Γράφει η Ελένη Σταυροπούλου
Ένα από πιο καίρια ζητήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν οι χώρες ως προς την άσκηση της ευρύτερης πολιτικής τους είναι οι μεταναστευτικές εκροές και οι συνέπιες τους, πολλοί, όμως, φαίνεται να παραμελούν την ήδη υπάρχουσα διασπορά. Βεβαία, η διασπορά δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ως κάτι ταυτόσημο με τη μετανάστευση, αλλά ούτε να προσδιορίζεται από τον στενό ορισμό, οποίος την συνέδεε αποκλειστικά με το τραύμα της εξορίας. Σήμερα προσδιορίζεται ως η έντονη αίσθηση εθνοτικής ταυτότητας μιας ομάδας ατόμων που διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά και δεσμούς με μια «πραγματική ή φανταστική πατρίδα». Αυτή η σύνδεση ξεπερνά τα σύνορα του τόπου διαμονής τους, ενώ βρίσκονται στο εξωτερικό για τουλάχιστον δυο γενιές προκειμένου να υπάρχει αυτή η διττή ταυτότητα, η οποία τους επιτρέπει να λειτουργούν ως μεσάζοντες δυο κόσμων. Λόγω της παγκοσμιοποίησης και των νέων τεχνολογιών, που σχετίζονται με την επικοινωνία, αυτή η σύνδεση έχει γίνει ακόμα που εύκολη και η σημασία των δικτιών πιο κρίσιμη για την άσκηση διεθνούς πολιτικής.
Ουσιαστικά, η άσκηση διασπορικής πολιτικής αφορά μια τριαδική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα σε δύο κράτη και ένα πληθυσμό, που αποτελεί τη διασπορά. Από τη μια έχουμε κράτος υποδοχής – κράτος ξενιστής, στο οποίο διαμένει η διασπορά, ενώ από την άλλη έχουμε το κράτος καταγωγής ή αλλίως το εθνικό κέντρο, δηλαδή τη πατρίδα της διασποράς. Στόχος του εθνικού κέντρου είναι να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα του στο εξωτερικό και να επηρεάζει την πολιτική του κράτους υποδοχής μέσα από την δύναμη της διασποράς, ενισχύοντας παράλληλα την δική του επιρροή και δύναμη στο παγκόσμιο σύστημα. Ακόμα, δεν ασκείται αποκλειστικά από κρατικούς δρώντες αλλά και από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ), διασπορικά δίκτυα, επιχειρήσεις, εκκλησία και ιδιώτες κ.α., ενώ λόγω της ιδιαιτερότητας της απλώνεται σε πολλά επίπεδα διακυβέρνησης (τοπικό, εθνικό, υπερεθνικό, περιφερειακό και παγκόσμιο). Έτσι, είναι φυσικό ότι δεν θα μπορεί να υπάρχει μια πολιτική–μοντέλο που να ακολουθείται πιστά σε όλες τις περιπτώσεις, με πολιτικές που να είναι απόλυτα συγκρίσιμες, αλλά προσαρμόζονται ανάλογα με χαρακτηριστικά του κράτους καταγωγής.
Ιστορικά, η διασπορική πολιτική της Ελλάδας χρησιμοποιήθηκε ως μηχανισμός κινητοποίησης για τη δημιουργία και γεωγραφική επέκταση του ελληνικού κράτους, αναφερόμενη στην μυθική διάσταση της «πατρίδας» (Μεγάλη Ιδέα). Βέβαια, η ελληνική διασπορά συνεχίζει να κινητοποιείται σε ζητήματα που αφορούν την ελληνική εθνική κυριαρχία, όπως φαίνεται με το κυπριακό και την επιτυχία του ελληνικού λόμπι στις ΗΠΑ μέσω του εμπάργκο εξαγωγής όπλων προς την Τουρκία λόγω της εισβολής τους στην Κύπρο. Ως προς το απόθεμα της ελληνικής διασποράς, έχει υπολογιστεί ότι κυμαίνεται ανάμεσα σε 3-4εκατομύρια, εκ των οποίων τα 2,5 εκ. αποτελούν το ενεργό τμήμα αυτού, με 1,5 εκ να έχει ισχυρή ελληνική εθνοτική ταυτότητα, και οι υπόλοιποι είναι είτε παθητικοί ή αδρανείς. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι η ελληνική διασπορά αποτελεί χαμηλό ποσοστό της σύστασης πληθυσμού στις χώρες υποδοχής (βλέπε 0,5% στις ΗΠΑ), πράγμα το οποίο δυσχεραίνει την επιρροή της πολιτικής του κράτους εγκατάστασης.
