Γράφει η Χριστίνα Λάσπα
Στο τεταμένο κλίμα συγκρούσεων μεταξύ κρατών στο διεθνές σύστημα, η κρίση της Κούβας εξακολουθεί να αποτελεί κλασικό παράδειγμα διαχείρισης κρίσεων στην ιστορία των κρατών. Η πυρηνικοποίηση των κρατών σε συνδυασμό με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας οδηγούν σε ολοένα και περισσότερες συγκρούσεις στο διακρατικό σύστημα. Η κρίση των πυραύλων της Κούβας αποτελεί διαιρετική τομή στην πολιτική ιστορία, καθώς έθεσε τις βάσεις για τη διαχείριση κρίσεων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Συγκεκριμένα, συνιστά ένα πρωτοφανές ιστορικό γεγονός στο οποίο οι Ηνωμένες Πολιτείες βρέθηκαν στο χείλος της πυρηνικής σύγκρουσης με τη Σοβιετική Ένωση τον Οκτώβριο του 1962. Η κρίση διήρκησε 13 ημέρες και η πίεση του χρόνου για την αντιμετώπιση μιας τέτοιας εμβέλειας πιθανής πυρηνικής κρίσης αποτέλεσε κάτι πρωτόγνωρο για τα δεδομένα της εποχής. (Κωτούλας, 2018, )
Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ρωσία υπήρξαν σύμμαχοι. Ωστόσο, μετά το 1945, οι Η.Π.Α και η Σοβιετική Ένωση αναδύθηκαν σε παγκόσμιες δυνάμεις της εποχής και εξαιτίας των ιδεολογικών και γεωπολιτικών αντικρουόμενων πολιτικών συμφερόντων οι σχέσεις τους εντάθηκαν. Ακόμη, η Αμερική κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου παρουσίαζε σημαντικό προβάδισμα στον τεχνολογικό τομέα, καθώς κατείχε προηγμένα στρατιωτικά όπλα και πυρηνικά εφόδια. Από την άλλη πλευρά, η Σοβιετική Ένωση γνώριζε τις αδυναμίες της, αλλά ταυτόχρονα στηριζόταν στον συντριπτικό αριθμό ανθρωπίνου δυναμικού που κατείχε συγκριτικά με τις Η.Π.Α. Η Σοβιετική Ένωση είχε θέσει ως στόχο την εξισορρόπηση των πυρηνικών της δυνάμεων με το επίπεδο της Αμερικής. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι σχέσεις μεταξύ των προαναφερθεισών χωρών ήταν εχθρικές και τεταμένες εξαιτίας της άρρηκτης ανάγκης για υπεροχή και επικράτηση των κρατών στο άκρως ανταγωνιστικό διεθνές διπολικό σύστημα. (Κωνσταντίνου, 2021)
Το 1949 η Σοβιετική Ένωση δοκίμασε το πρώτο πυρηνικό της όπλο αφαιρώντας το μονοπώλιο της πυρηνικής επιθετικότητας των Η.Π.Α. Το 1953 δοκίμασε την πρώτη ρίψη βόμβας υδρογόνου, ενώ, λίγα χρόνια αργότερα, το 1957, η Ρωσία με επιτυχία διεκπεραίωσε πυρηνικές δοκιμές, όπως για παράδειγμα η εκτόξευση του πρώτου βαλλιστικού πυραύλου και η αποστολή του πρώτου δορυφόρου σε διαστημική τροχιά. Έτσι, οι Σοβιετικοί δημιούργησαν την εντύπωση πως είχαν αναλάβει τα ηνία στον πυρηνικό ανταγωνισμό. Ωστόσο, παρά τις επιτυχίες της Σοβιετικής Ένωσης, οι Η.Π.Α. συνέχιζαν να κατέχουν μεγαλύτερο αριθμό πυρηνικών όπλων από αυτήν. Ακόμη, οι Αμερικανοί τοποθέτησαν πυραύλους στην Τουρκία, με στόχο την δημιουργία διλήμματος ασφαλείας στην Ρωσία, γεγονός που αναζωπύρωσε τις εχθρικές σχέσεις μεταξύ των δύο δυνάμεων. Ο Σοβιετικός Πρωθυπουργός, Νικίτα Χρουστσόφ, αποφάσισε να αντισταθμίσει την μειονεκτική θέση των Σοβιετικών μέσω της τοποθέτησης των Ρωσικών πυραύλων στη Κούβα. Συγκεκριμένα, οι Ρώσοι στόχευαν την διατήρηση του κύρους, αλλά και της επιρροής τους στην διεθνή ανταγωνιστική σκακιέρα, αλλά και την αποκατάσταση της ισορροπίας του τρόμου στο διακρατικό σύστημα. (Φραγκίδης, 2017)
