Γράφει ο Αλέξανδρος Καρράς
Ο Χαρίλαος Τρικούπης αποτελεί μια ιδιαίτερη και ξεχωριστή προσωπικότητα της Νεοελληνικής Ιστορίας, καθότι οι ενέργειές του και η ζωή του επηρέασαν την εξέλιξη του Ελληνικού Έθνους όχι μόνο στο τρόπο λειτουργίας του Πολιτεύματός αλλά και στην εδαφική του έκταση. Ο βίος του έχει χαρακτηριστεί από σύγχρονούς του ως «απίστευτου αφοσιώσεως εις το καθήκον» και αν και δεν παντρεύτηκε ποτέ, μέχρι το τέλος, ‘’πάλεψε’’ για τη πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας και την ισχυροποίηση-εκσυγχρονισμό του Ελληνικού Κράτους, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα τη δική του ύπαρξη. Υπήρξε άνθρωπος των πράξεων και των πραγματοποιήσιμων οραμάτων. Διετέλεσε Πρωθυπουργός της Χώρας 7 θητείες, δύο εξ αυτών πολυετείς και τη πρώτη και μοναδική για τον 19ο αιώνα πλήρης 4ετία 1886-1890. Τα σύνορα του τότε Ελληνικού Κράτους αυξήθηκαν με δικές του προσωπικές ενέργειες δύο φορές, μία με την προσάρτηση των Ιονίων Νήσων και έπειτα με τη προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας.
Γεννήθηκε στο Ναύπλιο στις 11-07-1832, χρονιά αναγνώρισης της Ελλάδας ως ανεξάρτητο κράτος και ανατράφηκε σε οικογένεια εισηγμένη στις φιλελεύθερες ιδέες της εποχής. Πατέρας του ήταν ο μετέπειτα 1ος Πρωθυπουργός της Χώρας και Ιστοριογράφος Σπυρίδων Τρικούπης, από το Μεσολόγγι, λόγιος, ρήτορας και ποιητής που είχε ενεργό συμμετοχή στην Ελληνική Επανάσταση και έχαιρε εκτιμήσεως έως τα βαθιά γεράματά του. Δημοκρατικός και Αγγλόφιλος, ήταν αυτός που εκφώνησε τον επικήδειο λόγο του Λόρδου Βύρωνα. Η μητέρα του, Αικατερίνη, κατάγονταν από τη φαναριώτικη οικογένεια ηγεμόνων της Μολδαβίας και της Βλαχιάς, των Μαυροκορδάτων, και έφερε πριγκιπικό τίτλο. Μορφωμένη κι αυτή, με ιδιαίτερα ανεπτυγμένο το αίσθημα της ισότητας των φύλων. Αν και είχε 3 ακόμα αδέρφια, μόνο αυτός, ο 4ος κατά σειρά και η αδερφή του η Σοφία ενηλικιώθηκαν.
Σημαντικό ρόλο στη πορεία ενός ανθρώπου παίζει η μόρφωση και οι διδαχές που θα λάβει κατά τη διάρκεια των νεανικών του χρόνων τόσο από το οικογενειακό όσο και από το σχολικό περιβάλλον και οι οποίες θα διαμορφώσουν το πολιτικό του χαρακτήρα. Ο Χαρ. Τρικούπης ήταν τυχερός, ιδιαίτερα μάλιστα, σε σχέση με άλλους σύγχρονούς του, καθότι οι γονείς του ήτο μορφωμένοι, πράγμα σπάνιο για την εποχή, αλλά και γιατί έλαβε την εκπαίδευσή του τόσο στην Αγγλία, συναναστρεφόμενος με παιδιά Άγγλων ευγενών και διπλωματών, όσο και στην Ελλάδα στο 1ο Γυμνάσιο που δίδασκε ο Γ. Γεννάδιος, με τα αντίστοιχα Ελλήνων. Ακολουθώντας την Νομική Επιστήμη, άρχισε να φοιτά το 1848 στο Οθώνιο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, ολοκληρώνοντας τις σπουδές του στη πολύ καλύτερη Νομική Σχολή των Παρισίων, όντας σε θέση να κατανοεί σε θεωρικό βαθμό τη σπουδαιότητα του Συντάγματος και την ανάγκη συμμόρφωσης προς αυτό.