Κεντρικό ρόλο στην άσκηση της πολιτικής αποτελεί το Υπουργείο Εξωτερικών (ΥΠΕΞ), ενώ η πρώτη ουσιαστική προσπάθεια σε σχέση με την δημιουργία ενός οργανισμού για την ελληνική διασπορά έγινε το 1983 με την ίδρυση της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού (ΓΓΑΕ). Αυτή είχε ως στόχο την προώθηση της ελληνικής ταυτότητας, την καλλιέργεια του φιλελληνισμού στο εξωτερικό, τη βελτίωση των όρων εργασίας και των συνθηκών διαβίωσης των αποδήμων. Βέβαια, η ελληνική διασπορική πολιτική, μέχρι και σήμερα, παραμένει κατακερματισμένη, ακολουθεί μια περιπτωσιακή αντιμετώπιση των θεμάτων και προωθεί πρόσκαιρα συμφέροντα χωρίς κάποιο κεντρικό σχεδιασμό, ενώ παράλληλα, χαρακτηρίζεται από μια έλλειψη επικοινωνίας με την ελληνική διασπορά, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να θεωρηθεί ως αποτελεσματική.
Ως προς την περίπτωση της Ιρλανδίας, και εκείνη διαθέτει μεγάλη ιστορική παρουσία της διασποράς της. Ήδη από τα τέλει του 19ου αιώνα η μεγάλη παρουσία τους στις ΗΠΑ συνέβαλε στην προώθηση πολικών κινήσεων στο εθνικό κέντρο, όπως στην περίπτωση των Ιρλανδών εθνικιστών Fenians (μυστική πολιτική οργάνωση της Ιρλανδικής Ρεπουμπλικανικής Αδελφότητας), που προωθούσαν την αντίσταση τους στον βρετανικό κανόνα στην Ιρλανδία. Σήμερα η διασπορά της συνεχίζει να παίζει σημαντικό ρόλο στα προβλήματά της με την Μεγάλη Βρετανία, ενώ προωθεί ως βασικό εθνικό στόχο την Ειρηνευτική διαδικασία στη Βόρεια Ιρλανδία. Για την ίδια η δυναμική διασπορική πολιτική είναι σημαντικό κομμάτι της παγκόσμιας επιρροής της, και, καθώς φοβόταν μην χάσει την επιρροή της πάνω στην διασπορά της, άρχισε να δαπανά τα δημοσιονομικά πλεονάσματα που είχε συσσωρεύσει κατά την περίοδο 1993-2007. Είδη από την πρώτη δεκαετία του 2000 είχε προσπαθήσει να επαναπροσδιορίσει την σχέση της με την διασπορά της και να ενισχύσει τα οφέλη της αμφίδρομης σχέση τους.
Η διασπορά της είναι αρκετά μεγάλη σε μέγεθος, ειδικά σε σύγκριση με τον πληθυσμό που ζει εντός της χώρας, με περίπου 70εκ. άτομα παγκοσμίως να υποστηρίζουν ότι έχουν ιρλανδική καταγωγή, εκ των οποίων το 10,8% βρίσκεται στις Η.Π.Α., ενώ το 75% των ατόμων με ιρλανδική υπηκοότητα βρίσκονται στην Βόρεια Ιρλανδία. Λόγω του μεγάλου αριθμού τους έχουν κερδίσει το προσωνύμιο «παγκόσμια φυλή». Η διασπορική πολιτική της Ιρλανδίας ήταν και παραμένουν σε μεγάλο βαθμό περισσότερο δεσμευμένη και οργανωμένη από άλλες διασπορές, ενώ αποτελεί, τις τελευτές δεκαετίες, μόρφωμα της Διυπηρεσιακής Επιτροπής «οι Ιρλανδοί στο Εξωτερικό» αλλά και κρατικών προγραμμάτων όπως το Πρόγραμμα Υποστήριξης Μεταναστών (Emigrant Support Programme ESP).
