Γράφει η Κατερίνα Τάνγκου
Το ρωσικό κράτος αποτελεί, χωρίς αμφιβολία, μια από τις μεγαλύτερες δυνάμεις στην διεθνή σκηνή, τη μεγαλύτερη πυρηνική δύναμη παγκοσμίως και μάλιστα αποτελεί την μακροβιότερη μεγάλη δύναμη. Αναγνωρίστηκε ως τέτοια το 1709 ή έστω το 1721, ωστόσο, δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί ότι πλέον βρίσκεται σε τροχιά παρακμής και η αίγλη της πάλαι ποτέ Ε.Σ.Σ.Δ., ανήκει στο παρελθόν.
Η Ρωσία αποτελεί ένα τεράστιο γεωγραφικά κράτος, στο έδαφος του οποίου έχουν ζήσει ανά τους αιώνες εκατοντάδες εθνότητες. Ουσιαστικά, όμως, οι πρόγονοι όλων αυτών των εθνοτήτων, ήταν οι Ρως, οι οποίοι πρωτοεμφανίστηκαν στην ιστορία το έτος 839. Σταδιακά, αυτοί θα ελέγξουν την περιοχή που σήμερα αποτελεί την κεντρική Ρωσία, την Ουκρανία και την Λευκορωσία. Διάκριση μεταξύ αυτών των τριών θα υπάρξει πολύ αργότερα, τον 14ο-15ο αιώνα. Γύρω στο έτος 862, αρχίζουν να δημιουργούνται και οι πρώτες ρωσικές δυναστείες, ενώ τον 10ο και 11ο αιώνα το κράτος των Ρως θα περάσει μια φάση μεγάλης ακμής. Τελικά, όμως, τον 13ο αιώνα, το ισχυρό έως τότε κράτος των Ρως θα διαλυθεί από τους Μογγόλους, οι οποίοι θα ασκήσουν τεράστια επιρροή στην ρωσική ιστορία και πολιτική.
Κάπου στον 14ο-15ο αιώνα, η Μόσχα βρέθηκε στην κορυφή του status quo μετά την νίκη της απέναντι στους Μογγόλους και άρχισε η ραγδαία εδαφική της επέκταση. Στην μεγάλη εικόνα η επέκταση είναι συνεχής, στην πραγματικότητα, όμως, υπήρχαν πολλές διακυμάνσεις (το ρωσικό κράτος είναι ακόμα αραιοκατοικημένο, δεν υπάρχουν μεγάλα αστικά κέντρα, έχει ακόμα πολλούς ισχυρούς αντιπάλους, απολυταρχικό σύστημα, η παραγωγή είναι ως επί το πλείστον αγροτική κλπ). Γύρω στον 16ο αιώνα θα διαμορφωθεί η Ρωσία με την μορφή που είναι γνωστή έως και σήμερα, τεράστια χώρα, ακόμα οι Οθωμανοί μπλοκάρουν την έξοδο της στη Μαύρη Θάλασσα αλλά πλέον έχει έξοδο στην Βαλτική Θάλασσα.
Έως τον 19ο αιώνα, η χώρα θα έχει μια σταθερή και σχετικά ήρεμη πορεία, κάτι που αλλάζει αιφνίδια το 1812, με την εισβολή της Γαλλίας στην Ρωσία, στο πλαίσιο των Ναπολεόντειων Πολέμων. Στην μάχη του Μποροντίνο, τακτικά θα νικήσουν οι Γάλλοι (θα μείνουν κύριοι του πεδίου της μάχης), στρατηγικά όμως την νίκη την πέτυχαν οι Ρώσοι. Μετά την ήττα της Γαλλίας, λοιπόν, η Ρωσία έφτασε να αποτελεί την δεύτερη πλέον μεγαλύτερη δύναμη στο υφιστάμενο τότε status quo. Από το 1820, όμως, και μετά αρχίζει η πτώση της Ρωσίας. Αρχικά, σε ιδεολογικό επίπεδο, αφού η καταπίεση του τσαρικού καθεστώτος θα πάψει να είναι αποτελεσματική αλλά και σε οικονομικό καθώς η Ρωσία συνεχίζει να είναι καθυστερημένη και με πολύ λίγες και μη σημαντικές βιομηχανίες. Η οικονομία της συνεχίζει να βασίζεται ως επί το πλείστον στην αγροτική παραγωγή, κάτι που είναι ντροπιαστικό για μια πλέον μεγάλη δύναμη. Μεγαλύτερη απόδειξη της ρωσικής αδυναμίας αποτελεί η νίκη των Γάλλων και των Άγγλων, από την άλλη άκρη της Ευρώπης, εντός της Κριμαίας.