Πριν την είσοδο του στη πολιτική, είχε την επίσης μοναδική ευκαιρία, σε σχέση με τους σύγχρονούς του, να βιώσει από κοντά, στη γενέτειρά του, τον κοινοβουλευτισμό. Μετά τη λήψη πτυχίου, το 1854 εργάσθηκε αρχικά ως άμισθος, στην Πρεσβεία της Ελλάδος στο Λονδίνο υπό τον πατέρα του, παρακολουθώντας συνεδρίες και αγορεύσεις σπουδαίων πολιτικών αλλά και διαπιστώνοντας ιδίοις όμματι πως εφαρμόζεται ο κοινοβουλευτικός έλεγχος, πια η σημασία της Αρχής της Δεδηλωμένης και γιατί πρέπει να απαιτείται η εμπιστοσύνη της Βουλής για την ανάδειξη και παραμονή της Κυβερνήσεως στην εξουσία. Άλλα στοιχεία που θα του κεντρίσουν το ενδιαφέρον είναι η χρήση γεγονότων και αριθμών στα επιχειρήματα των αγορεύσεων, ο δικομματισμός και η ύπαρξη κομμάτων αρχών, εν αντιθέσει των κομμάτων προσώπων στην Ελλάδα αλλά και η δύναμη του τύπου και πως μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο διάδοσης ιδεών. Εκείνη η περίοδος σημάδεψε τη πολιτική του φιλοσοφία και ήταν αυτό το πρότυπο που είχε κατά νου να μεταλαμπαδεύσει στην Ελλάδα.
Η στιγμή της εισόδου του στην Ελληνική Πολιτική, αν και είχε προπαρασκευαστεί από τον ίδιο και την πορεία της ζωής του, συν έπεσε με την αλλαγή πολιτεύματος στην Ελλάδα το 1862 και την έξωση του Βασιλιά Όθων και της Αμαλίας από την Αθήνα το 1864. Λειτουργώντας ως επιτετραμμένος της Πρεσβείας, εν απουσία του άρρωστου πατέρα του, ο Χαρ. Τρικούπης σε συνομιλίες του με τον Λόρδο Palmerston, ενημερώνοντάς τον για τη κατάσταση στη Χώρα, θα φέρει στο προσκήνιο, μία ιδέα που καλλιεργούσε ο πατέρας του, περί παραχώρησης των Ιονίων Νήσων παρουσιάζοντάς την και ως λύση στην μη επέκταση μετά τόσων ετών των ελληνικών συνόρων. Ιδέα που υποστήριξε δεξιοτεχνικά και που υλοποιήθηκε υπό μορφή δώρου για τον νεοαφιχθή Βασιλιά Γεώργιο Α’. Το ίδιο διάστημα θα εκλεχθεί ως νόμιμος πληρεξούσιος Λονδίνου στη Β’ Εθνοσυνέλευση ανατιθέμενος εν συνεχεία με το καθήκον διαπραγματεύσεως της παραχώρησης. Τότε είναι που οι διπλωματικές του ικανότητες ξετυλίχθηκαν ακόμα περισσότερο, όταν παρά τις αρχικά δυσμενείς συνθήκες των όρων παραχώρησής των Ιονίων Νήσων, κατάφερε με περίτεχνες διπλωματικές κινήσεις να αλλάξει την υπογεγραμμένη συνθήκη των Μεγάλων Δυνάμεων (σ.σ. Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) του Νοεμβρίου του 1863, για να καταρτιστεί νέα το Μάρτιο του 1864, απαλλαγμένη από τους επαχθείς όρους, μεταξύ των οποίων ήταν και η κατεδάφιση όλων των φρουρίων της Κέρκυρας, μια απώλεια πολιτισμικής κληρονομιάς, καθώς και τα δύο είναι στις μέρες μας καλοδιατηρημένα. Όμως το πιο σημαντικό, κατάφερε να μη παραχωρηθεί ως ουδέτερο έδαφος, αλλά ως πραγματικό κομμάτι του Βασιλείου της Ελλάδας, μια εξέλιξη που χαιρετήθηκε από όλους και που τον έκανε ευρέος γνωστό στον Ελλαδικό Χώρο, σηματοδοτώντας και την είσοδο του στη Πολιτική της Χώρας.
