Γράφει ο Γιάννης Ήλκος
Ο ποταμός Νείλος, αποτελεί το μεγαλύτερο σε μήκος ποτάμι παγκοσμίως, διασχίζοντας 6.650 χιλιόμετρα και περνώντας μέσα από 11 χώρες. Κατά προσέγγιση, η επιβίωση 160 εκατομμύρια ανθρώπων εξαρτάται από τα νερά του ποταμού, ενώ αναμένεται, μέσα στα επόμενα 25 χρόνια, ο αριθμός αυτός να διπλασιαστεί. Χώρα με τη μεγαλύτερη εξάρτηση στους φυσικούς πόρους του Νείλου είναι η Αίγυπτος, καθώς το 95% της επιφάνειας της καλύπτεται από την έρημο Σαχάρα. Ήδη από το 1929 το αραβικό κράτος αναγνωρίζοντας την πολύτιμη για αυτό αξία του Νείλου, είχε συνάψει διεθνή σύμβαση με το Ηνωμένο Βασίλειο – που τότε είχε υπό την κυριαρχία του τις: Κένυα, Σουδάν, Νότιο Σουδάν, Ουγκάντα και Τανζανία – σχετικά με την εκμετάλλευση των υδάτων του ποταμού, κατοχυρώνοντας στην Αίγυπτο το μερίδιο του λέοντος. Περαιτέρω συμφωνία συνήφθη το 1959 μεταξύ Σουδάν και Αιγύπτου αυτή τη φορά, που καθόριζε την εκμετάλλευση περίπου του 90% του συνολικού υδάτινου όγκου του ποταμού. Άξιο αναφοράς, είναι πως από τη μοιρασιά εξαιρέθηκαν τα υπόλοιπα 9 παρόχθια κράτη, παρόλο που σε αυτά συμπεριλαμβάνονται χώρες όπως η Αιθιοπία, δια της οποίας περνάει ο παραπόταμος Μπλε Νείλος, που εφοδιάζει τον κεντρικό ποταμό με το 85% των υδάτων του. Για τα υπόλοιπα παρόχθια κράτη, οι συμφωνίες αυτές νοούνται ως αποικειοκρατικές, οπότε και άκυρες.
Αναφορικά με την κατάσταση αυτή, Αιθιοπία, Κένυα, Ουγκάντα, Ρουάντα, Τανζανία και Μπουρούντι -6 εκ των συνολικά 11 παρόχθιων κρατών του Νείλου- δηλώνοντας τον σκοπό τους για περιφερειακή συνεργασία, αλλά και αναθεώρηση του status quo που δημιούργησαν οι παραπάνω συνθήκες, υπέγραψαν συμφωνία συνεργασίας το 2010 σχετικά με την εκμετάλλευση των υδάτων του ποταμού.
