Γράφει η Ιλεάνα Εξάρα
Στην αριστερή όχθη του ποταμού Δνείστερου, ο οποίος λειτουργεί ως φυσικό σύνορο μεταξύ δύο τμημάτων γης, βρίσκεται η Υπερδνειστερία, το αμφισβητούμενο έδαφος της Μολδαβίας. Η σύγκρουση μεταξύ της Μολδαβίας και της Υπερδνειστερίας είναι μία από τις πέντε παρατεταμένες συγκρούσεις, που προέκυψαν ως αποτέλεσμα της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης. Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες μετασοβιετικές παρατεταμένες ή «παγωμένες» συγκρούσεις, εκείνη της Υπερδνειστερίας είναι σχετικά σταθερή και είναι αυτή που βρίσκεται πιο κοντά στο «ξεπάγωμα». Υπάρχουν πολλαπλά χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τη συγκεκριμένη σύγκρουση από τις άλλες, αλλά οι τρεις βασικοί παράγοντες πίσω από το σταθερό status quo της, είναι η συμφωνία μεταξύ των διαμεσολαβητικών δυνάμεων, η πολιτική βούληση, αλλά κυρίως η οικονομική ολοκλήρωση.
Η σύγκρουση στην Υπερδνειστερία έχει τις ρίζες της στα εθνικιστικά κινήματα των πρώην Σοβιετικών Δημοκρατιών κατά την εποχή της Perestroika και μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης (ΕΣΣΔ). Το 1989, η Μολδαβική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία ψήφισε νόμο που όριζε τη μολδαβική ως επίσημη γλώσσα, αλλάζοντας το αλφάβητο από κυριλλικό σε λατινικό. Αυτό προκάλεσε ανησυχίες στις περιοχές της Γκαγκαουζίας και της Υπερδνειστερίας, οι οποίες ήταν κυρίως ρωσόφωνες. Από την πλευρά της, η Υπερδνειστερία, έβλεπε τη Μολδαβία και την προσπάθειά της να ανεξαρτητοποιηθεί από τη Σοβιετική Ένωση ως αποσχιστική ενέργεια, ενώ η ίδια έμεινε πιστή στην ΕΣΣΔ. Οι πρώτες βίαιες συγκρούσεις έλαβαν χώρα τον Νοέμβριο του 1990, μόλις δύο μήνες αφότου η περιοχή αυτοανακηρύχθηκε de facto σε Υπερδνειστερία. Η Υπερδνειστερία σήμερα θεωρείται ευρέως μέρος της Μολδαβίας και αντιμετωπίζεται ως αποσχιστική περιοχή στα μάτια της διεθνούς κοινότητας.
Παρόλο που δεν επιτεύχθηκε κάποια λύση στη σύγκρουση, εκείνη τερματίστηκε επίσημα τον Ιούλιο του 1992, μέσω μιας συμφωνίας σε επίπεδο προέδρων μεταξύ Μολδαβίας και Ρωσίας. Η συμφωνία ακολουθήθηκε από διαπραγματεύσεις της μορφής «5+2», οι οποίες περιλάμβαναν τις αντιμαχόμενες πλευρές Κισινάου και Τιράσπολ, με εγγυητές της ειρήνης τη Ρωσία και την Ουκρανία, τον ΟΑΣΕ ως διαμεσολαβητή και δύο παρατηρητές, τις Ηνωμένες Πολιτείες (ΗΠΑ) και την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Μια σημαντική στιγμή στις διαπραγματεύσεις ήταν το 2003, όταν η Ρωσία πρότεινε το «Σχέδιο Κοζάκ». Το σχέδιο πρότασσε ως οριστική διευθέτηση της σύγκρουσης τη δημιουργία ομοσπονδιακού κράτους της Μολδαβίας, με αυτόνομο καθεστώς για την Υπερδνειστερία, που τελικά δεν έγινε αποδεκτό. Από το 2022, οι συνομιλίες «5+2» έχουν αντιμετωπίσει προκλήσεις, δεδομένου ότι οι δύο εγγυητές της ειρήνης, Ρωσία και Ουκρανία, βρίσκονται σε σύγκρουση.
Μέχρι πρόσφατα, η εγχώρια πολιτική σκηνή σε πολλές μετασοβιετικές δημοκρατίες, θα μπορούσε να περιγραφεί ως ένα «πολιτικό εκκρεμές», όπου ο στρατηγικός προσανατολισμός της εκάστοτε χώρας, είτε προς τη Ρωσία, είτε προς την ΕΕ, άπτεται του ποιος ανέρχεται στην εξουσία. Δύο κινήματα εμφανίστηκαν στη Μολδαβία τη δεκαετία του 1990, το καθένα από την αντίθετη πλευρά των «πολέμων μνήμης», που συχνά χαρακτηρίζουν τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας στον μετασοβιετικό χώρο. Το ένα κίνημα, που ηγήθηκε της γέννησης μιας Μολδαβίας διακριτής από τη Σοβιετική Ένωση, είχε στο επίκεντρό του το παν-ρουμανικό εθνικιστικό όραμα, το οποίο έβλεπε τη Μολδαβία ως μέρος του ρουμανικού έθνους και το οποίο προσανατολιζόταν στην ένταξη στις ευρωατλαντικές δομές. Το άλλο κίνημα επικεντρώθηκε στη δημιουργία του μολδαβισμού, επιδιώκοντας να προωθήσει ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο μολδαβικό έθνος, και βρέθηκε κατά καιρούς εγγύτερα στη Ρωσία.
