γράφει ο Γιώργος Χαμηλάκης
Το 1878 ο σουλτάνος παραχωρεί την Κύπρο ως προτεκτοράτο στην Βρετανική Αυτοκρατορία. Οι Κύπριοι υποδέχτηκαν κατ’αρχάς με ενθουσιασμό την άφιξη των Βρετανών, ελπίζοντας σε μια διακυβέρνηση δημοκρατική εκ μέρους τους και σε μία σταδιακή παραχώρηση ουσιαστικής πολιτικής αρωγής, που θα βοηθούσε την Κύπρο-όπως συνέβη με τα Ιόνια νησιά- στην ένωση της με την Ελλάδα. Ωστόσο, η υψηλή φορολόγηση που επιβλήθηκε στους Κυπρίους απο την Βρετανική Αυτοκρατορία προς αντιστάθμισμα των χρεών της τελευταίας στον Σουλτάνο για την παραχώρηση της νήσου, σε συνδιασμό με την παντελή απαγόρευση συμμετοχής των Κυπρίων στην διακυβέρνηση της νήσου, η οποία ασκούντο απο τον Ύπατο Αρμοστή και το Λονδίνο, οδήγησε τον αρχικό ενθουσιασμό να μετατραπεί σε απορία για το μέλλον.
Η Κύπρος απόλεσε την ιδιότητα της ως προτεκτοράτο, και προσαρτήθηκε απο την Βρετανική Αυτοκρατορία τo 1914, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία κύρηξε τον πόλεμο στην Entente. Ακολούθησε πρόταση της Βρετανίας το 1915 για παραχώρηση της Κύπρου στην Ελλάδα, αν η τελευταία δεχόταν να επιτεθεί στην Βουλγαρία, μπαίνοντας έτσι στον Πόλεμο κατα των Κεντρικών Δυνάμεων. Η Ελλάδα ταλανιζόμενη από τα γεγονότα του Εθνικού Διχασμού, αρνήθηκε την Ένωση με την Κύπρο. Mε αφορμή το πέρας 100 ετών από την έναρξη της ελληνικής επανάστασης, διενεργείται το πρώτο δημοψήφισμα, το 1921, για την Ένωση με την Ελλάδα. Οι Βρετανοί δεν αναγνωρίζουν το δημοψήφισμα ως επίσημο ή έγκυρο, και προχωρούν σε φυλακίσεις και μαζικές απελάσεις. Στην συνέχεια, η Βρετανική Αυτοκρατορία ανακύρηξε την Κύπρο ως Αποικία του Βρετανικού Στέματος το 1925,(de jure) λήγοντας έτσι,θεωρητικά, την στρατιωτική κατοχή απο το 1914.
Το 1930, διενεργείται δεύτερο δημοψήφισμα για την Ένωση, στο οποίο οι Βρετανοί εναντιώθηκαν. Ένα χρόνο αργότερα οι Κύπριοι εξεγείρονται κατα των Βρετανών αποικιοκρατών, απαιτώντας την Ένωση. Ακολουθούν εκτεταμένα επισόδεια, χαρακτηριζόμενα απο γενική κοινωνική ανυπακοή προς την Βρετανική εξουσία. Αποκορύφωμα των Οκτωβριανών, όπως ονομάστηκαν τα γεγονότα που ακολούθησαν την εξέγερση, ήταν η πυρπόληση του Βρετανικού Κυβερνείου απο τον μαινόμενο λαό. Αυστηρά δικτατορικά μέτρα επιβλήθηκαν στον απόηχο των γεγονότων των Οκτωβριανών που κράτησαν έως το 1940. Τα μέτρα αυτά, τα οποία επι της ουσίας είχαν ξεκινήσει ήδη μερικές μέρες πριν την εξέγερση, περιλάμβαν περιορισμό της λειτουργίας των ελληνικών σχολείων, και έλεγχο των θεμελιωδών δικαιωμάτων του συνέρχεσθαι και του συνεταιριζεσθαι. Η περίοδος των αυταρχικών μέτρων ονομάστηκε Παλμεροκρατία, απο τον κυβερνήτη Πάλμερ, και είχε ως σκόπο τον έλεγχο της ενασχόλησης της κοινωνίας με τα Κοινά και την πολιτική.