Τυπικά η οικονομική διασπορική πολιτική της Ελλάδας έχει ως βασικό στόχο την οικονομική ενίσχυση και ανάπτυξη του εθνικού κέντρου μέσα από εμβάσματα, Άμεσες και Έμμεσες Ξένες Επενδύσεις, τον τουρισμό κτλ. αλλά οι επενδύσεις είναι σχετικά περιορισμένες λόγω του ευρύτερου προβλήματος της χώρας ως προς την προσέλκυση κεφαλαίου. Η φιλανθρωπία ως μέρος της διασπορικής πολιτικής κατά κύριο λόγο ασκείται από τις ναυτιλιακές εταιρίες της χωράς και την ελληνική ορθόδοξη εκκλησία. Η Ελλάδα, από την άλλη, δεχόταν φιλανθρωπικές ροές μέσα από τις πιο πλούσιες ελληνικές κοινότητες και τις ξένες ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται εντός της χώρας. Μετά το 1951 η ελληνική διασπορική πολιτική άρχισε να στρέφεται προς την ανάπτυξη και προώθηση του «εθνικού τουρισμού», με στόχο την προσέλκυση των ομογενών, και, κυρίως της ελληνικής διασποράς στις ΗΠΑ.
Ένα από τα πράγματα που επιτρέπει στην Ιρλανδία να έχει τόσο εξελιγμένη διασπορική πολιτική στο πεδίο της οικονομίας είναι η ύπαρξη ενός παγκόσμιου δικτύου οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών (φιλανθρωπία, αθλητισμός, πολιτιστική κληρονομία) αλλά και η χρήση της αγγλικής γλώσσας, που βοήθησε τις επιχειρήσεις διασποράς της κυρίως στις αγγλόφωνες χώρες όπως οι ΗΠΑ. Όμως, η ύπαρξη του δικτύου αυτόυ δεν αρκούσε, έτσι η κυβέρνηση συμμετέχει ενεργά μέσα από επιχορηγήσεις για να εγγυηθεί την ομαλή λειτουργία τους. Για παράδειγμα το 2018 η Ιρλανδία διέθεσε στα προξενεία και στις πρεσβείες της επιπλέον 300.000 ευρώ, που θα χρησίμευαν στην πιο άμεση και γρήγορη χρηματοδότηση μικρών οργανισμών. Αυτοί οι οργανισμοί θα μπορούσαν να προχωρήσουν στην πραγμάτωση μικρών τοπικών έργων, υπέρ Ιρλανδών μεταναστών, χωρίς να απαιτείται να πληρούν όλα τα απαραίτητα κριτήρια και τεκμηριώσεις για αντίστοιχα μεγάλα έργα.
Επιπλέον, η Ιρλανδία προσπαθεί να καλλιεργήσει και να διατηρήσει τους δεσμούς της με την διασπορά, κυρίως μέσα από την φιλανθρωπία και στοχεύει στην στήριξη των ευάλωτων ατόμων και διασπορικών κοινοτήτων. Μάλιστα, το ESP από τότε που ιδρύθηκε (2004), έχει συγκεντρώσει 159.924.963 ευρώ από φόρους σε Ιρλανδούς πολίτες, τα οποία τα έχει διαθέσει σε διασπορικές κοινότητες και οργανισμούς στο εξωτερικό. Συγκεκριμένα από 387 έργα που χρηματοδοτήθηκαν μέσω του ESP το 2017, 197 βρισκόταν στην κατηγορία της πρόνοιας (7.251.669 ευρώ). Λόγω της μείωσης της σημασίας των εισροής εμβασμάτων η Ιρλανδία πλέον επικεντρώνεται στην προσέγγιση των επιχειρηματικών δικτύων της διασποράς της, προσπαθώντας να προσελκύσει επενδύσεις από το εξωτερικό για να ανορθώσει την εσωτερική της οικονομία. Ανάμεσα στα διάφορα προγράμματα διασπορικής πολιτικής της Ιρλανδίας το εμπόριο και ο τουρισμός κατέχουν μια κεντρική θέση, με το εμπόριο να διαθέτει ξεχωριστό προϋπολογισμό για τη χρηματοδότηση από το ιρλανδικό κράτος.
