Γράφει η Μαρία Τσαρούχα
Οι πετρελαϊκές κρίσεις του 1973 και του 1980 αποτελούν τις δύο μεγαλύτερες ενεργειακές κρίσεις που είχε γνωρίσει ο κόσμος τα τελευταία 300 χρόνια. Οι λόγοι για την τρέχουσα κατάσταση στο ενεργειακό τοπίο είναι ποικίλοι και μία μονοδιάστατη προσέγγιση θα ήταν λαθεμένη. Το νέο είδος ενεργειακής κρίσης που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη, με τις τιμές να ανεβαίνουν και την αγορά να προβλέπει ελλείψεις, έχει τις ρίζες του αρκετά βόρεια στην Ευρώπη και στις ενεργειακές επιλογές τόσο της Ε.Ε. όσο και μεμονωμένων κρατών-μελών της. Σχετίζεται, παράλληλα, με τις οικονομικές και γεωπολιτικές επιλογές του βόρειου γείτονα της Ευρώπης και κύριου προμηθευτή της, της Ρωσίας, που το τελευταίο διάστημα είχε περιορίσει δραστικά τις ροές φυσικού αερίου προς τη Γηραιά Ήπειρο.
Εξίσου καθοριστικός παράγοντας που οδηγεί σε άνοδο την τιμή της ενέργειας είναι και η πολιτική της Ε.Ε. για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, με την απόφασή της να περιορίσει τη χρήση ρυπογόνων καυσίμων, εκτοξεύοντας έτσι τη ζήτηση για φυσικό αέριο, καθώς θεωρείται η κατεξοχήν μεταβατική λύση πριν την πλήρη εγκατάλειψη των ορυκτών καυσίμων.
Με την στρατηγική της ενεργειακής μετάβασης και την απομάκρυνση από τις «βρώμικες» λύσεις, πολλά εργοστάσια άνθρακα στην Ευρώπη έχουν ήδη κλείσει, ενώ ακόμη και η πυρηνική ενέργεια τίθεται εν μέρει στο περιθώριο. Η στροφή αυτή οδήγησε σε εξάντληση των κοιτασμάτων αερίου της Βόρειας Θάλασσας, δίνοντας χώρο στο φθηνό και άκρως διαθέσιμο ρωσικό φυσικό αέριο να γίνει σταδιακά μία απαραίτητη εναλλακτική, φτάνοντας το 2020 να τροφοδοτεί το ένα τρίτο του συνόλου της ευρωπαϊκής κατανάλωσης.
Η Ρωσία προμηθεύει την Ευρώπη, μέσω της Gazprom, το 41,1% της συνολικής ζήτησής για φυσικό αέριο, το οποίο χρησιμοποιείται για την παραγωγή του ενός πέμπτου περίπου της ηλεκτρικής ενέργειας στην Ευρώπη, καθιστώντας καθοριστική την επίδρασή της στην ενεργειακή αγορά. Οι ενεργειακές προμήθειες από το εξωτερικό, κυρίως από τη Ρωσία, τη Νορβηγία και την Αλγερία, αντιπροσωπεύουν περίπου το 70% του φυσικού αερίου που καταναλώνει η ΕΕ, με τις μεγαλύτερες οικονομίες να είναι και οι πιο εκτεθειμένες, με πρώτη την Γερμανία η οποία εισάγει το 80% των αναγκών της. Η αντιπαράθεση όμως, σε σχέση με τη Ρωσική προσφορά φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, υπογραμμίζει τη σημασία των συνολικότερων γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων γύρω από τα ενεργειακά ζητήματα.