Το 1950 διενεργείται απο την Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου τρίτο δημοψήφισμα, με το 95.7% των Κυπρίων να τάσσονται υπερ της Ένωσης. H Eλλάδα καταθέτει υπόμνημα στα νεωσυσταθέντα Ηνωμένα Έθνη, και το ζήτημα της Ένωσης διεθνοποιείται. Οι Κύπριοι στέλνουν αίτημα σχετικά με την Ένωση στο Λονδίνο, το οποίο αν και δεν γίνεται δεκτό απο την Βρετανική πρωτεύουσα, εκείνη υπόσχεται ένα περισσότερο φιλελεύθερο Σύνταγμα και υιοθέτηση προγραμμάτων πρόνοιας και ανάπτυξης στο νησί.Οι αξιώσεις της Ελλάδας στην διεθνή σκηνή, η συνεπακόλουθη διεθνή υποστήριξη και ο δυναμισμός του αιτήματος της Ένωσης με κεντρική φιγούρα τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο Γ’ κατα την δεκαετία του 1950, αναστάτωσε τους Τουρκοκύπριους και αύξησε την προσοχή της Άγκυρας για το ζήτημα. Η διεθνής υποστήριξη και η διεθνής συμπάθεια δεν φάνηκε να αρκούν. Το 1955 δημιουργήται η Εθνική Οργάνωσις Κυπρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ) με ηγέτη τον συνταγματάρχη Γεώργιο Γρίβα και σκοπό την αυτοδιάθεση του νησιού και εν τέλει την Ένωση με την Ελλάδα. Μέχρι το 1959, η οργάνωση χρησιμοποιώντας τακτικές ανταρτοπολέμου έιχε καταφέρει να προκαλέσει εκατοντάδες απώλειες στους Βρετανούς και να πλήξει πλήθος στρατηγικών στόχων. Ωστόσο, απέναντι στο αίτημα των ελληνοκυπρίων για Ένωση,ήρθε το αίτημα των τουρκοκυπρίων για κάποιας μορφής διχοτόμισης του νησιού (taksim). Το κοινωνικό αίτημα πήρε κάποια μορφη πολιτικής διεκδίκησης το 1957. Στην συνέχεια, οι επιπτώσεις της κρίσης του Σουέζ για την διεθνή θέση και ισχύ της Βρετανίας, έκαναν την Αυτοκρατορία να υιοθετήσει μία πιο διαλλακτική στάση σχετικά με τα συμφέροντα της στο νησί, την στιγμή που οι άρδην διαφορετικές απαιτήσεις της ελληνοκυπριακης και της τουρκοκυπριακής κοινότητας, σε συνδιασμό με την αίσθηση απειλής της ασφάλειας τους, οδήγησαν και σε εκτενέστερες βίαιες συγκρούσεις.
