Γράφει η Βάσια Δαλιάνη
Η κλιματική ανθεκτικότητα είναι ένας όρος που πλέον ακούγεται παντού, σε κάθε συζήτηση που γίνεται για τον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Οι ανθρώπινες κοινότητες που είναι κλιματικά ανθεκτικές μπορούν να ανακάμπτουν σχετικά γρήγορα από τις φυσικές και οικολογικές καταστροφές, χωρίς να υπάρχουν υπερβολικά μεγάλες ανθρώπινες, περιβαλλοντικές και οικονομικές απώλειες. Δεδομένου ότι η ένταση και η συχνότητα των φυσικών καταστροφών έχουν αυξηθεί ραγδαία λόγω της κλιματικής αλλαγής, η επίτευξη της κλιματικής ανθεκτικότητας έχει καταστεί μια επιτακτική ανάγκη για τις ανθρώπινες κοινωνίες ολόκληρης της υφηλίου.
Όμως οι καταστροφές από τις οποίες πρέπει να προστατευθούν οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν είναι μόνο φυσικές, αλλά και οικολογικές. Οι δύο αυτοί όροι συχνά χρησιμοποιούνται λανθασμένα ως συνώνυμοι, αλλά έχουν μια βασική διαφορά. Οι φυσικές καταστροφές είναι αυτό που συμβαίνει όταν μια φυσική διεργασία, όπως ένας σεισμός, προκαλεί εκτεταμένες απώλειες σε μια ανθρώπινη κοινωνία η οποία είναι ευάλωτη στους σεισμούς. Εν προκειμένω, η ευαλωτότητα μπορεί να οφείλεται σε έλλειψη αντισεισμικών κτηρίων, κακό πολεοδομικό σχεδιασμό, κ.ά. Με άλλα λόγια, δεν θεωρείται φυσική καταστροφή εάν οι ζημιές είναι αμελητέες, όσο μεγάλος κι αν είναι ο σεισμός. Ο ανθρώπινος παράγοντας είναι αυτός που καθορίζει εάν πρόκειται για φυσική καταστροφή ή απλώς φυσικό κίνδυνο. Από την άλλη πλευρά, οι οικολογικές καταστροφές οφείλονται εξ ολοκλήρου στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Πρόκειται για την καταστροφή και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος που προκύπτουν από τη ρύπανση, τα βιομηχανικά και τεχνολογικά ατυχήματα, την αποψίλωση των δασών, τις λανθασμένες γεωργικές πρακτικές, τους εμπρησμούς και τις εξορύξεις, μεταξύ άλλων. Φυσικά, οι οικολογικές καταστροφές προκαλούν τόσο περιβαλλοντικές όσο και ανθρώπινες και οικονομικές απώλειες. Παρά τις βασικές διαφορές τους, πρέπει να θυμόμαστε ότι οι παράγοντες που οδηγούν στις οικολογικές και φυσικές καταστροφές είναι αλληλένδετοι, όπως και οι ίδιες οι καταστροφές. Οι φυσικές καταστροφές αυξάνουν τον κίνδυνο εκδήλωσης μιας οικολογικής καταστροφής, ενώ οι εκτεταμένες και επαναλαμβανόμενες οικολογικές καταστροφές συντελούν στην κλιματική αλλαγή, η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της συχνότητας και της έντασης των φυσικών κινδύνων.
Τα πάντα στη φύση είναι μια αλυσίδα και αυτό είναι κάτι που πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη κατά τον σχεδιασμό στρατηγικών και τη λήψη μέτρων για την επίτευξη της κλιματικής ανθεκτικότητας μιας περιοχής. Ταυτόχρονα, κάθε περιοχή του πλανήτη έχει το δικό της κλίμα και καλείται να αντιμετωπίσει διαφορετικές μορφές φυσικών και οικολογικών κινδύνων. Συνεπώς, η κλιματική ανθεκτικότητα δεν μπορεί να σημαίνει το ίδιο πράγμα για περιοχές που βρίσκονται σε διαφορετικές γωνιές της Γης και έχουν τελείως διαφορετικό κλίμα. Προκειμένου να διασαφηνιστεί τι σημαίνει κλιματική ανθεκτικότητα για την ΕΕ συγκεκριμένα, είναι απαραίτητο να μιλήσουμε για το κλίμα της, καθώς και για τους φυσικούς και οικολογικούς κινδύνους που το πλαισιώνουν.
