Γράφει η Σοφία Τζώτζα
Ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει εκτενώς την περιοχή της Νότιας Αμερικής συνίσταται στην έννοια του ρετζιοναλισμού ή τοπικισμού στην ελληνική του μετάφραση. Στον πυρήνα της έννοιας του ρετζιοναλισμού βρίσκεται η ιδέα για έναν ανοιχτό χώρο συζήτησης και συνδιαλλαγής μεταξύ γειτονικών κρατών, με απώτερο στόχο τη διαμόρφωση μιας κοινής περιφερειακής πολιτικής ή και την αμοιβαία ή μη ανταλλαγή πρακτικών και μεθόδων που μπορούν να ωφελήσουν το κάθε κράτος ξεχωριστά (Riggirozzi & Grugel, 2015).
Από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, έχουν λάβει χώρα πολλές και διαφορετικές απόπειρες οικοδόμησης περιφερειακών και υπο-περιφερειακών σχημάτων στην περιοχή, άλλες με περισσότερη και άλλες με λιγότερη επιτυχία. Κάθε οργανισμός που συστάθηκε, ανάλογα σε κάθε περίσταση με τον αντικειμενικό του σκοπό, αλλά και με τα κράτη-μέλη που τον απαρτίζουν, έχει αποπειραθεί να προωθήσει τη συνεργασία και τη συλλογική αντίληψη των συμφερόντων της εκάστοτε περιοχής. Αρχικά, η συνέργεια των κρατών-μελών συνίστατο σε επίπεδο εμπορικό, οικονομικό, πολιτικό, αλλά στη συνέχεια με την ωρίμανση των συνθηκών αφορούσε και την προώθηση ορισμένων ενιαίων δημοκρατικών και κοινωνικών προτύπων στην περιοχή (Riggirozzi & Grugel, 2015).
Στη Νότια Αμερική, η Ομάδα των Άνδεων που συστάθηκε τη δεκαετία του 1960, αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση οργανισμού υποπεριοχής που διαμορφώθηκε με πρωταρχικό σκοπό το άνοιγμα των αγορών των εμπλεκόμενων χωρών (Britannica, n.d.). Από την άλλη πλευρά, ο Εμπορικός Συνασπισμός για τη Νότιο Αμερική (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2025), ευρύτερα γνωστός ως MERCOSUR, είναι το αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο η Βραζιλία και η Αργεντινή αντιλήφθηκαν και ερμήνευσαν τις παγκόσμιες συνθήκες της εποχής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, στόχευσαν στη διαμόρφωση ενός οργανισμού με κύριο σκοπό την ευρύτερη οικονομική ολοκλήρωση των κρατών-μελών, προκειμένου η περιοχή να καταστεί πιο ανταγωνιστική στο πλαίσιο της διεθνούς σκηνής της δεκαετίας του 1990 (Luca Gardini, 2007). Δύο δεκαετίες αργότερα, το 2008, αναδύθηκε και η Ένωση για τις χώρες της Νότιας Αμερικής ή UNASUR, όπως προκύπτει το ακρωνύμιο από τα ισπανικά αρχικά του οργανισμού. Η UNASUR έρχεται ουσιαστικά να συνενώσει, χωρίς ωστόσο να αντικαταστήσει, τα κράτη-μέλη της Κοινότητας των Άνδεων και του MERCOSUR και όχι μόνο, με την προοπτική της σύγκλισης των συχνά αντικρουόμενων συμφερόντων μεταξύ των οργανισμών, αλλά και των κρατών-μελών. Η κύρια προτεραιότητα φάνηκε να αφορά στην οικοδόμηση μιας ξέχωρης πολιτικής ταυτότητας του οργανισμού, καθώς και στη συλλογική έκφραση των φιλοδοξιών και του οράματος των χωρών της Νοτίου Αμερικής (IDSA, 2023).
Σύμφωνα με τους Riggirozzi και Grugel (2015), η UNASUR εισάγει στην περιοχή τα θεμέλια για μια μετα-ηγεμονική, καθώς και μετα-εμπορική περιφερειακή διακυβέρνηση στη Νότια Αμερική. Μετα-ηγεμονική χαρακτηρίζεται από τους παραπάνω συγγραφείς διότι, από τη μία πλευρά, η επιρροή των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (ΗΠΑ) στην περιοχή φαίνεται να υφίσταται μια σχετική άμβλυνση τα τελευταία χρόνια, ενώ από την άλλη πλευρά, η ηγεμονία της Βραζιλίας, της μεγαλύτερης δύναμης στην περιοχή, δεν είναι ολοκληρωτική και απόλυτη σε όλους τους τομείς. Μετα-εμπορική χαρακτηρίζεται διότι η έμφαση δεν δίνεται πλέον αποκλειστικά στην απελευθέρωση και διαμόρφωση μιας κοινής αγοράς. Ο ρετζιοναλισμός, λοιπόν, στη Νότια Αμερική μπορεί να εκληφθεί ως μια δυναμική και μετασχηματιστική διαδικασία που ακολουθεί τις εξελίξεις και γεωπολιτικές αλλαγές της περιοχής (Riggirozzi & Tussie, 2012).