Οι συχνά μεταβαλλόμενοι γλωσσικοί και εκπαιδευτικοί νόμοι της Μολδαβίας αποτελούν ενδεικτικά παραδείγματα αυτού του «πολιτικού εκκρεμούς». Από την ανεξαρτησία της, η Μολδαβία έχει συζητήσει για το αν η γλώσσα θα πρέπει να χαρακτηριστεί ως μολδαβική ή ρουμανική, καθώς και για το τι ρόλο θα πρέπει να έχει η ρωσική —αν έχει. Ο γλωσσικός νόμος του 1989 κατέστησε τη μολδαβική επίσημη γλώσσα. Ακολούθησε η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του 1991, η οποία όριζε τη ρουμανική ως κρατική γλώσσα, ενώ το Σύνταγμα του 1994 ανέφερε ότι η επίσημη γλώσσα είναι η μολδαβική. Επιπλέον, τα ρωσικά, ως μάθημα γλώσσας στα σχολεία, εναλλάσσονται μεταξύ υποχρεωτικού και προαιρετικού (έγινε υποχρεωτικό το 2001, προαιρετικό το 2014 κ.λπ.). Το 2023, η Μολδαβή φιλοευρωπαϊκή πρόεδρος, Μάγια Σάντου, ενέκρινε νόμο που αναφέρεται στα ρουμανικά ως εθνική γλώσσα. Εάν η Υπερδνειστερία επανενταχθεί, η συζήτηση για τη γλώσσα είναι πιθανό να αναζωπυρωθεί εκ νέου.
Μπορεί να υποστηριχθεί ότι μετά την υπογραφή της Συμφωνίας Σύνδεσης με την ΕΕ, τη θητεία της Μάγια Σάντου και την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων το 2023, η φιλοευρωπαϊκή προοπτική της Μολδαβίας έχει παγιωθεί, αλλά η Υπερδνειστερία παραμένει προσανατολισμένη προς τη Ρωσία. Για την Υπερδνειστερία, η οποία φιλοξενεί Ρώσους, Ουκρανούς και Μολδαβούς, έχοντας υψηλά ποσοστά μεικτών γάμων, η σύγκρουση έχει γλωσσικά και πολιτικά χαρακτηριστικά —όχι εθνοτικά. Το Κισινάου και η Τιράσπολ έχουν υιοθετήσει διαφορετικές ερμηνείες των ιστορικών γεγονότων, όπως ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος (που αποκαλείται Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος στη Ρωσία από την εποχή της ΕΣΣΔ), καθώς και διαφορετικές στάσεις απέναντι στην ιστορία. Με τα σοβιετικά αγάλματα να στέκονται ακόμη στην Υπερδνειστερία, οι δύο πλευρές συμφωνούν ότι η πολιτική ενσωμάτωση δεν είναι η επιδιωκόμενη λύση. Οι εκ διαμέτρου αντίθετες προσεγγίσεις των δύο πλευρών οδηγούν στη διατήρηση του σημερινού καθεστώτος. Σε παρόμοιες συγκρούσεις, το διεθνώς αναγνωρισμένο κράτος πιέζει για την επανενσωμάτωση της αποσχισθείσας περιοχής, όπως είναι για παράδειγμα η Γεωργία με τη Νότια Οσετία. Σε αυτήν την περίπτωση, το Κισινάου δεν πιέζει για την ενσωμάτωση της Τιρασπόλ, καθώς αυτό θα άλλαζε τους εγχώριους συσχετισμούς, δίνοντας μεγαλύτερη επιρροή σε έναν, σε μεγάλο βαθμό, φιλόρωσο πληθυσμό.