Σύμφωνα με δεδομένα του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού, η μέση θερμοκρασία της Ευρώπης αυξάνεται κατά 0,5°C ανά δεκαετία, με αποτέλεσμα να είναι η ταχύτερα θερμαινόμενη ήπειρος του πλανήτη. Κάθε χρόνο, σημειώνονται νέα ρεκόρ όχι μόνο στις ακραία υψηλές θερμοκρασίες της ατμόσφαιρας και της επιφάνειας της θάλασσας, αλλά και στην τήξη των παγετώνων και στην έλλειψη βροχοπτώσεων. Το κλίμα της Ευρώπης γίνεται ολοένα θερμότερο και ξηρότερο, με ολέθριες συνέπειες για τις καλλιέργειες, καθώς επίσης και για τα χερσαία και θαλάσσια οικοσυστήματα, ενώ η απορρύθμισή του έχει αυξήσει ραγδαία την ένταση και τη συχνότητα ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως καύσωνες, καταιγίδες και πλημμύρες. Το κομμάτι της Ευρώπης που έχει πληγεί περισσότερο από τις ξηρασίες και τους καύσωνες είναι οι χώρες της Μεσογείου, αλλά σημαντικές απώλειες έχουν καταγραφεί και σε περιοχές της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης. Οι ξηρές και θερμές καιρικές συνθήκες, σε συνδυασμό με την αποψίλωση των δασών και τους εμπρησμούς, έχουν οδηγήσει σε τεράστιες δασικές πυρκαγιές, ιδιαίτερα στα μεσογειακά κράτη, και σε εκτεταμένες καταστροφές των καλλιεργειών. Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά την τάση του κλίματος να θερμαίνεται, σε ορισμένες περιοχές έχουν καταγραφεί εξαιρετικά ψυχρά κύματα κακοκαιρίας με σφοδρές χιονοπτώσεις τους τελευταίους χειμώνες.
Η κλιματική αλλαγή έχει ήδη αρχίσει να πλήττει πολύ σοβαρά την Ευρώπη, και αυτό αποδεικνύεται από πληθώρα δεδομένων. Ενδεικτικά, οι ακραίες κλιματικές συνθήκες οδήγησαν σε περίπου 16.000 καταγεγραμμένους θανάτους το 2022, οι οποίοι οφείλονται σχεδόν αποκλειστικά στους καύσωνες που έπληξαν την Ευρώπη το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς. Το 2021, οι ακραίες κλιματικές συνθήκες οδήγησαν σε εκατοντάδες θανάτους και περισσότερο από μισό εκατομμύριο πληγέντες σε ολόκληρη την Ευρώπη. Το 84% των ακραίων καιρικών φαινομένων ήταν καταιγίδες και πλημμύρες, ενώ οι οικονομικές ζημίες από τις καταστροφές ξεπέρασαν τα 50 δισ. δολάρια ΗΠΑ. Οι ζημίες από τις καταστροφές καλλιεργειών στη Γαλλία τον Απρίλιο του 2021 εξαιτίας ενός ψυχρού κύματος κακοκαιρίας ανήλθαν σε 4,6 δισ. δολάρια.
Οι παραπάνω πληροφορίες περιγράφουν το κλίμα της Ευρώπης, όπως αυτό εξελίσσεται τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, καθώς και τις κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές επιπτώσεις του στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Όμως, οι οικολογικές καταστροφές έχουν και αυτές έναν τεράστιο αντίκτυπο ο οποίος δυσχεραίνει τις προσπάθειες επίτευξης της κλιματικής ανθεκτικότητας. Αυτό συμβαίνει, αφενός, διότι οι οικολογικές καταστροφές καθιστούν τις ανθρώπινες κοινωνίες ακόμα πιο ευάλωτες στις ακραίες κλιματικές συνθήκες και, αφετέρου, επειδή το φυσικό περιβάλλον που έχει υποβαθμιστεί και καταστραφεί από τις ανθρώπινες δραστηριότητες είναι πολύ πιο δύσκολο να ανακάμψει. Αξίζει να αναφερθεί, επίσης, ότι τα οικοσυστήματα που συνθέτουν το φυσικό περιβάλλον παρέχουν ένα σύνολο οφελών στους ανθρώπους (και όχι μόνο) που ονομάζουμε οικοσυστημικές υπηρεσίες (ecosystem services – ES). Οι οικοσυστημικές υπηρεσίες είναι πολυάριθμες και πολυδιάστατες, ωστόσο εδώ θα γίνει ειδική μνεία στις λεγόμενες ρυθμιστικές και προμηθευτικές τους υπηρεσίες, διότι εκείνες είναι που εξασφαλίζουν την κλιματική ανθεκτικότητα.