Η Ελλάδα στην προσπάθειεα της να δώσει λύση στο ζήτημα της Ένωσης στα Ηνωμένα Έθνη, αναγνώρισε την Τουρκία ως ζωτικό ενδιαφερόμενο μέρος της διαμάχης, με τον Μακάριο Γ’ να πράττει το ίδιο. Με τις Συμφωνίες της Ζυρίχης-Λονδίνου 1959-1960, τερματιζόταν η βρετανική κυριαρχία στην Κύπρο, και προβλεπόταν ανεξάρτητο Κυπριακό κράτος, όπως και συνέβη το 1960. Ο Κύπριος ηγέτης Μακάριος αρχικά απέρριψε το περιεχόμενο των Συμφωνιών, το δέχτηκε ωστόσο στην συνέχεια ύστερα απο πιέσεις του Βρετανού πρωθυπουργου, αλλά και του Έλληνα πρωθυπουργου Κωνσταντίνου Καραμανλή ο οποίος είχε εγκαταλλέιψει την εξωτερική στρατηγική των προηγούμενων ελληνικών κυβερνήσεων περι Ένωσης, υπερ της ανεξαρτησίας της νήσου. Εγγυήτριες δυνάμεις για την Κύπρο (σε έναν αναχρονιστικό, αποικιοκρατικό θεσμό, όπως είναι αυτός των εγγυήτριων-κηδεμόνων δυνάμεων και ο οποίος νομικά ισχύει μέχρι και σήμερα) καθορίστηκαν το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ελλάδα, και η Τουρκία.Μαζί με τις άνωθεν Συμφωνίες, υπογράφηκε και η Συνθήκη Εγγυήσεων μεταξύ των εγγυητριων δυνάμεων, η οποία απαγόρευε την πολιτική και οικονομική ένωση της Κύπρου με άλλο κράτος, την υποχρέωση των μερών να εγγυηθούν την εδαφική ακεραιότητα της Κύπρου και έδινε την δυνατότητα στις εγγυήτριες δυνάμεις να επέμβουν με «όλα τα διαθέσιμα μέσα» για να επαναφέρουν το καθεστώς των Συνθηκών εάν αυτό διαταράσσοταν.
Διατάξεις των υπογεγραφέντων Συνθηκών θεωρήθηκαν απο τους ελληνοκυπρίους ως «σύνθετοι μηχανισμοί» και πως αποτελούσαν εμπόδια στην αποτελεσματική διακυβέρνηση του νησιού. Έτσι, δημιουργείται απο μέλη της ίδιας της κυπριακής κυβέρνησης το σχέδιο Ακρίτας, και η παρακρατική οργάνωση, «Οργάνωσις Ακρίτας». Σκοπός του σχεδίου και της οργάνωσης ήταν να πεισθέι η διεθνής γνώμη πως είχαν παραχωρηθεί υπερβολικά δικαιώματα στους τουρκοκύπριους, σε σημείο δυσλειτουργίας του κράτους, και για αυτό το Σύνταγμα χρειαζόταν να αλλάξει. Στην συνέχεια στόχευε στην ακύρωση της Συνθήκης Εγγυήσεων, που επι της ουσίας απαγόρευε την Ένωση και το Taksim, και εν τέλει την σταδιακή Ένωση με την Ελλάδα. Το σχέδιο προέβλεπε επίσης την βίαη υποταγή των τουρκοκυπρίων σε περίπτωση που εκείνοι εμπόδιζαν τις αλλαγές στο Σύνταγμα με βία. Ο Μακάριος, για τον οποίο αποδείξεις πως συμμετείχε ή γνώριζε για το σχέδιο της κυβέρνησης του δεν υπάρχουν, πρότεινε την αλλαγή 13 σημείων του Συντάγματος τον Νοέμβριο του 1963. Οι τουρκοκύπριοι βουλευτές και ο τουρκοκύπριος αντιπρόεδρος το αρνήθηκαν. Η κοινωνική ένταση εκδηλώθηκε ένα μήνα μετά, σε ότι ονομάστηκε «Ματωμένα Χριστούγεννα». Παρα το κάλεσμα του Μακάριου για ανακοχή λίγες μέρες μετά την έναρξη του ξεσπάσματος, οι συγκρούσεις κράτησαν 10 μέρες. Αποτέλεσμα της ήταν ο θάνατος 364 Τουρκοκυπρίων και 174 Ελληνοκυπρίων, ενώ το ¼ του τουρκοκυπριακού πληθυσμού, τουτέστιν 20.000-25.000 άνθρωποι εκτοπίστικαν απο τις εστίες τους. Το 1964, έχοντας οι τουρκοκύπριοι πολιτευτές εγκαταλλέιψει την κυβέρνηση, ο Μακάριος κάλεσε σε ανακοχή ξανά και απυήθηνε το ζήτημα στον Ο.Η.Ε.. Κυανόκρανοι έφτασαν στο νησί με αποστολή την λήξη του πυρός, και την επιβολή της τάξης και του νόμου. Την ίδια χρονιά, η Τουρκία ψήφισε στο κοινοβούλιο την επέμβαση της στο νησί, η οποία δεν υλοποιήθηκε λόγω έλλειψης στήριξης της απόφασης στην διεθνή κοινότητα.