Μετά την υπογραφή της συνθήκης συνεργασίας, η Αιθιοπία, το 2011 ανακοίνωσε πως θα προχωρήσει στην κατασκευή του μεγαλύτερου υδροηλεκτρικού φράγματος της Αφρικής, το Great Ethiopian Renaissance Dam (GERD), επί του ποταμού Μπλε Νείλου σε μία τοποθεσία κοντά στα σύνορα της με το Σουδάν. Με το GERD προβλέπεται η Αιθιοπία να καταστεί ο πρώτος εξαγωγέας ενέργειας της Αφρικής, παράγοντας γύρω στα 6500megawatts ετησίως. Η ενέργεια αυτή πρόκειται, αφενός να λύσει το ενεργειακό της πρόβλημα, καθώς μόλις 15-20% του πληθυσμού της έχουν πρόσβαση σε ηλεκτρικό ρεύμα και αφετέρου να εξαχθεί σε χώρες από την Μεσογειακή Αίγυπτο, μέχρι τη Ρουάντα του νοτίου ημισφαιρίου, αποφέροντας ξένο κεφάλαιο μέσω των εξαγωγών ενέργειας. Επιπλέον, σχετικά με τον κοινωνικό αντίκτυπο για την ιδιαίτερα ταλανιζόμενη τα τελευταία έτη Αιθιοπία, αναμένεται να “σώσει” από την φτώχεια τον ραγδαία αναπτυσσόμενο λαό, του δεύτερου πολυπληθέστερου κράτους της αφρικανικής ηπείρου, καθώς ένας εκ των σημαντικότερων παραγόντων στο δρόμο για τη βιομηχανοποίηση, αποτελεί η ύπαρξη επαρκούς δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας. Ένας επιπλέον λόγος που έχει καταστήσει το GERD ενοποιητικό κοινωνικό παράγοντα, είναι πως το κολοσσιαίο υδροηλεκτρικό φράγμα κόστους 4 δισεκατομμυρίων δολαρίων, χρηματοδοτείται πλήρως από αιθιοπικά κεφάλαια (κρατικά ομόλογα και φορολογία), ενισχύοντας έτσι το ηθικό της κοινής γνώμης. Ενώ, σε περιφερειακό επίπεδο, το εν λόγω φράγμα λογίζεται ως έργο υποδομής που συμβάλλει στην ευρύτερη ανάπτυξη του Κέρατος και της Ανατολικής Αφρικής, διότι εντάσσεται σε ένα ευρύτερο αναπτυξιακό σχέδιο αναθεώρησης της θέσης των αφρικανικών χωρών στις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες. Με βάση το πλάνο αυτό, οι χώρες αυτές θα πάψουν να είναι μόνο εξαγωγείς πρώτων υλών, αλλά θα είναι σε θέση και να πωλούν οι ίδιες επεξεργασμένα και μεταποιημένα προϊόντα υψηλότερης αξίας στις παγκόσμιες αγορές.
Εκτός όμως από τις θετικές επιπτώσεις του εγχειρήματος αυτού, διαπιστώνονται και μία σειρά από προβλήματα, τα σημαντικότερα εκ των οποίων πηγάζουν από το Κάιρο. Η πλήρης εξάρτηση του αραβικού κράτους από τα ύδατα του Νείλου, σε συνδυασμό με τις περιόδους παρατεταμένης ξηρασίας και έναν πληθυσμό που συνεχώς αυξάνεται, αποτελούν αρκετούς λόγους για να κατανοήσει κανείς, γιατί θεωρείται υπαρξιακό, αλλά και ζήτημα ασφαλείας για την αιγυπτιακή πλευρά η κατασκευή του GERD. Τη θέση αυτή εξέφρασε και ο τότε πρόεδρος της Αιγύπτου Mohamed Morsi το 2013, δηλώνοντας, κατά τη διάρκεια πολιτικών συζητήσεων που μετέδιδε ζωντανά η τηλεόραση, πως «εάν χαθεί έστω και μία σταγόνα από τον Νείλο, πρόκειται να αντικατασταθεί με αίμα του αιγυπτιακού λαού», γεγονός που δυναμίτισε τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών.