Κατά τις πρώτες εκλογές που ακολούθησαν την κατάρτιση του νέου συντάγματος ο Χαρ. Τρικούπης έθεσε υποψηφιότητα το 1865 στο Μεσολόγγι, την οποία εκλογική του περιφέρεια δεν άλλαξε ποτέ. Αν και νεοφώτιστος και σχετικά άγνωστος εκλέχθηκε. Αναλαμβάνει Υπουργός Εξωτερικών της Κυβερνήσεως Κουμουνδούρου το 1866 και σε σύντομο χρονικό διάστημα έχει να αντιμετωπίσει τη κρητική επανάσταση που είχε ξεσπάσει τον Αύγουστο του 1866 και να εμποδίσει νέα άκαιρα ξεσπάσματα σε Θεσσαλία και Ήπειρο, καθότι η Ελλάδα δεν ήταν καθόλου έτοιμη για συμπλοκή με την Τουρκία. Σημαντικότατη κίνηση του είναι η εισήγηση και έπειτα από αγώνα, αποδοχή από τη βουλή της επαναλειτουργίας Πρεσβειών στις Πρωτεύουσες των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι οποίες τα επόμενα έτη θα λειτουργήσουν ως βαρόμετρο των διαθέσεων που επικρατούσαν.
Η στιγμή της εισόδου του στην Ελληνική Πολιτική, η άμεση προστριβή με τρέχοντα και σοβαρά ζητήματα και προβλήματα, σε συνδυασμό με το υπόβαθρό του, τις διπλωματικές του γνώσεις και ικανότητες, αλλά και το χαρακτήρα του εν γένει, τον οδήγησαν να διαφοροποιηθεί από τους σύγχρονούς του πολιτευτές και να αναδειχθεί σε βάθος χρόνου σε Ηγετική Μορφή για την Ελλάδα. Ακόμα και σε αυτά τα πρώιμα βήματά του, γνώριζε καλύτερα τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις της Αγγλίας και της Γαλλίας, περισσότερο από κάθε άλλο σύγχρονό του. Γνώριμος με τη Μεγάλη Ιδέα που ο Ιω. Κωλέττης είχε εξαγγείλει το 1847 και κατανοώντας ότι η πάλαι ποτέ κραταιά Οθωμανική Αυτοκρατορία θα πέσει και θα διασπαστεί, είχε σχηματίσει την άποψη πως η Ελλάδα θα πρέπει να εκσυγχρονιστεί, να βελτιωθούν οι οικονομικές της δυνατότητες και να δημιουργήσει ισχυρό στρατό και στόλο, έτσι ώστε να μπορεί να διαπραγματευτεί με τις Μεγάλες Δυνάμεις και τη Τουρκία υπό άλλη βάση. Έπρεπε να τεθεί σε εφαρμογή ένα σχέδιο, το οποίο και κατέστρωσε και δια το οποίο μέχρι το τέλος της ζωής του προσπάθησε να φέρει σε πέρας.
Δυστυχώς έπειτα από ένα χρόνο, η Κυβέρνηση Κουμουνδούρου θα παραιτηθεί και ο Χαρ. Τρικούπης θα μείνει εκτός Κυβέρνησης μέχρι το 1868 όπου θα προκηρυχθούν εκλογές. Στη σύντομη θητεία του, είχε προλάβει να έρθει σε κόντρα με τον Βασιλιά τουλάχιστον 5 φορές, μεταφραζόμενες σε αιτήσεις παραιτήσεως του. Άνθρωπος Αρχών και ισχυρογνώμων, δεν δεχόταν να απορρίπτονται οι προτάσεις του ή να ανακατεύονται στο χαρτοφυλάκιο του άτομα που είχαν αρμοδιότητα ή που πίστευε ότι δεν γνώριζαν επαρκώς τα τεκτενόμενα. Πρόλαβε ωστόσο, πέραν των ανωτέρω, να επισκεφθεί τον πρώτο υπό κατασκευή ελληνικό σιδηρόδρομο Πειραιά-Αθήνας, θέτοντας τις βάσεις του οράματος του για έναν πανελλήνιο σιδηρόδρομο.