Εν τω μεταξύ, η μείωση των προμηθειών από τη Ρωσία και τα προβλήματα συντήρησης των βρετανικών εγκαταστάσεων εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων αερίου στη Βόρεια Θάλασσα εμπόδισαν την αναπλήρωση των αποθεμάτων κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, με τις επιπτώσεις να είναι εμφανείς στις αρχές του φθινοπώρου και τις τιμές του φυσικού αερίου στη Βρετανία και την Ευρώπη να έχουν φτάσει σε επίπεδα ρεκόρ. Αυτό το γεγονός οδήγησε τον Οκτώβριο να καταστεί ο μήνας αποκάλυψης για την Ευρώπη, η οποία δυστυχώς βρίσκεται εξαιρετικά εκτεθειμένη, αναφορικά με την ενεργειακή της επάρκεια. Η παρέμβαση του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (ΙΕΑ) ήταν καθοριστική, τονίζοντας πως είναι εφικτό για τη Ρωσία να αυξήσει τις ποσότητες που δίνει στην Ευρώπη κατά 15%. Ο Ρώσος πρόεδρος, ωστόσο, παρενέβη για να μειώσει την πίεση στην αγορά στα τέλη Οκτωβρίου, δίνοντας εντολή στον κρατικό κολοσσό Gazprom να αρχίσει να ξαναγεμίζει τις ευρωπαϊκές εγκαταστάσεις αποθήκευσης φυσικού αερίου, οδηγώντας τις τιμές χαμηλότερα. Παρ ’όλα αυτά φαίνεται πιθανό πως αν η Ευρώπη δεν απομακρυνθεί από τη ρωσική ενέργεια, η ήπειρος θα βρεθεί σε μία δύσκολη οικονομικά και στρατηγικά θέση.
Πρωταρχικός στόχος της Ρωσίας είναι να εδραιώσει την θέση της ως αναπόφευκτου εταίρου, στέλνοντας με τον τρόπο αυτό το μήνυμα, πως η αύξηση των εξαγωγών προς την Ευρώπη θα περάσει μέσα από τον επίμαχο αγωγό Nord Stream 2 προς την Γερμανία. Ο λόγος για τον αγωγό που θα μεταφέρει φυσικό αέριο απευθείας από τη Ρωσία στη Γερμανία, παρακάμπτοντας έτσι την Ουκρανία και την Πολωνία, υπογραμμίζοντας τον διπλωματικό ελιγμό της Ρωσίας, αναδεικνύοντάς την ισχύ της ακριβώς όταν η ζήτηση για φυσικό αέριο βρίσκεται παγκοσμίως στα ύψη.
Την ίδια στιγμή είναι σε εξέλιξη ένας ευρύτερος γεωπολιτικός ανταγωνισμός, που ονομάστηκε «Νέος Ψυχρός Πόλεμος» με αφορμή κυρίως την ένωση της Κριμαίας με τη Ρωσία και τις εξελίξεις στο Ουκρανικό. Ο Αμερικανός πρόεδρος Τζο Μπάιντεν προειδοποίησε τον Ρώσο ομόλογό του για οικονομικές κυρώσεις «που δεν έχει ξαναδεί ποτέ» σε περίπτωση που επιτεθεί στην Ουκρανία. Με τη σειρά της και η Γαλλία προειδοποίησε για τις «στρατηγικές και μαζικές συνέπειες» που θα είχε μία επίθεση εναντίον της Ουκρανίας, την ώρα που η Μόσχα κατηγορείται ότι συγκεντρώνει στρατεύματα στα σύνορα με τη χώρα αυτή. Ο Γερμανο-ρωσικός αγωγός Nord Stream 2 δεν θα λάβει άδεια για να λειτουργήσει σε περίπτωση νέας κλιμάκωσης στην Ουκρανία, βάσει συμφωνίας επί της αρχής ανάμεσα στο Βερολίνο και την Ουάσινγκτον, δήλωσε με τη σειρά της και η επικεφαλής της γερμανικής διπλωματίας, Αναλένα Μπέρμποκ.