Το 1905, ξεσπά η πρώτη επανάσταση στην Ρωσία (Πανρωσική), μετά την οποία η χώρα θα αποκτήσει και το πρώτο της Σύνταγμα, ενώ το 1907 η Ρωσία θα βρεθεί σε συμμαχία με την Αγγλία και την Γαλλία (Entente) μαζί με τις οποίες θα εμπλακεί και στον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1917 και ενώ ο παγκόσμιος πόλεμος συνεχίζεται, θα ξεσπάσουν στο εσωτερικό της Ρωσίας δύο Επαναστάσεις των Μπολσεβίκων (Φεβρουαριανή και Οκτωβριανή Επανάσταση), οι οποίες είχαν τεράστια απήχηση στους Ρώσους στρατιώτες και διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο για την χώρα, αφού τον Οκτώβριο του 1917, ο Λένιν πέτυχε στην Αγία Πετρούπολη το πραξικόπημα, το οποίο σχεδίαζε.
Στο πλαίσιο του ρωσικού εμφυλίου πολέμου, οι Μπολσεβίκοι απέδειξαν ότι είχαν ισχυρή εσωτερική νομιμοποίηση. Κατάφεραν να αντιμετωπίσουν αντεπαναστατικές δυνάμεις υποστηριζόμενες από πολλούς εξωτερικούς παράγοντες, να κρατήσουν το κέντρο (Μόσχα και Κεντρική Ρωσία) και τελικά να επικρατήσουν σε όλα τα μέτωπα. Έτσι, με το τέλος του εμφυλίου πολέμου στη χώρα το 1922, οι Μπολσεβίκοι θα πετύχουν θριαμβευτική νίκη και θα αποκαταστήσουν την κυριαρχία τους σχεδόν στο σύνολο της παλιάς Ρωσικής Αυτοκρατορίας.
Έχοντας φτάσει λοιπόν οι Μπολσεβίκοι στο πικ της ισχύος τους, ίδρυσαν το 1922 την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Ο πυρήνας της ιδεολογίας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης ήταν βασικά μια συγκεντρωτική οικονομία με ένα πρωτοποριακό μονοκομματικό κράτος για την υλοποίηση της δικτατορίας του προλεταριάτου. Ιδρυτής και πρώτος ηγέτης της Ε.Σ.Σ.Δ. υπήρξε ο Βλαντίμιρ Ιλίτς Ουλιάνοφ, γνωστός και ως Λένιν. Η ιδεολογία του είχε έντονες επιρροές από τον Μαρξισμό με ρηξικέλευθες και πρωτοπόρες ιδέες, πέθανε, όμως, νωρίς χωρίς ενδεχομένως να εφαρμόσει αυτές τις ιδέες με τον τρόπο και στον βαθμό, τον οποίο επιθυμούσε. Μετά τον θάνατο του Λένιν, το έτος 1924, την ηγεσία του Κόμματος αναλαμβάνει ο Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν. Ο Στάλιν βασίζει την δική του πολιτική επίσης στον Μαρξισμό, όπου μέσω της δικτατορίας του προλεταριάτου και της κρατικοποίησης των μέσων παραγωγής θα επιτευχθεί ο σοσιαλισμός και σταδιακά ο πολυπόθητος κομμουνισμός.