Στην επόμενη εκλογική αναμέτρηση, δεν θα καταφέρει να εισέλθει στη Βουλή, κυρίως λόγο νοθείας, αλλά και εκφοβισμού (δολοφονήθηκε ο κομματάρχης του), αφού στη πόλη πήρε παραπάνω ψήφους από τους αντιπάλους του. Ωστόσο κατά τη διάρκεια της σύντομης αυτής εξωκοινοβουλευτικής ζωής του θα συνεχίσει να ασχολείται με τα κοινά και με τις τάσεις της εποχής του, θα συμμετάσχει είτε ως μέλος σε επιτροπές κυρίως πατριωτικές όπως: την Εν Αθήναις Εταιρία προς Σχηματισμόν Εθνικού Στόλου, είτε ως ιδρυτικό μέλος σε συλλόγους οι σημαντικότεροι εκ των οποίων είναι: Η Εταιρία των Φίλων του Λαού – 1862, Ο Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων – 1869, με απώτερο σκοπό τη διάδοση της Ελληνικών γραμμάτων και της εθνικής ιδέας στη Μακεδονία και τη Θράκη και του Μουσικού και Δραματικού Συλλόγου – 1871, σημερινού Ωδείου Αθηνών.
Το 1872, χρονιά εκλογών, θα κατέβει πιο οργανωμένος και θα εκλεχθεί. Με την υποστήριξη των στενών του φίλων Κων. Λομβάρδου και Ευθ. Κεχαγιά θα ιδρύσουν το Πέμπτο Κόμμα, στη διακήρυξη του οποίου θα γίνει πρώτη φορά αναφορά στην Αρχή της Δεδηλωμένης. Αν και χαρακτηρίστηκε ως το πρώτο κόμμα αρχών, ήταν σίγουρα το πρώτο στο οποίο διενεργήθηκαν το 1898 οι πρώτες εσωκομματικές διαδικασίες ανάδειξης αρχηγού ελληνικού πολιτικού κόμματος. Αυτή τη φορά εισέρχεται δυναμικά στη Βουλή και αγορεύει υπέρ πολλών θεμάτων, αλλά και θεσμικών ζητημάτων όπως η αναγνώριση των δικαιωμάτων της Βουλής. Ωστόσο, το 1873 θα διεξαχθούν εκ νέου εκλογές που ο Τρικούπης δεν θα εκλεχθεί ελαίω νοθείας.
Συνοψίζοντας τη μέχρι τώρα πορεία του Χαρ. Τρικούπη, θα λέγαμε ότι δεν βρίσκεται στο επίκεντρο της λήψης αποφάσεων, αν και είχε επιδείξει ότι κατέχει τις ανάλογες ικανότητες. Από το 1865 μέχρι και το 1874 διενεργήθηκαν 6 εκλογικές αναμετρήσεις, με πρωτοβουλία Κυβερνήσεων που δεν κατείχαν την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Εν μέσω αγανάκτησής του για τη κατάσταση και της πολιτικής δυσπραγίας που επικρατούσε επί σειρά ετών, δημοσίευσε αρχικώς ανώνυμα μέσω της εφημερίδας Καιροί αμέσως μετά τις εκλογές του 1874 το άρθρο του «Τις Πταίει». Στο άρθρο του αυτό, επέκρινε τη πολιτική φαυλότητα που επικρατούσε με τις κυβερνήσεις μειοψηφίας (25 βουλ.-1869, 7 βουλ.-1872, 12 βουλ.-1873) και την ευκολία διάλυσης της Βουλής. Αντί για Συνταγματική Μοναρχία, επικρατούσαν συνθήκες Απόλυτης Μοναρχίας κατά τρόπο που να θυμίζει τις συνθήκες αναβρασμού του 1862. Όμως δίνει και τη λύση εντός του άρθρου, «Πρέπει να γίνει ειλικρινώς αποδεκτή η θεμελιώδης αρχή της κοινοβουλευτικής κυβερνήσεως, ότι τα υπουργεία {κυβερνήσεις} λαμβάνονται εκ της πλειοψηφίας της Βουλής». Η μεγάλη αναταραχή που προκλήθηκε, οδήγησε την 7-6-1874 σε σύλληψη και προφυλάκιση του Χαρ. Τρικούπη και ανάλογη ηρωοποίηση του για την υποστήριξη των ιδεών/απόψεών του υπέρ της πραγματικής αφοσίωσης στους συνταγματικούς θεσμούς. Μέχρι την απαλλαγή του από τις κατηγορίες, δημοσιεύθηκε και δεύτερο άρθρο «Παρελθόν και Ενεστώς» στην ίδια εφημερίδα, αναφερόμενο στις πρακτικές του Όθωνα.