Η Ουκρανία, που είναι μέχρι σήμερα μία από τις μεγάλες χώρες διαμετακόμισης του ρωσικού αερίου προς την Ευρώπη, φοβάται ότι θα εξασθενήσει οικονομικά και διπλωματικά. Στο ενεργειακό παιχνίδι, καθοριστικός είναι και ο ρόλος των Ηνωμένων Πολιτειών, διότι για την Ουάσιγκτον ο Nord Stream 2 δεν είναι απλώς ένα έργο υποδομής για τον εφοδιασμό της Δυτικής Ευρώπης με ρωσικό φυσικό αέριο, αλλά μία γεωπολιτική διαμάχη. Ο Αμερικανός Υπουργός Εξωτερικών Άντονι Μπλίνκεν δήλωσε ότι είναι απίθανο ο αγωγός Nord Stream 2 να τεθεί σε λειτουργία «αν η Ρωσία επιτεθεί στην Ουκρανία». Ο περιβόητος αγωγός έχει προκαλέσει εντάσεις στις σχέσεις του Βερολίνου με την Ουάσιγκτον, η οποία επί χρόνια επέμενε ότι αυξάνει δραματικά την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από τη Μόσχα και κατά καιρούς έχει επιβάλει κυρώσεις σε όσες εταιρείες συμμετείχαν στην εκτέλεση των έργων του αγωγού. Δύσκολη η απόφαση και για την ΕΕ, καθώς οι «27» εμφανίζονται διχασμένοι, διότι η μη λειτουργία του αγωγού θα είχε επώδυνες συνέπειες στις τιμές του φυσικού αερίου στην Ευρώπη, που ήδη έχουν σκαρφαλώσει σε ιστορικά επίπεδα.
Όλα τα ανωτέρω δείχνουν μία πραγματική δυσκολία που διαπερνά την παγκόσμια οικονομία και αναδεικνύεται η δυσκολία απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα. Παρ’ όλη την προσπάθεια να υπάρξει μία μεγάλη στροφή προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η προοπτική της οικονομικής ανάπτυξης σημαίνει, προς το παρόν τουλάχιστον, και μία διαρκή ζήτηση για ενέργεια από ορυκτά καύσιμα. Στο πλαίσιο που διαμορφώνει αυτή η αντίφαση και στον τρόπο που αυτό επηρεάζεται και από γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς, είναι πιθανό να έχουμε αρκετές αναταράξεις στις αγορές ενέργειας όπως και έντονες συγκυριακές ελλείψεις, που με τη σειρά τους θα μεταφράζονται και σε αυξήσεις των τιμών, τουλάχιστον για όσο διάστημα δεν καθίσταται εφικτή η ανάδειξη ενός παραγωγικού μοντέλου που να μπορεί να αποσυνδέει την ανάπτυξη από εκείνο το είδος αύξησης της ζήτησης για ενέργεια που οδηγεί στην αναγκαστική καταφυγή στα ορυκτά καύσιμα.
Βιβλιογραφία
Αποστολόπουλος, Κ., Πώς κατέληξε η Ευρώπη ενεργειακή «αιχμάλωτη» της Ρωσίας; Insider, 2021. Διαθέσιμο σε https://www.insider.gr/oikonomia/198898/pos-katelixe-i-eyropi-energeiaki-aihmaloti-tis-rosias
Δανδόλου, Ν., Η κρίση του φυσικού αερίου στην Ευρώπη – Ο «βάτραχος στο βραστό νερό» και τα παιχνίδια της Ρωσίας, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 2021. Διαθέσιμο σε https://www.ot.gr/2021/09/20/energeia/i-krisi-tou-fysikou-aeriou-stin-eyropi-o-vatraxos-sto-vrasto-nero-kai-ta-paixnidia-tis-rosias/
Καραγιώργη, Ε., Πώς η Ρωσία εκμεταλλεύεται την κρίση στην ενέργεια για να πιέσει την ΕΕ, naftemporiki.gr, 2021. Διαθέσιμο σε https://m.naftemporiki.gr/story/1786703/pos-i-rosia-ekmetalleuetai-tin-krisi-stin-energeia-gia-na-piesei-tin-ee
ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ, Ο ΙΕΑ καλεί τη Ρωσία να στείλει περισσότερο φυσικό αέριο στην Ευρώπη, 2021. Διαθέσιμο σε https://www.protothema.gr/economy/article/1163636/o-iea-kalei-ti-rosia-na-steilei-perissotero-fusiko-aerio-stin-europi/