Παρ’ όλο που ο ρετζιοναλισμός στην περιοχή έχει εξελιχθεί και αναβαθμιστεί σε μεγάλο βαθμό, η ανασφάλεια που έχει ριζώσει στη Νότια Αμερική ευρύτερα και κατ’ επέκταση και στις περιφερειακές δομές της περιοχής, παραμένει ένα επίκαιρο ζήτημα που απειλεί τη σταθερότητα οποιουδήποτε περιφερειακού εγχειρήματος (Chipman & Smith, 2009). Είναι γεγονός ότι, ιστορικά, η περιφερειακή ασφάλεια στη Νότια Αμερική έχει επηρεαστεί και ρυθμιστεί κυρίως από ξένες δυνάμεις, με τις ΗΠΑ να πρωτοστατούν. Στο ίδιο πλαίσιο, οι εσωτερικές συγκρούσεις, τα στρατιωτικά πραξικοπήματα και τα αντικρουόμενα εθνικά και διακρατικά συμφέροντα έχουν ανακόψει την ανάπτυξη και την αποφασιστική εδραίωση περιφερειακής ασφάλειας. Στο πέρασμα του χρόνου, κατέστη σαφές ότι τα αναδυόμενα δημοκρατικά καθεστώτα του ‘80 στη Νότια Αμερική, δε διέθεταν επαρκή εμπειρία ή θεσμική οργάνωση για την αντιμετώπιση κατά κύριο λόγο μη κρατικών απειλών, όπως το λαθρεμπόριο ναρκωτικών, τυχόν βίαιες ομάδες, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και τη κρατική και μη διαφθορά (Kaufman & Stallings, 2019).
Όπως προαναφέρθηκε, η UNASUR αποτελεί τον πιο πρόσφατα «υποσχόμενο» από τους διακρατικούς οργανισμούς στη Νότια Αμερική, με συλλογικό όραμα, ευρεία προοπτική και διεπιστημονική προσέγγιση. Αν και η UNASUR συνέβαλε καθοριστικά στην αναδιαμόρφωση των φιλοδοξιών της Λατινικής Αμερικής σε διεθνές, περιφερειακό, αλλά και εγχώριο επίπεδο, με τον απώτερο αντικειμενικό στόχο της αυτόνομης -από εξωτερικές επιρροές και ξένα συμφέροντα- ανάπτυξης της περιοχής, η λειτουργία και δόμηση του οργανισμού δεν έγινε άνευ προκλήσεων και αντιπαραθέσεων (Sanahuja, 2012).
Μια από τις κύριες προκλήσεις του οργανισμού, που ωστόσο μάλλον δεν προκαλεί έκπληξη, έγκειται στα αντιφατικά, κατά καιρούς, συμφέροντα των ισχυρών της περιοχής και συγκεκριμένα της Βραζιλίας, Αργεντινής, Κολομβίας, Βενεζουέλας, καθώς και στην απροθυμία τους για εύρεση συμβιβαστικών λύσεων. Ενδεικτικά, η Βενεζουέλα και η Κολομβία φέρονται να βρίσκονται σε διαρκείς εντάσεις, με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα της ρύθμισης ή μάλλον της έλλειψης αυτής, όσον αφορά τις μεταναστευτικές ροές προς την Κολομβία, λόγω της ανθρωπιστικής κρίσης στη Βενεζουέλα (Freier, 2018). Ταυτόχρονα, η Βραζιλία, ως αναδυόμενη δύναμη στην περιοχή αλλά και διεθνώς, φαίνεται να καθοδηγείται περισσότερο από τους ατομικούς, οικονομικούς της στόχους, παραμερίζοντας την ανάγκη ανάληψης ηγετικής θέσης στο πλαίσιο των περιφερειακών σχημάτων της περιοχής (Riggirozzi & Tussie, 2012). Αυτή η ετερογένεια στις προτεραιότητες, αναμφίβολα υπονομεύει τη συνεργασία και τη διαδικασία ολοκλήρωσης στο σύνολό της.