Τα οικοσυστήματα διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη ρύθμιση του κλίματος, στον μετριασμό των επιπτώσεων που έχουν οι ξηρασίες, οι πλημμύρες, οι καύσωνες, οι σφοδροί άνεμοι και οι καταιγίδες. Τα δάση συμβάλλουν στην προστασία του εδάφους από τη διάβρωση, βελτιώνουν σημαντικά την ποιότητα του αέρα και σταθεροποιούν το τοπικό κλίμα, διατηρώντας σταθερές τις θερμοκρασίες και την υγρασία και απορροφώντας διοξείδιο του άνθρακα. Οι ωκεανοί και οι θάλασσες απορροφούν ακόμα μεγαλύτερα ποσά διοξειδίου του άνθρακα, ενώ οι κοραλλιογενείς ύφαλοι μετριάζουν την ισχύ των κυμάτων, προστατεύοντας τις παράκτιες περιοχές. Η επιβίωση και η διατήρηση των οικοσυστημάτων εξαρτάται άμεσα από τη βιοποικιλότητα, τόσο φυτικών όσο και ζωικών ειδών, η οποία όμως υφίσταται σοβαρά πλήγματα από τις οικολογικές καταστροφές και ιδιαίτερα από τη ρύπανση.
Από την άλλη πλευρά, οι προμηθευτικές υπηρεσίες των οικοσυστημάτων αφορούν την παροχή τροφής, πόσιμου νερού και πολλών ειδών φυσικών πόρων οι οποίοι χρησιμοποιούνται για την παρασκευή φαρμάκων και την κατασκευή καταφυγίων, μεταξύ άλλων. Έρευνες έχουν αποδείξει ότι η άμεση πρόσβαση στα παραπάνω επιτρέπει στις ανθρώπινες κοινωνίες να προετοιμαστούν καλύτερα για τις φυσικές και οικολογικές καταστροφές ή και να μετριάσουν τον αντίκτυπό τους. Ένα υγιές οικοσύστημα είναι πολύ πιο ανθεκτικό και κατ’ επέκταση λιγότερο ευάλωτο στις ακραίες κλιματικές συνθήκες, ενώ η βιοποικιλότητα ενός οικοσυστήματος είναι βασικός δείκτης της υγείας του.
Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι οι ρυθμιστικές και οι προμηθευτικές υπηρεσίες των οικοσυστημάτων είναι ζωτικής σημασίας για την επίτευξη της κλιματικής ανθεκτικότητας. Παράλληλα, για την εξασφάλιση των οικοσυστημικών υπηρεσιών είναι απαραίτητη η προστασία των οικοσυστημάτων από τους κινδύνους για οικολογικές καταστροφές. Οι κίνδυνοι αυτοί προέρχονται από επιβλαβείς και μη βιώσιμες ανθρώπινες πρακτικές και είναι συχνά αλληλένδετοι. Για παράδειγμα, η αστικοποίηση και οι εντατικές μονοκαλλιέργειες συνδέονται άμεσα με την αποψίλωση των δασών και τη ρύπανση του αέρα και του νερού. Οι καύσεις ορυκτών καυσίμων συνδέονται άμεσα με τα βιομηχανικά και τεχνολογικά ατυχήματα, αλλά και τα επικίνδυνα βιομηχανικά απόβλητα, τα οποία επίσης συντελούν στη ρύπανση.
Η συστηματοποιημένη και έγκαιρη αξιολόγηση των παραπάνω κινδύνων είναι το κλειδί, επειδή εξασφαλίζει την επιβίωση των οικοσυστημάτων, τα οποία με τη σειρά τους δημιουργούν κλιματικά ανθεκτικές κοινωνίες. Όταν αναφερόμαστε στην αξιολόγηση κινδύνων, συνήθως εννοούμε τους φυσικούς κινδύνους, όπως τα ακραία καιρικά φαινόμενα, τις ηφαιστειακές εκρήξεις και τους σεισμούς. Όμως οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν από τις ανθρώπινες δραστηριότητες είναι εξίσου σημαντικοί στο πλαίσιο της κλιματικής ανθεκτικότητας, διότι, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, προκαλούν αλυσιδωτές συνέπειες εις βάρος του κλίματος και των ανθρωπίνων κοινωνιών. Φυσικά, η καλύτερη λύση είναι η αντικατάσταση των επιβλαβών πρακτικών και τεχνολογιών με άλλες, ασφαλέστερες και πιο φιλικές προς το περιβάλλον και το κλίμα, ωστόσο αυτό είναι πρακτικά αδύνατον να εφαρμοστεί άμεσα και σε μεγάλη κλίμακα. Μακροπρόθεσμα, εκείνη είναι η κατεύθυνση στην οποία πρέπει να βαδίζουμε. Όμως η αξιολόγηση των κινδύνων για τις οικολογικές καταστροφές και ο προγραμματισμός για την πρόληψή τους είναι κάτι που μπορεί να γίνει άμεσα και που θα συμβάλει σημαντικά στη δημιουργία μιας κλιματικά ανθεκτικής Ευρώπης.