Συγκεκριμένα, η τοποθέτηση έγινε στην Κούβα εξαιτίας της γεωστρατηγικής της θέσης. Η Κούβα αποτελεί νησιωτικό κράτος της Καραϊβικής και βρίσκεται μεταξύ του κόλπου του Μεξικού, του Ατλαντικού Ωκεανού και της Καραϊβικής θάλασσας, ενώ ταυτόχρονα βρίσκεται σε πολύ κοντινή απόσταση από τις νότιες πολιτείες της Αμερικής. Γενικότερα, είναι ευρέως διαδεδομένο ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έκαναν μεγάλες προσπάθειες για την προσάρτηση της Κούβας, όμως τα αποικιοκρατικά κατάλοιπα έκαναν το σχέδιο ιδιαίτερα δύσκολο. Ακόμη, στην πρωτεύουσα της Κούβας, υπάρχει ένα ευρύχωρο λιμάνι που δημιουργούσε τεράστιες προσδοκίες για ανάπτυξη εμπορικού, στρατιωτικού και διεθνούς εμπορίου πρώτων υλών. Έτσι, γεωπολιτικά η Κούβα κατείχε μεγάλα προτερήματα και σαφές γεωστρατηγικό πλεονέκτημα και γι΄αυτό αποτελούσε πόλο έλξης του διπλωματικού ενδιαφέροντος για διεκδικήσεις. (Μπαρμπέρης, 2022)
Από το 1959 και έπειτα ανέλαβε την ηγεσία της Κούβας ο Φιντέλ Κάστρο, ο οποίος χάραξε φιλοσοβιετική πολιτική και στράφηκε προς τον σοσιαλισμό. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έβλεπαν την εξάπλωση του σοσιαλισμού και στην ευρύτερη Λατινική Αμερική και έτσι έγιναν προσπάθειες για να ανατραπεί αυτό το καθεστώς με την επιχείρηση στον κόλπο των χοίρων το 1961, η οποία κατέληξε σε τραγωδία για τους Αμερικανούς. Έναν χρόνο αργότερα, ο Σοβιετικός ηγέτης Χρουστσόφ πρότεινε στον Κάστρο την τοποθέτηση στρατιωτικών πυρηνικών όπλων για την θωράκιση της Κούβας από την επιθετική και επεκτατική πολιτική των Αμερικανών. Μετά την έγκριση της πρότασης οι διμερείς σχέσεις μεταξύ Κούβας και Σοβιετικής Ένωσης ενισχύθηκαν. Φυσικά, το γεγονός ότι της εγκατάστασης πυραύλων από τον μεγαλύτερο ανταγωνιστή των Η.Π.Α. σε απόσταση 80 μιλίων από την Φλόριντα, προκάλεσε μεγάλη αποσταθεροποίηση στην κυβέρνηση Κένεντι. (Κωνσταντίνου, 2021)
Εξαιτίας την αυξημένης κινητικότητας που παρατηρήθηκε στο λιμάνι της Κούβας, η αμερικανική κυβέρνηση έστειλε κατασκοπευτικά αεροσκάφη για να παρατηρήσουν την κατάσταση. Έτσι, ανακαλύφθηκαν οι πυραυλικές βάσεις που είχε τοποθετήσει η Ρωσία στην Κούβα. Η κρίση ξεκίνησε την 15 Οκτωβρίου 1962, όταν ενημερώθηκε για την κατάσταση ο Πρόεδρος Κένεντι. Μέχρι τότε, ο Χρουστσόφ διαβεβαίωνε τις Η.Π.Α ότι δεν υπάρχουν πυραυλικές βάσεις στην περιοχή. Ταυτόχρονα, ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών συγκάλεσε υπουργικό συμβούλιο αποκρύπτοντας από τον Αμερικανικό λαό και τύπο τις πληροφορίες για τις εξελίξεις. Κατά τις επόμενες ημέρες της κρίσης, ο Πρόεδρος Κένεντι, σε συνεργασία με τους αρμόδιους Υπουργούς και το στρατιωτικό επιτελείο αξιολόγησε τις προληπτικές επιλογές που θα μπορούσε να λάβει η Αμερική. Μεταξύ άλλων, οι επιλογές ήταν η εναέρια επίθεση στην Κούβα για τη διάλυση των πυραύλων, η μεγάλη εναέρια επιχείρηση εναντίον της πολεμικής αεροπορίας των σοβιετικών και κατ’ επέκταση των πυραύλων και η τελευταία ήταν η πολεμική πυρηνική επιχείρηση εναντίον των σοβιετικών. (Hankins, 2023)