Η συμφωνία μεταξύ των εξωτερικών δυνάμεων και η πολιτική βούληση του Κισινάου και της Τιρασπόλ, έχουν διαδραματίσει θετικό ρόλο στη διατήρηση του καθεστώτος της Υπερδνειστερίας, αλλά η συναίνεση δεν είναι εγγυημένο ότι θα διαρκέσει. Η οικονομική ολοκλήρωση παρείχε βιώσιμες εναλλακτικές για τη διατήρηση της σταθερότητας και προωθεί την πολιτική και την περαιτέρω οικονομική ολοκλήρωση μακροπρόθεσμα. Η σχέση της Μολδαβίας με την ΕΕ ξεκίνησε το 1998, με τη συμφωνία εταιρικής σχέσης και συνεργασίας. Αργότερα, εντάχθηκε στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, και στο πλαίσιο της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης που ξεκίνησε το 2009. Ειδικότερα, το 2014, η Μολδαβία υπέγραψε τη συμφωνία σύνδεσης με την ΕΕ και τη σφαιρική και σε βάθος ζώνη ελεύθερων συναλλαγών (DCFTA). Ωστόσο, δεν είναι μόνο το Κισινάου που έχει υπογράψει τη DCFTA, αλλά και η Τιρασπόλ. Αυτό έδωσε στην Υπερδνειστερία πρόσβαση στις αγορές της ΕΕ, ευθυγραμμίζοντας οικονομικά την περιοχή με τη Μολδαβία. Οι αριθμοί δείχνουν αυξημένη εξάρτηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία μαζί με το Κισινάου αγοράζουν πάνω από το 70% των εξαγωγών της Υπερδνειστερίας. Η πολιτική βούληση μπορεί ανά πάσα στιγμή να αλλάξει, εφόσον εξαρτάται από τα κόμματα που βρίσκονται στην εξουσία, αλλά η οικονομική ολοκλήρωση είναι αυτό που μπορεί να κρατήσει τη χώρα και την αποσχισθείσα περιοχή της μακριά από την ένοπλη αντιπαράθεση.
Συμπερασματικά, η συναίνεση μεταξύ των διαμεσολαβητικών δυνάμεων για το καθεστώς της Υπερδνειστερίας, η πολιτική βούληση μεταξύ της ελίτ του Κισινάου και της Τιρασπόλ και η οικονομική ολοκλήρωση ως αποτέλεσμα της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας αποτελούν βασικούς παράγοντες πίσω από το σχετικά σταθερό status quo, καθιστώντας αυτήν τη μετασοβιετική σύγκρουση ως εκείνη με τις μεγαλύτερες πιθανότητες επίλυσης. Ως εκ τούτου, η εξάρτηση του Τιρασπόλ από το Κισινάου έχει αυξηθεί. Η πρόσφατη ανακοίνωση των ενταξιακών συνομιλιών της Μολδαβίας με την ΕΕ μπορεί να φέρουν την ανατροπή του status quo. Εάν η οικονομική ολοκλήρωση μεταξύ των δύο πλευρών ενισχυθεί, τότε είναι πιθανό ότι η πολιτική βούληση θα υποχωρήσει στην πιο αμοιβαία επωφελή απόφαση.
Πηγές
Cușco, A. (2012). The “Politics of Memory” and “Historical Policy” in Post-Soviet Moldova.
De Waal, T., & Von Twickel, N. (2021). Beyond frozen conflict: Scenarios for the Separatist Disputes of Eastern Europe.
Fowkes, B. (2002). Ethnicity and ethnic conflict in the Post-Communist world.
Kemoklidze, N., & Wolff, S. (2019). Trade as a confidence-building measure in protracted conflicts: the cases of Georgia and Moldova compared. Eurasian Geography and Economics, 61(3), 305–332. https://doi.org/10.1080/15387216.2019.1702567
Ali, Z. (2023). The Economic Prospects of the Transnistrian Peace Settlement after the Russian Invasion of Ukraine. Georgetown Journal of International Affairs. Διαθέσιμο σε: https://gjia.georgetown.edu/2023/04/04/the-economic-prospects-of-the-transnistrian-peace-settlement-after-the-russian-invasion-of-ukraine/
United Nations Peacemaker. (1992). Agreement on the Principles for a Peaceful Settlement of the Armed Conflict in the Dniester Region of the Republic of Moldova. Διαθέσιμο σε: https://peacemaker.un.org/moldova-peacefullsettlementdniestr92
OSCE. (2023). Statement by the Special Representative of the OSCE Chairman-in-Office for the Transdniestrian Settlement Process. Διαθέσιμο σε: https://www.osce.org/chairpersonship/546833
European Parliament. (2023). Three Eastern Partnership neighbours: Ukraine, Moldova and Belarus. Fact Sheets on the European Union. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/171/three-eastern-partnership-neighbours-ukraine-moldova-and-belarus
Civilnet. (2023). Transnistria: an outlier amongst Post-Soviet conflicts. Διαθέσιμο σε: https://www.civilnet.am/en/news/760511/transnistria-an-outlier-amongst-post-soviet-conflicts/
De Waal, T. (2016). An Eastern European frozen conflict the EU got right. POLITICO. Διαθέσιμο σε: https://www.politico.eu/article/transnistria-an-eastern-european-frozen-conflict-the-eu-got-right-moldova-russia-ukraine/
Morgan, S. (2017). Russian should be mandatory in schools, says Moldovan president. Euractiv. Διαθέσιμο σε: https://www.euractiv.com/section/europe-s-east/news/russian-should-be-mandatory-in-schools-says-moldovan-president/ Moldovan parliament approves law on Romanian language. (2023). Reuters. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/world/europe/moldovan-parliament-approves-law-romanian-language-2023-03-16/