Η Κυβέρνηση του Δημ. Βούλγαρη με τις παραβιάσεις του συντάγματος που διέπραξε επανειλημμένα από το 1875/3 ψηφίζοντας νόμους ενόσω δεν υπήρχε η νόμιμη απαρτία, οδήγησε στα λεγόμενα Στηλιτικά. Εν μέσω αυτής της κρίσης, εκλήθη ο Μεσολογγίτης πολιτικός, αν και όχι βουλευτής να αναλάβει Πρωθυπουργός, κατά τον αντισυνταγματικό τρόπο που επέκρινε στο άρθρο του, για να διενεργήσει εκλογές. Ήταν η πρώτη και τελευταία φορά που παρέκκλινε από τις αρχές του. Τον Ιούλιο του 1875 διενεργήθηκαν οι πρώτες γνήσιες εκλογές μετά από χρόνια.
Η σφράγιση της καθιέρωσης της Αρχής της Δεδηλωμένης, που σηματοδοτεί το πέρασμα από τη μοναρχική στη δημοκρατική αρχή – καθόσον η Κυβέρνηση και οι υπουργοί χαίρουν της εμπιστοσύνης της Βουλής και άρα του Λαού για τη συνέχιση του έργου τους – και που συνεχίζει να αποτελεί θεμέλιο λίθο των κοινοβουλευτικών διεργασιών της Ελλάδας μέχρι και τη σήμερον ημέρα, επήλθε με το Λόγο του Θρόνου που συνέταξε ο Χαρ. Τρικούπης μετά της εκλογές του 1875 και που εκφώνησε ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄ κατά την έναρξη των εργασιών της Βουλής. Αυτό που οφείλουμε στον Χαρ. Τρικούπη, δεν είναι βεβαίως η επινόηση της Αρχής της Δεδηλωμένης, αφού ήταν γνωστό θέμα από το 1870, αλλά τη διατύπωσή της ως κοινοβουλευτικό αξίωμα και την αυτοδέσμευσης του Γεωργίου Α΄ μέσω του Λόγου του Θρόνου να μην διορίζει κυβερνήσεις μειοψηφίας, να σέβεται τις Κυβερνήσεις πλειοψηφίας με τη μη παύσης τους αυτοβούλως και σιωπηρά να αναγνωρίζει την ενίσχυση του θεσμικού και πολιτικού βάρους της Βουλής έναντι του στέμματος. Η συμβολή του ήταν καθοριστική στην εξέλιξη του πολιτικού βίου και θεωρείτε ο πατέρας του ελληνικού κοινοβουλευτισμού. Η Ιστορία ωστόσο έδειξε πως δεν έγινε πάντα σεβαστό αυτό το κοινοβουλευτικό αξίωμα.
Το Νοέμβριο του 1875 ιδρύεται η εφημερίδα Ώρα, συνδεδεμένη με το Χαρ. Τρικούπη ως αυθεντικός εκφραστής των ιδεών του, στην οποία θα δημοσιεύονται και άρθρα του, ανώνυμα όμως. Κατά τη θητεία του στη Κυβέρνηση Κουμουνδούρου 1875-1877, θα περάσει από τη Βουλή κάποια νομοθετήματα, όπως το νομοσχέδιο το1876 που αφορούσε τη διεξαγωγή των εκλογών σε μία μέρα αντί τεσσάρων που διαρκούσαν μέχρι τότε, δίνοντας τη σύνταξη εκλογικών καταλόγων στους δικαστές, όπως το νομοσχέδιο περί ευθύνης Υπουργών που τελικά δεν υιοθετήθηκαν όλες οι προτάσεις του αλλά υπήρξε συνδυασμών μεταξύ και των προτάσεων Κουμουνδούρου και Δεληγεώργη. Θα προωθήσει από το 1876 τη τροποποίηση των εθνογραφικών χαρτών του διακεκριμένου Γερμανού χαρτογράφου Heinrich Kiepert μέσω του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, και του Κων/νου Παπαρρηγόπουλου, ώστε να ανταποκρίνονται καλύτερα στους εθνικούς πόθους. Θα αναλάβει τη Πρωθυπουργία για 2η φορά το 1878, αλλά θα παραιτηθεί αφού δεν θα λάβει την αιτούμενη προθεσμία κατάρτισης σχεδίου προϋπολογισμού. Το Μάιο του 1879 θα αποβιώσει ο Επαμ. Δεληγεώργης και θα εκφωνήσει τον επικήδειο λόγο του, όπως έκανε και στον έτερο πολιτικό του αντίπαλο το 1883 τον Κουμουνδούρου.