Στην περίπτωση της Ελλάδας η ΓΓΑΕ, ασχολείται με την εποπτεία εκπαιδευτικών ζητημάτων, την οργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων, καθώς και την υλοποίηση επιμορφωτικών προγραμμάτων ως μέρος της παγκόσμιας δραστηριοποίησής της, ενώ παράλληλα έρχεται σε συνεννόηση με τοπικούς οργανισμούς στην διασπορά και με σχολεία στην ομογένεια. Ακόμα, δραστηριοποιείται στο πρόγραμμα Φιλοξενία (Philoxenia), που αποτελεί ένα πρόγραμμα ενδυνάμωσης των δεσμών των παιδιών της διασποράς με την πατρίδα τους μέσα από την φιλοξενία τους σε κατασκηνώσεις κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Τέλος, το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, το οποίο εποπτεύει το Υπουργείο Εξωτερικών δραστηριοποιείται σε αρκετές πόλεις του εξωτερικού για την ανάδειξη της ελληνικής γλώσσας, την οργάνωση εκθέσεων, διαλέξεων, συναυλιών, η έκδοση βιβλίων κα.
Από την άλλη, στην Ιρλανδία έχουμε και έργα που αφορούν την προώθηση του ιρλανδικού πολιτισμού με στόχο, όχι μόνο την προσέλκυση μη Ιρλανδών, αλλά και για την ενδυνάμωση των δεσμών των νεότερων γενεών της διασποράς με την πατρίδα. Όπως φαίνεται με την κατασκευή του νέου Ιρλανδικού Κέντρου Τεχνών στη Νέα Υόρκη αλλά και με την διεξαγωγή εορτασμών που αφορούν σημαντικά ιστορικά γεγονότα. Ακόμα το 2017 ο οργανισμός Culture Ireland, σε συνεργασία με την Πρεσβεία Ουάσιγκτον και διάφορα προξενεία, φιλοξένησε το πρώτο συνέδριο ιρλανδικών πολιτιστικών κέντρων στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ως προς την συμμέτοχη της διασποράς στην εσωτερική πολιτική διαδικασία της Ελλάδας, αυτό τείνει να πραγματοποιείται μέσα από την παροχή δικαιώματος διαστολικής ψήφου, όμως έχουν διατυπωθεί αρκετοί προβληματισμοί στην ακαδημαϊκή και πολιτική κοινότητα. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το συνταγματικό άρθρο 51 παράγραφός παρέχεται το δικαίωμα ψήφου, όμως δεν έχει περάσει ακόμα κάποιος διοικητικός νόμος για τη διευκόλυνση της άσκησης του δικαιώματος, με αποτέλεσμα να πρέπει να επιστρέφουν στην Ελλάδα.
Όσον αφορά την Ιρλανδία, τα τελευταία χρόνια έχει προκύψει η ανάγκη επαναπατρισμού μελών της διασποράς της, με τη βοήθεια της Διυπηρεσιακής Επιτροπής ή της πρωτοβουλίας «Επιστροφή στη Δουλεία» («Back for Business») του Υπουργείου Εξωτερικών και εμπορίου, που λειτουργεί ως πρόγραμμα καθοδήγησης εντός των τοπικών επαγγελματικών δικτύων και την παροχή των απαραίτητων γνώσεων στους πρόσφατα επαναπατρισμένους. Ένα ακόμα κεντρικό κομμάτι τις πολιτικής τους είναι η εύρεση μίας λύσης για τα άτομα ιρλανδικής καταγωγής, που είναι πολίτες κυρίως των ΗΠΑ, και δεν διαθέτουν τα απαραίτητα χαρτιά για να αποδείξουν τη σύνδεσή τους με την Ιρλανδία. Η πρεσβεία της χώρας στην πόλη της Ουάσιγκτον, σε συνεργασία με έξι προξενεία σε συνεχή επαφή με την κυβέρνηση των ΗΠΑ. Τέλος, ένα βήμα για την πιο επίσημη αναγνώριση της διασποράς και των δικαιωμάτων τους αποτελεί η παροχή δικαιώματος ψήφου στις προεδρικές εκλογές, όπως και έγινε στις 7 Μαρτίου 2017, μέσα από Πέμπτη Έκθεση της Σύμβασης για το Σύνταγμα.