Από τις πρώτες ημέρες της κρίσης ο Πρόεδρος Κένεντι συναντήθηκε με τον σοβιετικό Υπουργό Εξωτερικών χωρίς να υπάρχει πρόθεση και από τις δύο πλευρές για δημιουργία συμβιβασμού. Η αναταραχή αυξανόταν, ενώ ταυτόχρονα ξεκίνησαν να υπάρχουν εσωτερικές διαμάχες στον Λευκό Οίκο μεταξύ των φιλοπολεμικών και των δημοκρατικών για την πιθανή εισβολή των Η.Π.Α στην Κούβα. Μια λάθος κίνηση θα μπορούσε να προκαλέσει μια πυρηνική διαμάχη σε επίπεδο τρίτου παγκοσμίου πολέμου και θα οδηγούσε σε ολική και αμοιβαία καταστροφή. Παρά τις αντικρουόμενες απόψεις, για τον Πρόεδρο Κένεντι, η αντιμετώπιση της κατάστασης με έναν πυρηνικό πόλεμο φάνταζε ως έσχατη λύση. Λίγες ημέρες αργότερα, την 22α Οκτωβρίου ο Πρόεδρος Κένεντι έβγαλε διάγγελμα με το οποίο ενημέρωσε τον λαό των Ηνωμένων Πολιτειών για την κρίσιμη κατάσταση και ανακοίνωσε το σχέδιο του ναυτικού αποκλεισμού της Κούβας. Ωστόσο, ο πρόεδρος ανακοίνωσε το σχέδιο με τον όρο “ναυτική καραντίνα” προκειμένου να μην θεωρηθεί αιτία πολέμου, αλλά και για να μην χάσουν οι Η.Π.Α. την διεθνή νομιμοποίηση. Ακόμη, ο αποκλεισμός στόχευε στην παρεμπόδιση της άφιξης περισσότερων πυρηνικών όπλων στην Κούβα. Παράλληλα, οι αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις τέθηκαν σε κατάσταση DEFCON 3, η οποία υποδείκνυε το επίπεδο ετοιμότητας των Η.Π.Α και τις αυξημένες πιθανότητες για στρατιωτικές ενέργειες, αλλά δεν συνιστούσε άμεση απειλή πολέμου. (Γκασνάκη, 2015)
Την 26η Οκτωβρίου, η κατάσταση συναγερμού των Η.Π.Α ανέβηκε στο DEFCON 2, ενώ ταυτόχρονα, ο Χρουστσόφ έστειλε προσωπική επιστολή στον Κένεντι που παρείχε την πληροφορία ότι οι σοβιετικοί πύραυλοι θα απομακρύνονταν από την Κούβα, εάν η Αμερική έδινε μια εγγύηση για την εθνική της ασφάλεια. Ωστόσο, την επόμενη μέρα σε ένα ραδιοφωνικό διάγγελμα του Χρουστσόφ προτάθηκε ότι η ένταση μπορούσε να αποκλιμακωθεί εάν οι Η.Π.Α αφαιρούσαν τις πυραυλικές βάσεις στην Ευρώπη. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι Ρώσοι θα απέσυραν τους πυραύλους από την Κούβα. Την ίδια στιγμή, οι Ηνωμένες Πολιτείες πραγματοποιούσαν προγραμματισμένες εναέριες πτήσεις για την εξακρίβωση της ετοιμότητας των σοβιετικών πυραύλων στην Κούβα. Οι Η.Π.Α είχαν ήδη κάνει ξεκάθαρο ότι σε περίπτωση κατάρριψης αμερικανικού αεροσκάφους η κυβέρνηση Κένεντι θα προχωρούσε σε κανονική επίθεση. Την ίδια μέρα καταρρίφθηκε αμερικανικό αεροσκάφος από πύραυλο ο οποίος εκτοξεύθηκε από την Κούβα. Ωστόσο, οι Αμερικανοί δεν προχώρησαν σε εισβολή. (Μπαρμπέρης, 2022)
Μία ημέρα αργότερα, την 27η Οκτωβρίου, τα πλοία του αμερικανικού πολεμικού ναυτικού επιτέθηκαν με εκρηκτικά σε σοβιετικό υποβρύχιο προκειμένου να το αναγκάσουν να πλεύσει στην επιφάνεια της θάλασσας. Ωστόσο, το υποβρύχιο ήταν οπλισμένο με πυρηνική κεφαλή και είχε εντολή να τη χρησιμοποιήσει σε περίπτωση που το ενέκριναν οι τρεις επιβαίνοντες αξιωματικοί του υποβρυχίου. Ακόμη, το υποβρύχιο δεν είχε δώσει σημείο αναφοράς στην Μόσχα για αρκετές ημέρες. Έτσι, δημιουργήθηκε το δίλημμα ότι είτε έχει ήδη ξεκινήσει ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος και δέχεται επίθεση οπότε πρέπει να εκτοξευθεί η πυρηνική κεφαλή, είτε δεν δέχεται επίθεση, αλλά πρόκειται για επιπόλαιη ενέργεια του αμερικανικού πολεμικού ναυτικού, οπότε η πιθανή χρήση της κεφαλής θα σήμανε το ξεκίνημα του πολέμου. Οι δύο αξιωματικοί του υποβρυχίου Valentin Savitsy και ο Ivan Maslenikkov τέθηκαν υπέρ την χρήσης της κεφαλής ενώ Vasili Arkgipov τέθηκε κατά. (Κωτούλας, 2018 )