Μια ακόμα σοβαρή πρόκληση για τον οργανισμό υπήρξε αδιαμφισβήτητα η βαθιά εμπλοκή των ΗΠΑ στις περιφερειακές υποθέσεις της Νότιας Αμερικής, γεγονός που έχει προδιαθέσει και επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τις στρατηγικές και πολιτικές της UNASUR (Riggirozzi, 2011). Πολλές φορές, αγνοώντας αποφάσεις περιφερειακών και τοπικών οργανισμών και μπλοκ, οι ΗΠΑ έχουν προβεί στη σύναψη ανεξάρτητων διμερών συμφωνιών, μη λαμβάνοντας υπ’ όψιν υπάρχουσες περιφερειακές ρυθμίσεις και πολιτικές. Παρ’ όλα αυτά, η ανησυχία της UNASUR για εξωτερικές δυνάμεις και επιρροές υπήρξε δυσανάλογη και αποσταθεροποιητική. Ο οργανισμός έχει πολλές φορές παραμελήσει περιφερειακά και εσωτερικά ζητήματα δημοκρατίας, συγκρούσεων και φτώχειας, δίνοντας προτεραιότητα σε ζητήματα που δεν αφορούν άμεσα τον οργανισμό και τους αντικειμενικούς του στόχους, ζημιώνοντας τελικά τα συμφέροντα των κρατών-μελών του (IDSA, 2023).
Στο ίδιο πλαίσιο, η UNASUR έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές στο παρελθόν από χώρες όπως η Βενεζουέλα, ο Ισημερινός και η Κολομβία ως «ενδιάμεση ζώνη» για τη διεξαγωγή πολέμου «με άλλους τρόπους», σύμφωνα με τους Riggirozzi και Grugel (2015). Ως αποτέλεσμα, τα υπόλοιπα κράτη-μέλη συχνά αναλαμβάνουν τον ρόλο του μεσάζοντα ή του απλού παρατηρητή, επιλέγοντας κάθε φορά, ανάλογα με τα συμφέροντά τους, την πλευρά που θα υποστηρίξουν. Πρόκειται για μια αναποτελεσματική και δυσλειτουργική προσέγγιση για ένα περιφερειακό μπλοκ με διεθνείς φιλοδοξίες, γεγονός που θα μπορούσε να ζημιώσει την αξιοπιστία και τη σημασία του, τόσο στην περιφερειακή όσο και στη διεθνή σκηνή (Riggirozzi & Grugel, 2015).
Τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα το 2018, η UNASUR πέρασε μια ταραχώδη περίοδο με μαζικές αποχωρήσεις, γεγονός που ζημίωσε την αξιοπιστία, καθώς και την ευρύτερη πορεία του οργανισμού (Martinez, 2023). Χώρες όπως η Αργεντινή, η Βραζιλία και η Κολομβία αποχώρησαν σε μια περίοδο έντονης αποσταθεροποίησης, όπου η έλλειψη πολιτικής συνοχής και μια σειρά εσωτερικών κραδασμών του οργανισμού, σε συνδυασμό με την έντονη πολιτική και ιδεολογική διαφωνία των κρατών-μελών αναφορικά με την αντιμετώπιση της κρίσης στη Βενεζουέλα, στάθηκαν ικανές να διαρρήξουν την UNASUR (Verdélio, 2023). Λίγα χρόνια αργότερα, περί το 2023, οι περισσότερες εκ των αποχωρησάντων χωρών επέστρεψαν στον οργανισμό, αλλά η λειτουργία και η αποδοτικότητα του τελευταίου οπωσδήποτε δεν φαίνεται να έχει αποκατασταθεί μέχρι και σήμερα (Paraguassu & Elliott, 2024).