Καταληκτικά είναι εμφανές ότι η διασπορική πολιτική κατά την περίοδο της παγκοσμιοποίησης αποτελεί σημαντικό κομμάτι των διεθνών σχέσεων. Στις περιπτώσεις της Ελλάδας και της Ιρλανδίας είδαμε ότι η σύνδεση της με τη διασπορά και η χρήση της διασπορικής πολιτικής ως μέσο επίτευξης εθνικών στόχων γίνεται μέσα σε βάθος χρόνου. Βέβαια, παρά κατάταξή τους στην ίδια κατηγορία των «κλασικών διασπορών» και σύνδεσης με το εθνικό κέντρο, εντοπίζονται ορισμένες διαφορές.
Η ιρλανδική διασπορά είναι μεγαλύτερης εμβέλειας, διαθέτει περισσότερα δίκτυα και το πλεονέκτημα της αγγλικής γλώσσας στις κύριες χώρες στις οποίες έχει μεγάλο πληθυσμό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μπορεί ευκολότερα να προωθεί τα εθνικά της συμφέροντα. Βέβαια και η Ελλάδα προωθεί επιτυχώς σε πολλές περιπτώσεις τα εθνικά της συμφέροντα, όμως, λόγω της μικρής δημογραφικής της παρουσίας στις χώρες υποδοχής, η προσπάθεια της είναι πιο δύσκολο είναι επιτυχημένη. Ακόμα η Ιρλανδία επιλέγει μέσα από κρατικές πρωτοβουλίες την ενίσχυση πρεσβειών και προξενείων για πιο αποτελεσματική δράση, προκειμένου να διευρύνει ακόμα περισσότερο την διάδραση με τη διασπορά, η οποία είναι πολύ μεγαλύτερη από την ελληνική.
Ως προς το πεδίο της οικονομίας η Ιρλανδία αναγνωρίζει ότι η διασπορά της αποτελεί σημαντική πηγή της δύναμής της, με αποτέλεσμα να επενδύει σε αυτή και μέσα από πρωτοβουλίες ενίσχυσης της επιχειρηματικότητας τους, αλλά και μέσα από την φιλανθρωπία, της οποία έχει χαρακτηριστεί και πρωταθλητής. Αντίθετα η Ελλάδα φαίνεται να μειονεκτεί σε αυτό το κομμάτι. Ως προς το πεδίο του πολιτισμού και οι δυο προχωρούν σε πολιτικές προώθησης της κουλτούρας τους. Τέλος, ως προς την συσχέτιση της διασπορά με την ιδιότητα του πολίτη η Ιρλανδία φαίνεται και πάλι να υπερισχύει.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Adamson F., 2016, The Growing Importance of Diaspora Politics, στο Current History, 115, σ. 291–97
- Adamson F., and Tsourapas G., 2019, Migration Diplomacy, στο World Politics, International Studies Perspectives, σ. 1–16
- Aikins K., Dr Sands A. και White Κ.(2009) The Global Irish Making a Difference Together, στο The Ireland Funds, Δουβλίνο 2009 http://thenetworkinginstitute.com/wp-content/uploads/2017/04/The-Global-Irish-Making-a-Difference-Together.pdf
- Adamson, F. B. (2018). Sending States and the Making of Intra-Diasporic Politics: Turkey and Its Diaspora(s), στο περιοδικό International Migration, τόμος 53, τεύχος 1 σ. 210-236 https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/0197918318767665
- ANASTASAKIS Ο. και KAMARAS Α. (2021), Greek Diaspora in an uncertain world στο ELIAMEP https://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2021/04/Policy-paper-63-FINAL-EN-2.pdf
- Boyle M., Kitchin R., & Ancien D., 2016, Ireland’s diaspora strategy. Migrations. Στο περιοδικό Rethinking the Irish Diaspora, σ. 59-79 https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-40784-5_3
- Délano Α. και Gamlen Α.(2014), Comparing and theorizing state–diaspora relations, στο περιοδικό Political Geography, τόμος 41, σ.43-53 https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0962629814000432?via%3Dihub