Την ίδια μέρα ο σοβιετικός πρέσβης και ο πρωθυπουργός των ΗΠΑ συναντήθηκαν και κατέληξαν σε συμβιβασμό. Συγκεκριμένα, συμφώνησαν να απομακρυνθούν οι αμερικανικοί πυρηνικοί πύραυλοι από την Τουρκία και την Ιταλία, αλλά και οι σοβιετικές πυρηνικές εγκαταστάσεις από την Κούβα. Έτσι την 28η Οκτωβρίου του έτους 1962 αποσοβήθηκε μια από τις μεγαλύτερες κρίσεις που έχουν υπάρξει στην ιστορία. Η επίτευξη της πυρηνικής διπλωματίας μέσω τον διαπραγματεύσεων κατά της διάρκεια της κρίσης επέφερε θετικά αποτελέσματα, καθώς επιτεύχθηκε συμβιβασμός μεταξύ Η.Π.Α. και Σοβιετικής Ένωσης και αποφεύχθηκε μία παγκόσμιας εμβέλειας σύρραξη (Γκασνάκη, 2015).
Η πυρηνική διπλωματία εστιάζει στην πρόληψη πυρηνικού ατυχήματος. Η άσκηση σκληρής ισχύος μέσω της πυρηνικής διπλωματίας στοχεύει στην δημιουργία διλημμάτων ασφαλείας αλλά και στην αποκατάσταση του κύρους του κράτους που την ασκεί. Συγκεκριμένα, κατά την κρίση των πυραύλων της Κούβας, η τοποθέτηση πυρηνικών εγκαταστάσεων σε κοντινό χώρο δημιούργησε διλήμματα ασφαλείας τόσο στην Αμερική, όσο και στην Ρωσία. Ακόμη, η πυρηνική διπλωματία φάνηκε να δημιουργεί πιέσεις για ορθολογική αντίδραση, ενώ ταυτόχρονα ενίσχυσε το κύρος και την ισχύ της Σοβιετική Ένωσης σε οικουμενικό επίπεδο. Όπως αποδείχθηκε, το αίσθημα της βέβαιης και αμοιβαίας καταστροφής ασκεί μεγαλύτερη πίεση από τους διαλόγους (Κωνσταντίνου, 2021).
Βιβλιογραφία/Πηγές:
Hankins M. (2023). The Cuban Missile Crisis. National Air and Space Museum. Διαθέσιμο σε: https://airandspace.si.edu/stories/editorial/cuban-missile-crisis
Γκασνάκη Α. (2015). Η πιθανότητα χρήσης πυρηνικών κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου: Η κρίση της Κούβας και του Βιετνάμ. Διαθέσιμο σε: https://ikee.lib.auth.gr/record/269796/files/GRI-2015-14669.pdf
Κωνσταντίνου Μ. (2021). Η «κρίση των πυραύλων της Κούβας». Διδάγματα διπλωματίας και λήψης αποφάσεων. Διαθέσιμο σε: https://gnosis.library.ucy.ac.cy/bitstream/handle/7/64257/Michalis_Constantinou_2021.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Κωτούλας Β. (2018). Η κρίση των ιμίων και η κρίση της κούβας σε κριτική ανάλυση. Διδάγματα στο επίπεδο θεωριών απόφασης. Διαθέσιμο σε: https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/21420/3/KotoulasVasileiosMsc2018.pdf
Μπαρμπέρης Ν. (2022). Διαδικασία Λήψης και Διαχείρισης Κρίσεων: Η Περιπτωσιολογική και Συγκριτική Εξέταση των Κρίσεων των Πυραύλων της Κούβας και των Ιμίων. Διαθέσιμο σε: https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/27277/1/BarmperisNikolaosMsc2022.pdf
Φραγκίδης Δ. (2017). Η κρίση των πυραύλων της Κούβας, 1962: αίτια και συνέπειες. Διαθέσιμο σε: https://ikee.lib.auth.gr/record/288332/files/GRI-2017-18862.pdf
Πηγή εικόνας
Joseph S. Nye, Jr. (2012). The Cuban Missile Crisis at 50. Project Syndicate. Διαθέσιμο σε: https://www.project-syndicate.org/commentary/kennedy–khrushchev–the-cuban-missile-crisis-and-nuclear-deterrence-from-cuba-to-iran-by-joseph-s–nye-2012-10?barrier=accesspaylog