Ο Στάλιν αποτέλεσε ίσως τον πιο σκληρό ηγέτη του κόμματος καθώς εφάρμοσε μερικές από τις πιο άτεγκτες πολιτικές σε όλη την ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1929, ο Στάλιν υλοποίησε το μέτρο της κολεκτιβοποίησης της γεωργίας. Αυτό που βασικά προέβλεπε αυτή η πολιτική ήταν η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας των αγροτών και η δημιουργία μεγάλων κολεκτίβων, δηλαδή συλλογικά αγροκτήματα τεραστίων εκτάσεων, όπου η παραγωγή είναι κεντρικά σχεδιασμένη. Η κολεκτιβοποίηση αποτέλεσε μια καταστροφική πολιτική προκαλώντας έναν τραγικό λιμό και εκατομμύρια θύματα. Το μέτρο της κολεκτιβοποίησης εξηγείται από έναν συνδυασμό ιδεολογίας και ανάγκης να συγκεντρωθούν πόροι για να καταφέρει ο Στάλιν να βρει συνάλλαγμα για να αγοράσει τα μηχανήματα, απαραίτητα για την εκβιομηχάνιση της χώρας. Το αποτέλεσμα, όμως, ήταν να καταστραφεί η αγροτική παραγωγή, ενώ η γεωργία παρέμεινε η μαύρη τρύπα της παραγωγής μέχρι και την κατάρρευση της Ε.Σ.Σ.Δ..
Ακόμη μια σκληρή πολιτική, την οποία εφάρμοσε ο Στάλιν την περίοδο 1936-1939, ήταν αυτή των Σταλινικών Εκκαθαρίσεων ή της Σταλινικής Τρομοκρατίας. Αυτό που προέβλεπε το σχέδιό του ήταν να σκοτώσει τα υψηλόβαθμα στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος, να εκκαθαρίσει όλον τον κομματικό μηχανισμό σε ολόκληρη την Ε.Σ.Σ.Δ. και να διαλύσει την στρατιωτική ηγεσία. Η επίσημη εξήγηση που έδωσε ο Στάλιν για αυτήν του την πρακτική ήταν ότι όλοι όσοι σκότωσε ήταν προδότες, πράκτορες των καπιταλιστών, οι οποίοι σχεδίαζαν να ανατρέψουν το μπολσεβικικό καθεστώς και να επαναφέρουν τον καπιταλισμό στην χώρα. Παρ’ όλα αυτά και ο ίδιος ο Στάλιν ομολόγησε αργότερα ότι στην ουσία εκτέλεσε εκείνους, τους οποίους θεωρούσε ανίκανους. Κίνηση ματ από τον Στάλιν αποτέλεσε, επίσης, και το Σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότοφ, το έτος 1939, το οποίο βασικά προέβλεπε οικονομική συνεργασία μεταξύ της ναζιστικής Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης και ακόμη ένα μυστικό πρωτόκολλο σύμφωνα με το οποίο διαμελιζόταν η Ανατολική Ευρώπη. Το Σύμφωνο αυτό αποδείκνυε περίτρανα την εφαρμογή της Real Politik και πως καμία ιδεολογία δεν είναι σημαντικότερη από το έθνος.
Δύο χρόνια αργότερα, το 1941, σημαίνεται η έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου με την εισβολή του Αδόλφου Χίτλερ στην Ε.Σ.Σ.Δ. και ολοκληρώνεται με την είσοδο των Σοβιετικών στο Βερολίνο και την θριαμβευτική τους νίκη. Αξίζει να σημειωθεί ότι, αυτός ο πόλεμος ονομάζεται μέχρι και σήμερα “Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος”. Άρα, η μαρξιστική ανάλυση ότι δεν υπάρχουν έθνη αλλά μόνο τάξεις, αναιρείται. Το 1945 ολοκληρώνεται ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και πλέον η Σοβιετική Ένωση αποτελεί υπερδύναμη στη διεθνή σκηνή. Την περίοδο εκείνη ξεκινάει και η ψυχροπολεμική αντιπαράθεση με τις Η.Π.Α. Ο λεγόμενος “Ψυχρός Πόλεμος” ήταν μια αντιπαράθεση πλανητικού επιπέδου, καθώς ήταν κυρίως ένας ιδεολογικός πόλεμος και όχι απλά ένας πόλεμος ανάμεσα σε δύο χώρες με αντίθετα συμφέροντα.