Το 1964, ελληνική μεραρχία στάλθηκε στο νησί, από την κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου, με σκοπό την άμυνα του Κυπριακόυ Κράτους από ενδεχόμενη Τουρκική εισβολή. Διοικητής της ήταν ο στρατηγός, πια, Γ. Γρίβας. Το 1967 όμως, μετά την διαταγή του για ισοπέδωση 2 τουρκοκυπρίων χωριών, ανακλήθηκε πίσω στην Αθήνα μάζι με την μεραρχία, που θα διαδραμάτιζε δια της απουσίας της, τεράστιο ρόλο στα επικείμενα γεγονότα της εισβολής. Ο αόρατος δικτάτορας της Ελλάδας, Δημήτριος Ιωαννίδης, έχοντας ‘’ρίξει’’ απο την εξουσία τον Γ. Παπαδόπουλο το 1973, συνεργό του στο πραξικόπημα του 1967,[1]ανέτρεψε τον Μακάριο Γ’ ως πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας τον Ιούλιου του 1974 ύστερα απο ένα ακόμη πραξικόπημα το οποίο υποκινήθηκε από την ελληνική στρατιωτική χούντα. Επικαλούμενη την Συνθήκη των Εγγυήσεων περι «χρήσης όλων των διαθέσιμων μέσων» για επαναφορά του status quo στο νησί, η Τουρκία εφαρμόζει το σχέδιο Αττίλας Ι στις 24 Ιουλίου του 1974 καταλαμβάνοντας το 3% του νησιού πριν κηρυχθεί ανακωχή. Την ίδια μέρα η δικτατορία στην Ελλάδα καταρρέει. Στις 14-16 Αυγούστου εφαρμόζεται το σχέδιο Αττίλας 2, το οποίο ολοκληρώνεται με την κατάληψη του 38% της Κύπρου. Κατα την διάρκεια των επιχειρήσεων περίπου 150.000 ελληνοκύπριοι γίνονται πρόσφυγες ενώ η γραμμή κατάπαυσης του πυρός και διαχωρισμού των δύο κοινοτήτων γίνεται η «Πράσινη Γραμμή» του Ο.Η.Ε. .
Το Συμβούλιο Ασφαλείας καταδίκασε την τουρκική εισβολή και την de facto διχοτόμηση της νήσου, σε ευθεία αντιδιαστολλή με την Συνθήκη Εγγυήσεων . Ο Ο.Η.Ε. εξακολουθεί να αναγνωρίζει μέχρι και σήμερα την εδαφική κυριαρχία της Δημοκρατίας της Κύπρου σύμφωνα με τις συνθήκες του 1960, τουτέστιν, στο σύνολο της νήσου.
Το 1983, το βόρειο κατεχόμενο κομμάτι της νήσου αυτοανακηρύχθηκε ως «Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου». Το υπο διεθνολογικής οπτικής κράτος-ανδρείκελο αναγνωρίζεται μονάχα απο την Τουρκία διεθνώς, η οποία και δεν αναγνωρίζει την Κυπριακή Δημοκρατιία, ενω τα υπόλοιπα 192 κράτη του Ο.Η.Ε. αναγνωρίζουν την Κυπριακή Δημοκρατία ως το μοναδικό κυρίαρχο κράτος της νήσου. Με απόφαση του το Συμβούλιο Ασφαλείας κάλεσε τα μέλη της διεθνούς κοινότητας να μην αναγνωρίσουν την Τουρκική Δημοκρατία της Βόρεια Κύπρου.