Στις επόμενες εκλογές του 1879 αν και το τρικουπικό κόμμα ήρθε δεύτερο, ύστερα από μία μνημειώδη αγόρευση του Χαρ. Τρικούπη, προ της εγκρίσεως της πίστωσης που είχε αιτηθεί ο Κουμουνδούρος, ο τελευταίος έχασε την εμπιστοσύνη και εκλήθη ο Χαρ. Τρικούπης να σχηματίσει τη 3η σύντομη αλλά δραστήρια Κυβέρνησή του. Αναθεωρήθηκε το φορολογικό σύστημα και καταργήθηκε η δεκάτη. Ίδρυσε Σχολή Ναυκλαστρών για την εκπαίδευση ναυτών και για την εισαγωγή ναυτικών δοκίμων στη Σχολή Ευελπίδων που αργότερα θα επάνδρωναν τα 3 θωρηκτά. Πρόλαβε και σύναψε σύμβαση αποξήρανσης της Λίμνης Κωπαίδας μετά την οποία η Ελλάδα θα αποκτούσε μια εύφορη επαρχία. Τέλος καθόσον έβλεπε πως η Τουρκία δεν συμμορφώνονταν με την απόφαση του Συνεδρίου του Βερολίνου του 1878, πίεσε τον Βασιλιά και κατάφερε να γίνει επιστράτευση, κίνηση που οδήγησε τις Μ.Δ. να ορίσουν συνέδριο τον επόμενο χρόνο στην Κωνσταντινούπολη.
Όμως ξανά έχασε την πλειοψηφία και τον διαδέχθηκε ο Κουμουνδούρος στη διάρκεια της θητείας του οποίου προσαρτήθηκαν η Θεσσαλία και η Άρτα. Τον Δεκέμβριο του 1881 διεξήχθησαν εκ νέου εκλογές σε όλη την Ελληνική επικράτεια, τις οποίας νικητής βγήκε ο Χαρ. Τρικούπης σε ηλικία 50 ετών, που σχημάτισε τη 4η Κυβέρνηση του, τη πρώτη ισχυρή και μακροχρόνια για την Νεοελληνική Ιστορία. Του δόθηκε χρόνος να πραγματοποιήσει το πρόγραμμά του, που όμως πέραν των νομοσχεδίων περί σύναψης δανείων, συμβάσεων έργων και στρατιωτικού/ναυτικού εκσυγχρονισμού, αλλά κρίσιμα ζητήματα αγνοήθηκαν όπως περί διοικητικής μεταρρύθμισης, δικαιοσύνης και φορολογικής αναμόρφωσης. Επίσης ήρθε σε διένεξη στη πορεία με τους 4/5 αρχικά ορισθέντες Υπουργούς του, κυρίως λόγο του αυταρχικού του χαρακτήρα παρά ανυπέρβλητων προβλημάτων. Πίστευε, πως τα όρια της Άμυνας της χώρας δεν είναι τα σύνορα της Ελλάδας αλλά τα όρια του Ελληνισμού και έπρεπε να προετοιμαστούν, στόχος δαπανηρός, που ο ελληνικός λαός δεν θα κατάφερνε να φέρει εις πέρας.
Διορατικός για την εποχή εκείνη, επεδίωξε να ασχοληθεί με όλα τα προβλήματα που είχε το νεοφώτιστο κράτος της Ελλάδας. Ασχολήθηκε με την κατάρτιση νέων Ταχυδρομικών και τηλεγραφικών Οργανισμών. Ίδρυσε τμήματα στατιστικής στα υπουργεία που αργότερα θα απαρτίσουν την Στατιστική Υπηρεσία. Καθιέρωσε το θεσμό των νομικών συμβούλων που ανέλαβαν να εκπροσωπούν το κράτος σε δίκες.