Συνοψίζοντας, τις τελευταίες δεκαετίες ο ρετζιοναλισμός φαίνεται να έχει καταστεί κεντρικό διακύβευμα της πολιτικής ζωής της Νότιας Αμερικής, με πληθώρα περιφερειακών εγχειρημάτων σε βάθος χρόνων. Η UNASUR διαμορφώθηκε σε μια περίοδο κρίσης και αναταραχής όχι μόνο σε περιφερειακό, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, προσφέροντας στα κράτη της Νότιας Αμερικής κάτι που ενδεχομένως έλειπε: ένα όραμα για μία περισσότερο ενωμένη και εναρμονισμένη περιοχή. Η επιτυχία ή αποτυχία του οργανισμού δεν μπορεί να καθοριστεί μονοθεματικά ή επιπόλαια. Ωστόσο, αυτό που μπορούμε πιο εύκολα να προσδιορίσουμε είναι τα εμπόδια και οι φραγμοί με τα οποία ήρθε αντιμέτωπος. Τα όρια του εγχειρήματος της UNASUR, αλλά και προαναφερθέντων περιφερειακών οργανισμών όπως η Κοινότητα των Άνδεων και η MERCOSUR, έχουν καθοριστεί σε μεγάλο βαθμό από την προσκόλληση των κρατών-μελών στην ολιστική προστασία της εθνικής τους κυριαρχίας, καθώς και από περιστασιακές εκρήξεις εθνικισμού σε περιόδους κρίσης. Επιπρόσθετα, η οικονομική ύφεση, τα πολιτικά εμπόδια και οι κοινωνικές ανισότητες προσφέρουν συχνά την αφορμή για την υιοθέτηση μιας στάσης περισσότερο προστατευτικής παρά συλλογικής αντίδρασης και ενιαίων αντανακλαστικών στα- ως επί το πλείστον- κοινά ή έστω αλληλένδετα ζητήματα που αντιμετωπίζουν.
Βιβλιογραφία
Βιβλία:
Kaufman R. and Stallings B. (2019). Debt and Democracy in the 1980s: The Latin American Experience. Routledge eBooks (pp. 201–223). Ανακτήθηκε από: https://doi.org/10.4324/9780429044359-13
Riggirozzi, P. and Tussie, D. (2012). The Rise of Post-Hegemonic Regionalism in Latin America. Springer EBooks, 1–16. Ανακτήθηκε από: https://doi.org/10.1007/978-94-007-2694-9_1
Άρθρα από ακαδημαϊκές πηγές:
Chipman, J., & Smith, J. L. (2009). South America: Framing Regional Security. Survival, 51(6), 77–104. Ανακτήθηκε από: https://doi.org/10.1080/00396330903461690
Luca Gardini, G. (2007). Who Invented Mercosur? Diplomacy & Statecraft, 18(4), 805–830. Ανακτήθηκε από: https://doi.org/10.1080/09592290701807267
Riggirozzi, P. (2011). Region, Regionness and Regionalism in Latin America: Towards a New Synthesis. New Political Economy, 17(4), 421–443. Ανακτήθηκε από: https://doi.org/10.1080/13563467.2011.603827
Riggirozzi, P. and Grugel, J. (2015). Regional governance and legitimacy in South America: the meaning of UNASUR. International Affairs, 91(4), 781–797. Ανακτήθηκε από: https://doi.org/10.1111/1468-2346.12340
Πρωτογενείς πηγές:
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2025). MERCOSUR. Ανακτήθηκε από: https://trade.ec.europa.eu/access-to-markets/el/glossary/mercosur
Ειδησεογραφικές πηγές / Άρθρα από blogs:
Britannica. (n.d.). Andean Community. Ανακτήθηκε από: https://www.britannica.com/topic/Andean-Community
Britannica. (n.d.). UNASUR. Ανακτήθηκε από: https://www.britannica.com/topic/UNASUR
Freier L.F. (2018). Understanding the Venezuelan Displacement Crisis. E-International Relations. Ανακτήθηκε από: https://www.e-ir.info/2018/06/28/understanding-the-venezuelan-displacement-crises/
IDSA. (2023). UNASUR and Security in South America. Ανακτήθηκε από:
https://www.idsa.in/publisher/backgrounder/unasur-and-security-in-south-america/
Martinez, J. (2023, December 6). Colombia Rejoins UNASUR After Five-Year Hiatus. The Rio Times. Ανακτήθηκε από: https://www.riotimesonline.com/colombia-rejoins-unasur-after-five-year-hiatus/?utm_source=chatgpt.com
Paraguassu, L. and Elliott, L. (2024). Lula’s South American summit plan unlikely in tense region, diplomats say. Reuters. Ανακτήθηκε από: https://www.reuters.com/world/americas/lulas-south-american-summit-plan-unlikely-tense-region-diplomats-say-2024-04-25/
Verdélio, A. (2023). Brazil to rejoin Union of South American Nations – UNASUR. (2023, April 10). Agência Brasil. Ανακτήθηκε από: https://agenciabrasil.ebc.com.br/en/justica/noticia/2023-04/brazil-formalizes-return-unasur
Πηγή εικόνας:
Pipoli R. (2019). Ecuador pulls out of South American regional group Unasur. UPI. Ανακτήθηκε από: https://www.upi.com/Top_News/World-News/2019/03/14/Ecuador-pulls-out-of-South-American-regional-group-Unasur/8621552588693/