Ανακεφαλαιώνοντας, τόσο οι φυσικές όσο και οι οικολογικές καταστροφές απειλούν την ανθεκτικότητα της Ευρώπης στις ακραίες κλιματικές συνθήκες, ενώ οι καταστροφές αυτές και οι κίνδυνοι που τις προκαλούν είναι αλληλένδετοι. Συνεπώς, η στρατηγική για την επίτευξη της κλιματικής ανθεκτικότητας είναι απαραίτητο να λαμβάνει υπόψη τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους και να έχει μια σφαιρική, ολοκληρωμένη και συνολική μορφή, ούτως ώστε να εξασφαλιστεί ένα ασφαλές και βιώσιμο μέλλον για όλες τις χώρες της ΕΕ.
Βιβλιογραφία
Center for Climate and Energy Solutions (C2ES). (2019). What is climate resilience and why does it matter? Διαθέσιμο σε:https://www.c2es.org/wp-content/uploads/2019/04/what-is-climate-resilience.pdf
Cutter, S. (2005). Hazards Measurement, Editor(s): Kimberly Kempf-Leonard, Encyclopedia of Social Measurement, Elsevier, Pages 197-202, ISBN 9780123693983, Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1016/B0-12-369398-5/00364-9.
European Commission, Directorate-General for Research and Innovation, Hedegaard, C., Mysiak, J., Lera St. Clair, A. et al. (2020). A climate resilient Europe – Prepare Europe for climate disruptions and accelerate the transformation to a climate resilient and just Europe by 2030, Publications Office. Διαθέσιμο σε: https://data.europa.eu/doi/10.2777/69766
Poljanšek, K., Ainara, C., Valles, M., Ferrer, A., De Jager, F., Dottori, L., Galbusera, B., García Puerta, G., Giannopoulos, S., Girgin, M., Angel, H., Ceballos, G., Iurlaro, V., Karlos, E., Krausmann, M., Larcher, A., Lequarre, T., Marianthi, M., Prieto, G., & Naumann, A. (2019). Recommendations for National Risk Assessment for Disaster Risk Management in EU Approaches for identifying, analysing and evaluating risks. Διαθέσιμο σε: https://www.preventionweb.net/files/65439_nrarecommendationsonline.pdf
UNDRR. (2022). Technical Guidance on Comprehensive Risk Assessment and Planning in the Context of Climate Change. United Nations Office for Disaster Risk Reduction. Διαθέσιμο σε: https://www.preventionweb.net/media/79566/download?startDownload=true
Walz, Y. et al. (2021). Disaster-related losses of ecosystems and their services. Why and how do losses matter for disaster risk reduction? International Journal of Disaster Risk Reduction. Volume 63,102425, ISSN 2212-4209. Τελευταία πρόσβαση 06/12/2023. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2021.102425
World Meteorological Organisation. (2023). State of the Climate in Europe 2022 [Review of State of the Climate in Europe 2022]. Διαθέσιμο σε: https://library.wmo.int/records/item/66206-state-of-the-climate-in-europe-2022
World Meteorological Organisation (2022). State of the Climate in Europe 2021. Geneva. https://library.wmo.int/records/item/58204-state-of-the-climate-in-europe-2021
World Meteorological Organisation. (2023). The Global Climate 2011-2020. A decade of accelerating climate change. Geneva. Διαθέσιμο σε: https://library.wmo.int/records/item/68585-the-global-climate-2011-2020
Περπερίδου, Δ. Γ., Σιόλας, Α. (2010). Ο πολεοδομικός σχεδιασμός, η πρόληψη και η αντιμετώπιση φυσικών κινδύνων (σεισμοί, πλημμύρες, πυρκαγιές). Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/326769237_O_Poleodomikos_Schediasmos_e_Prolepse_kai_e_Antimetopise_Physikon_Kindynon_Seismoi_Plemmyres_Pyrkagies
Σουρβάς, Γ. (2018). Οι οικοσυστημικές υπηρεσίες των δασών. Δασαρχείο. Διαθέσιμο σε: https://dasarxeio.com/2018/06/14/57627/
Πηγή εικόνας: Mazzeti (2023). Give Your Climate Resilience Plan a Strong Backbone. LinkedIn.
Διαθέσιμο σε: https://www.linkedin.com/pulse/give-your-climate-resilience-plan-strong-backbone-