Το 1949, και υπό την απειλή των Η.Π.Α. η Σοβιετική Ένωση θα αποκτήσει τα πρώτα της ατομικά όπλα και το 1953 τα πρώτα της θερμοπυρηνικά όπλα, ενώ το ίδιο έτος έρχεται και ο θάνατος του Στάλιν. Αυτός που ανέλαβε να καλύψει το κενό του Στάλιν ήταν ο Νικίτα Χρουστσόφ, από το 1953 έως το 1964. Σε γενικές γραμμές, ο Χρουστσόφ μεριμνούσε κάπως για το βιοτικό επίπεδο του λαού, ήταν αρκετά τυχοδιώκτης στα διεθνή, ενώ η πολιτική του διέφερε αρκετά από αυτήν του Στάλιν. Σταδιακά, ο ηγέτης αρχίζει να χάνει την ισχύ του και να γίνονται φανερά τα προβλήματα της σοβιετικής σχεδιασμένης οικονομίας, καθώς το σύστημα αυτό ήταν πλέον πολύ σπάταλο.
Φτάνοντας, λοιπόν, στην λήξη της κυριαρχίας του Χρουστσόφ, εμφανίστηκε ο αντικαταστάτης του, ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ, από το 1964 έως το 1982. Η εποχή του ονομάστηκε εποχή της στασιμότητας, παρ’ όλο που επί της προεδρίας του η Ε.Σ.Σ.Δ. αύξησε την επιρροή της στην Αφρική και στην Λατινική Αμερική, εδάφη, τα οποία μέχρι πρότινος θεωρούνταν από τους Αμερικανούς ως δικό τους επιφυλασσόμενο πεδίο. Ακόμη, επί Μπρέζνιεφ η Σοβιετική Ένωση ξεπέρασε τις Η.Π.Α. σε αριθμό πυρηνικών κεφαλών. Ενώ, όμως, συμβαίνουν όλα αυτά, εσωτερικά το σύστημα καταρρέει.
Αμέσως μετά τον Μπρέζνιεφ και για λίγο χρονικό διάστημα, από το 1982 έως το 1984, επικεφαλής του Κομμουνιστικού Κόμματος ανέλαβε ο Γιούρι Αντρόπωφ και από το 1984 έως το 1985, ο Κωνσταντίν Τσερνιένκο. Λόγω του ότι και οι δυο ανήλθαν στην εξουσία σε μεγάλη ηλικία, δεν υπηρέτησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα και δεν είχαν ισχυρό αντίκτυπο στην πορεία της Σοβιετικής Ένωσης. Αναλαμβάνει, λοιπόν, το 1985 και επίσημα ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ.
Τότε, το σύστημα βρισκόταν ήδη σε κρίση και το πρόβλημα με τον Γκορμπατσώφ ήταν ότι δεν είχε έναν ξεκάθαρο αντικειμενικό σκοπό. Το σύστημα άρχισε να δίνει εξουσίες στις επιμέρους σοβιετικές, σοσιαλιστικές δημοκρατίες με αποτέλεσμα να εμφανίζονται κι άλλοι πρόεδροι εκλεγμένοι. Έτσι, λοιπόν, επήλθε η διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ., τον Αύγουστο του 1991, όταν στελέχη του παλαιού κομματικού μηχανισμού έκαναν ένα βιαστικό πραξικόπημα, συνέλαβαν τον Γκορμπατσώφ και τον έθεσαν σε περιορισμό. Οι πραξικοπηματίες δεν είχαν προλάβει να ελέγξουν την χώρα, οπότε εμφανίζεται πολύ δυναμικά ο Μπορίς Γιέλτσιν. Ο ίδιος κινητοποιεί πιστές σε εκείνον στρατιωτικές δυνάμεις και ουσιαστικά το πραξικόπημα καταστέλλεται αναίμακτα, αλλά πλέον ο Γκορμπατσώφ έχει χάσει κάθε ίχνος εξουσίας που είχε. Στα τέλη του 1991, ο Γιέλτσιν, ο Πρόεδρος της Ουκρανίας και ο ηγέτης της Λευκορωσίας αποφάσισαν να διαλύσουν την Ε.Σ.Σ.Δ. και ο Γκορμπατσώφ έμεινε ανίσχυρος να προεδρεύει στο τίποτα.