Η αρχική αντιμετώπιση από το Κάιρο ήταν να πιέζει με κάθε τρόπο για να μη κατασκευαστεί ούτε το GERD, αλλά και κανένα άλλο παρόμοιο έργο υποδομής που θα έθετε υπό ξένο έλεγχο την ποσότητα του νερού που φθάνει στην Αίγυπτο. Σήμερα, εμφανίζεται πολύ πιο διαλλακτική στο επίπεδο των διαπραγματεύσεων, όπου βασικό σημείο είναι το χρονοδιάγραμμα γεμίσματος της δεξαμενής και το πως αυτό θα συμβεί ομαλά, ώστε να μην αντιμετωπίζουν προβλήματα το Σουδάν και η Αίγυπτος. Η Αιθιοπία από πλευράς της, δε θέλει να δεσμευτεί να απελευθερώνει συγκεκριμένες ποσότητες νερού σε περιόδους παρατεταμένης ξηρασίας. Αντιθέτως, προτρέπει και τα υπόλοιπα παρόχθια κράτη να κατασκευάσουν αντίστοιχα έργα υποδομής, για την αντιμετώπιση καταστάσεων εκτάκτου ανάγκης, όπως εξάλλου έχει κάνει και η Αίγυπτος εδώ και ήδη 50 χρόνια με το φράγμα του Ασουάν. Ταυτόχρονα, παρατηρείται πως αφού απέτυχε το αίτημα για μη κατασκευή του GERD, το Κάιρο έχει επιδοθεί και σε έναν διπλωματικό στίβο, ώστε να ενδυναμώσει τις περιφερειακές του σχέσεις με διμερείς και περιφερειακές συμφωνίες. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως η Αίγυπτος, κράτος που αποτελούσε παραδοσιακά σημαντική περιφερειακή δύναμη, έχει χάσει μέρος της επιρροής της από την Αραβική Άνοιξη και το 2011, χρονιά που η Αιθιοπία ανακοίνωσε την κατασκευή του GERD, ενώ αυτή της Αιθιοπίας, έταιρου περιφερειακού παράγοντα συνεχώς αυξάνεται.
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε με σιγουριά πως το καθεστώς που δημιούργησαν οι συνθήκες του 1929 και 1959 αλλάζει δραματικά, καθώς όλο και περισσότερα κράτη διεκδικούν δικαιώματα εκμετάλλευσης στον Νείλο. Δεδομένου όμως και του γεωγραφικού χώρου που διαδραματίζονται οι εν λόγω εξελίξεις, πιθανότερο μοιάζει το ενδεχόμενο μιας συγκρουσιακής σχέσης, παρά μίας φιλήσυχης γειτνίασης.
Πηγές:
BBC editing team, Egyptian warning over Ethiopia Nile dam, BBC, 2013, διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/world-africa-22850124
Damien Zane, Ethiopia’s River Nile: How it will be filled, BBC, 2020, διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/world-africa-53432948
Meron Moges-Gerbi, Tensions over the Nile River dam project as heavy rain sows confusion, CNN, 2020, διαθέσιμο σε:
https://edition.cnn.com/2020/07/21/africa/ethiopia-nile-river-dam-afr-intl/index.html
Sarah Lazarus, Is Ethiopia taking control over the River Nile?, CNN, 2018, διαθέσιμο σε:
https://edition.cnn.com/2018/10/19/africa/ethiopia-new-dam-threatens-egypts-water/index.html
Milena Veselinovic, Ethiopia’s $5bn project that could turn it into Africa’s water powerhouse, CNN, 2015, διαθέσιμο σε:
https://edition.cnn.com/2015/03/06/africa/grand-reneissance-dam-ethiopia/index.html
Michael Woldemariam, Nile Be Dammed, Foreign Affairs,2020, διαθέσιμο σε: https://www.foreignaffairs.com/articles/africa/2020-08-10/nile-be-dammed
Patrick Loch Otieno Lumumba, The Interpretation of the 1929 Treaty and it Legal Relevance and Implications for the Stability of the Region, JSTOR, 2007, διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/24487583?seq=1
International Hydropower Association, Grand Ethiopian Renaissance Dam, διαθέσιμο σε: https://www.hydropower.org/case-studies/ethiopia-grand-ethiopian-renaissance-dam-gerd Khalid Abdelaziz, Mahmoud Mourad, Egypt says talks over Ethiopia’s Nile dam deadlocked, calls for mediation, Reuters, 2019, διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/article/us-ethiopia-dam-egypt-idUSKCN1WK0IE?fbclid=IwAR08yQxQwMVbyIB4xG-5_xz3g3dglj2YHIh9miwoUJYzAojYpzV42VuZQSY