- DFA (Department of Foreign Affairs and Trade). (2015, March). Global Irish – Ireland’s Diaspora Policy. Department of Foreign Affairs and Trade. Retrieved from https://www.dfa.ie/media/globalirish/civicforum/View-Global-Irish–Irelands-DiasporaPolicy-here.pdf
- Ireland Roots, Ireland’s Diaspora https://irelandroots.com/ireland-diaspora.htm
- Frangos M, 2019, Failed institution: The World Council of Hellenes Abroad (SAE) since 2008, SEESOX DIASPORA, Working Paper No 11, http://seesoxdiaspora.org/assets/site/papers/Frangos_WP.pdf
- Ho E. L., and Mcconnell, F., 2019, Conceptualizing ‘diaspora diplomacy’: Territory and populations betwixt the domestic and foreign, στο Progress in Human Geography, 2, Vol. 43, σ. 235-255, https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0309132517740217
- IAU (Irish Abroad Unit), 2017, Review of Implementation of Global Irish – Ireland’s Diaspora Policy. Department of Foreign Affairs and Trade, https://www.dfa.ie/media/dfa-2017/globalirish/20180606—Diaspora-Policy-Review-Final.pdf
- Kamaras Α. (2019), Diaspora and Transnational Philanthropy in Greece, Country Coordinator of the Greek Diaspora Project, South East European Studies at Oxford (SEESOX) http://seesoxdiaspora.org/assets/site/papers/DIASPORA_PHILANTHROPY_REPORT_Kamaras.pdf
- Kitchin R., Boyle M. Και Ancien D.(2013), Ireland’s diaspora strategy: diaspora for development στο Migrations: Ireland in a Global World σ. 80-97, εκδότης : Manchester University Press https://www.researchgate.net/publication/285890775_Ireland’s_diaspora_strategy_diaspora_for_development
- Stone D., and Douglas E., 2018, Advance diaspora diplomacy in a networked world. International Journal of Cultural Policy, 6, Vol. 24, σ. 710-723. doi:10.1080/10286632.2018.1495712 https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/10286632.2018.1495712
- Tinios Ρ. (2019), Social protection and the Greek Diaspora: International portability of pension rights as a lifecycle bridge στο SEESOX http://seesoxdiaspora.org/assets/site/papers/Tinios_WP.pdf
- Vogli, E. (2011). The Making of Greece Abroad: Continuity and Change in the Modern Diaspora Politics of a “Historical” Irredentist Homeland. Nationalism and Ethnic Politics, 17(1), 14–33. http://seesoxdiaspora.org/assets/site/papers/Frangos_WP.pdf
- Κόντης Α., 2012, Σύγχρονη Ελλαδική Πολιτική για τη Διασπορά, στο Η ελληνική διασπορά στην Αυστραλία, Κόντης Α. και Τάτσης Ν. (επιμ.), Παπαζήσης, Αθήνα, σ. 71-162.
- Ρέλλη Ε. (2013), Η Μεταπολεμικη Πολιτικη Της Ελλαδας Για Τους Ελληνες Στη Διασπορα
- Vogli, E. (2011). The Making of Greece Abroad: Continuity and Change in the Modern Diaspora Politics of a “Historical” Irredentist Homeland. Nationalism and Ethnic Politics, 17(1), 14–33. http://seesoxdiaspora.org/assets/site/papers/Frangos_WP.pdf
- Global Irish (2017), Review of Implementation of Global Irish – Ireland’s Diaspora Policy στο Global Irish https://www.dfa.ie/media/dfa-2017/globalirish/20180606—Diaspora-Policy-Review-Final.pdf
- Poula V. (2019), The Greek diasporic vote: a constitutional duty or a political option? Στο SEESOX Diaspora Project http://seesoxdiaspora.org/publications/briefs/the-greek-diasporic-vote-a-constitutional-duty-or-a-political-option