Οι ειρηνευτικές δυνάμεις του Ο.Η.Ε. διατηρούν μία «νεκρή ζώνη» ανάμεσα στην Δημοκρατία της Κύπρου και τα κατεχόμενα. Το μόνο σοβαρό περιστατικό εκδηλώθηκε το 1996 όταν δύο ελληνοκύπριοι, ο Ισάακ και ο Σολομού πέρσαν στα κατεχόμενα. Αμφότεροι δολοφονήθηκαν απο τουρκοκυπρίους. Τα επόμενα χρόνια ξεκίνησαν συζητήσεις για το Σχέδιο Αννάν το οποίο προέβλεπε την εννοποίηση της νήσου και δέχτηκε πολλές τροποποιήσεις ως αποτέλεσμα εκτενών διαβουλεύσεων, υπό την αιγίδα του Ο.Η.Ε. . Προέβλε ένα ομοσπονδιακό κράτος, αποτελούμενο απο δύο ομόσπονδα κρατίδια. Το σχέδιο πέρασε απο δημοψήφισμα το 2004, με το 65% περίπου των τουρκοκυπρίων να το υπερψηφίζει, αλλά μονάχα το 24% των ελληνοκυπρίων να ψηφίζει υπερ. Έτσι, το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Στη 1 Μαίου του 2004 η Κύπρος έγινε μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ ήδη απο τα τέλη του 2003 μέρη της «νεκρής ζώνης» άνοιξαν επιτρέποντας το πέρασμα στην αντίθετη μεριά του νησιού.
Οι προσπάθειες για επίλυση του ζητήματος ανανεώθηκαν το 2014 οταν οι σε κοινό ανακοινωθέν οι ηγέτες της Δημοκρατίας της Κύπρου και της τουρκοκυπριακής κοινότητας εξέφρασαν την επιθυμία τους για εναν διακανονισμό. Ελληνική κυβέρνηση, Τουρκική κυβέρνηση και Ε.Ε., εξέφρασαν την υποστήριξη και την αισιοδοξία τους για τις ανανεωμένες συζητήσεις ειρήνευσης. Οι διαβουλεύσεις συνεχίστικαν για μήνες και διακόπηκαν απότομα τον Οκτώβριο του 2014 όταν ο πρόεδρος Αναστασιάδης αρνήθηκε να συμμετάσχει στις συζητήσεις ύστερα από την κρίση που δημιούργησε τουρκικό πολεμικό πλοίο στην κυπριακή ΑΟΖ, όπου διεξάγονταν έρευνες για την εύρεση κοιτασμάτων φυσικού αερίου. Οι διαβουλεύσεις συνεχήστηκαν τον Απρίλη του 2015 με την εκλογή νέου τουρκοκυπρίου προέδρου.
Βιβλιογραφία: Cyprus: A Modern History, William Mallinson, I.B.Tauris; Revised edition (December 15, 2008)
WILLIAM MALLINSON, Cyprus: Diplomatic History and the Clash of Theory in International Relations (London, New York. I.B. Tauris, 2010)
Cyprus: Diplomatic History and the Clash of Theory in International Relations,Dodd Clement, International Journal of Turkish Studies Vol. 19, No. 1/2, January 1, 2013.
WILLIAM MALLINSON, Cyprus: Diplomatic History and the Clash of Theory in International Relations (London, New York. I.B. Tauris, 2010)
Cyprus: Diplomatic History and the Clash of Theory in International Relations,Dodd Clement, International Journal of Turkish Studies Vol. 19, No. 1/2, January 1, 2013.
[1] Για πληροφορίες σχετικά με την ελληνική δικτατορία βλ. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ: ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΒΕΝΙΖΕΛΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΑΠΑΝΔΡΕΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, Διαμαντόπουλος Θανάσης, Εκδ Παπαζήση, Δεκ 1997.