να μην επιστρέφουν πίσω στο Αφγανιστάν, την Ερυθραία ή το Ιράκ, κινδυνεύοντας να χάσουν τη ζωή τους. Τέλος, στα κέντρα φιλοξενίας δραστηριοποιούνται Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, εκ των οποίων, όμως, οι τοπικής ή εθνικής εμβέλειας δεν λαμβάνουν τα κονδύλια των διεθνών δρώντων, όπως οι διεθνείς ΜΚΟ και τα κρατικά προγράμματα, πράγμα που δυσχεραίνει το έργο τους και μειώνει τους πόρους που απαιτούνται.
Κλείνοντας, από το 2015 μέχρι και σήμερα το προσφυγικό είναι ένα από τα ζητήματα που καθορίζουν τις στάσεις των εθνικών κυβερνήσεων στην ΕΕ και θεωρείται ένα από τα κύρια σημεία αντιπαράθεσης μεταξύ των κρατών. Η διαχείριση και η γρηγορότερη αντιμετώπισή του χρήζει αναθεώρησης και επανεξέτασης των συμφωνιών από τους ευρωπαίους ηγέτες, ώστε να αρθούν οι αντιφάσεις και να λειτουργήσει μια κοινή ευρωπαϊκή πολιτική.
Πηγές:
Lorenzo Tondo, “Nearly 900,000 asylum seekers living in limbo in EU, figures show”, The Guardian.com (International Edition), 25 Αυγούστου 2019, Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/world/2019/aug/25/asylum-seekers-limbo-eu-countries
UNHCR Representation in Cyprus, “ΠρόσφυγαςήΜετανάστης;” Μάρτιος 2016, Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/cy/wp-content/uploads/sites/41/2018/02/UNHCR_Refugee_or_Migrant_GR.pdf
European Commission, “Managing Migration- EU Financial Support to Greece”, Ιούνιος 2018, Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/home-affairs/sites/homeaffairs/files/what-we-do/policies/european-agenda-migration/20180615_managing-migration-eu-financial-support-to-greece_en.pdf
William Spindler, “2015: The year of Europe’s refugee crisis”, unhcr.org, 8 Δεκεμβρίου 2015, Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/news/stories/2015/12/56ec1ebde/2015-year-europes-refugee-crisis.html
BBC NEWS, “Migrant crisis: One million enter Europe in 2015”, 22 Δεκεμβρίου 2015, Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/world-europe-35158769
European Greens (europeangreens.eu), Διαθέσιμο σε: https://europeangreens.eu/news/migration-and-refugees-crisis-why-europe-failing-cope
Gemma Bird, “More refugees arrive on Greek islands amid overcrowding and water shortages”, theconversation.com, 17 Σεπτεμβρίου 2019, Διαθέσιμο σε: http://theconversation.com/more-refugees-arrive-on-greek-islands-amid-overcrowding-and-water-shortages-123494
EUR-LEX, Access to European Union Law, 11 Αυγούστου 2010, Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=LEGISSUM%3Al33081
Πρώτο θέμα (protothema.gr),“Όλα τα άρθρα του tag προσφυγικό”, Διαθέσιμο σε: https://www.protothema.gr/tag/prosfugiko/