Σταχυολογώντας την πορεία της ρωσικής ιστορίας, εξάγονται ορισμένα γενικά συμπεράσματα. Αρχικά, η Ρωσία δυνητικά εμπλέκεται σε περισσότερα του ενός μέτωπα, ενίοτε ταυτόχρονα. Ένα από τα λάθη που κάνουν οι χώρες, οι οποίες έχουν συναλλαγές με την Ρωσία είναι ότι προσπαθούν να την στρέψουν αποκλειστικά προς την Ασία για να μην ασχοληθεί με την Ανατολική Ευρώπη, πράγμα για το οποίο δεν υπάρχει καμία πιθανότητα. Σήμερα, είναι πιο εμφανές από ποτέ ότι η Ρωσία επιδιώκει να παίξει ρόλο και στην Κεντρική Ασία και στην Άπω Ανατολή και στην Ανατολική Ευρώπη. Είναι μια χώρα, η οποία περιοδικά διέρχεται από φάσεις αστάθειας-παρακμής (εποχή των αναταραχών, επαναστάσεις και εμφύλιος κλπ). Ωστόσο, αποτελεί μια υπερβολικά μεγάλη γεωπολιτική μονάδα για να μην ανακάμψει. Χαρακτηριστικά, αποτελεί μια αυταρχική εξουσία με δημοκρατικά-επαναστατικά διαλλείματα με εξάρσεις των ακροτήτων, ενίοτε. Όμως, σε όλες τις περιπτώσεις, ο στυλοβάτης της αυταρχικής εξουσίας είναι η μυστική αστυνομία. Είναι η δύναμη πίσω από τον θρόνο, καθώς διασφαλίζει την συνέχεια της κεντρικής εξουσίας. Η Ρωσία γενικότερα αντιλαμβάνεται απειλές από παντού. Αυτό οι Αμερικανοί δεν το έλαβαν υπόψη όταν αποφάσισαν να διευρύνουν το ΝΑΤΟ ή όταν άρχισαν να ασχολούνται με την Ουκρανία, φτάνοντας στα γεγονότα, τα οποία είναι ευρέως γνωστά έως και σήμερα. Τέλος, ακολουθεί μια Real Politik, σύμφωνα με την οποία πάνω απ’ όλα είναι το εθνικό συμφέρον της Μόσχας.
Ολοκληρώνοντας, προκειμένου να γίνει ευκολότερα αντιληπτό το μοτίβο της ρωσικής πολιτικής, πρέπει να σημειωθεί ότι οι παρακμάζουσες μεγάλες δυνάμεις αποτελούν μεγάλο κίνδυνο και φοβερές πηγές αστάθειας στη διεθνή πολιτική. Έτσι, λοιπόν, και η Ρωσία, ούσα μια τέτοια παρακμάζουσα μεγάλη δύναμη, αποτελεί τώρα το μεγαλύτερο πρόβλημα στην Ευρώπη και όχι μόνο με την στρατιωτική της επέμβαση στην Ουκρανία. Το ενδεχόμενο να υφίσταται μια Ρωσία εσωστρεφής, η οποία θα προσπαθήσει να λύσει τα δικά της προβλήματα και θα πάψει να ασχολείται με την γύρω περιοχή, δεν είναι πιθανό ούτε στο μέλλον και σίγουρα ούτε στο παρόν.
Πηγές:
Alexeev D. (2014). Russian Politics in Times of Change: Internal and External Factors of Transformation. Connections The Quarterly Journal, 105-122.
Ηistory.com Editors (2022). Soviet Union-Countries, Cold War & Collapse. History.com [Last update: 13/4/2022]. Διαθέσιμο σε: https://www.history.com/topics/russia/history-of-the-soviet-union
Keenan E. L., Wachtel Α. Β., Medvedkof O. L., Medvedkof Y. V. et. al (2022). Russia. Britannica. [Last update: 2/7/2022]. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/place/Russia
The Editors of Encyclopedia Britannica (2018). Communist Party of the Soviet Union. Britannica. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/topic/Communist-Party-of-the-Soviet-Union
Harrison M. (2017). The Soviet economy, 1907-1991: It’s life and afterlife. voxeu. Διαθέσιμο σε: https://voxeu.org/article/soviet-economy-1917-1991-its-life-and-afterlife
History.com Editors (2019). Russia: A Timeline. History [Last update: 3/8/2021]. Διαθέσιμο σε: https://www.history.com/topics/russia/russia-timeline
Πηγή εικόνας εξωφύλλου Aivazovsky (2007). Flag of Russia. Wikipedia. Διαθέσιμο σε: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Flag-map_of_Russia.svg