Η σημαντικότερη του όμως συνεισφορά σε αυτή τη θητεία ήταν οι βάσεις που έθεσε για τη δημιουργία ενός ευέλικτου και οικονομικού σιδηροδρομικού δικτύου που θα μπορούσε να εξυπηρετήσει και στρατιωτικές ανάγκες. Κατέθεσε 3 νομοσχέδια για κατασκευή συνολικά 700 χιλ. σιδηρόδρομου στη Πελοπόννησο, Θεσσαλία, και Λαύριο. Κατέθεσε και αρκετά για τη κατασκευή 1700 χιλ αμαξωτών οδών. Κατανοώντας το πόσο θα υστερούσαν οι Έλληνες μηχανικοί σε τέτοιας έκτασης έργα, κάλεσε από τη Γαλλία αποστολή 27 ειδικευμένων μηχανικών με επικεφαλής τους φημισμένους μηχανικούς Alfred Rondel, Abel-Hector Gotteland & Edouard Quellenne που επέβλεψαν και την διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου, η οποία ολοκληρώθηκε από ελληνική εταιρία το 1893, πρόεδρος της οποίας ήταν ο Α. Συγγρός.
Βασίστηκε στην έμμεση φορολογία που αποτελούσε το 70-75% των εσόδων του Κράτους μέχρι το 1886 ξεκινώντας να την αυξάνει από το 1882. Ευνοϊκή για τους αγρότες αλλά όχι για τα λαϊκά αστικά στρώματα. Έτσι κατεβαίνοντας στις εκλογές του 1885, ως ο «Φορομπήχτης, ο Πετρέλαιος» θα τις χάσει από τον Δηλιγιάννη, ο οποίος θα καταφέρει σε ένα έτος να αυξήσει το έλλειμα από 44 εκατ. σε 128εκ δραχμές, όταν θα ξανά ‘αναλάβει ο Χαρ. Τρικούπης το 1886.
Στο σύντομο αυτό διάλειμμα θα ταξιδεύσει στην Ευρώπη για να έρθει κοντά με τις υφιστάμενες πολιτικές καταστάσεις που επικρατούν. Θα επιστρέψει το 1886 όπου θα σχηματίσει τη 5η Κυβέρνηση του έως το 1890. Θα καταπιαστεί με αυτό που γνωρίζει καλά, να λύνει προβλήματα προκατόχων του. Έπαυσε την κακόαρχούμενη επιστράτευση του Θεόδ. Δηλιγιάννη, άρει τον αποκλεισμό του Πειραιά από τις Μ.Δ. και συνέχισε το έργο του. «Σωτήρα και Άγκυρα του Έθνους» τον χαρακτηρίζει ο σύγχρονός του ιστορικός Τρύφων Ευαγγελίδης. Όμως η μνήμη του λαού θα φθείρει και όσες φορές ανατρέξουν στις επόμενες εκλογές στον Χαρ. Τρικούπη θα είναι γιατί θα αναθερμαίνεται η ιδέα περί τελευταίας ελπίδας παρά κατανόησης του έργου του. Ο Γεώργιος Α΄ είχε αναγνωρίσει πως ο Χαρ. Τρικούπης δεν ενδιαφέρονταν για τη κοινή γνώμη. Άνθρωπος αξιών μέχρι το τέλος.
Σε αυτή τη Πρωθυπουργία, έθεσε τα θεμέλια του Διπλωματικού Σώματος της Ελλάδας, με τη ψήφιση το1887 του Νόμου περί Πρεσβειών, ρυθμίζοντας λεπτομερώς ζητήματα προσωπικού, γραφειοκρατίας και λειτουργεί συνολικά 9 έμμισθες πρεσβείες, συμπεριλαμβανομένων των 4των Μ. Δ. . Παρά τις δύσκολες οικονομικές συγκυρίες που ο προκάτοχος τον είχε προικίσει, προσπάθησε να συνεχίσει το εκσυγχρονιστικό του έργο, συνάπτοντας νέα δάνεια. Δεν προσονομάστηκε αδίκως, πατέρας των Ελληνικών Σιδηροδρόμων καθώς, πέραν των αρχικών 700 χιλιομέτρων σύναψε νέες συμβάσεις για 1.100 χιλιομέτρων σιδηροδρόμων, που ωστόσο δεν θα υλοποιηθούν παρά το 1/5 μέχρι τη πτώχευση της Ελλάδας το 1893. Αυτές αφορούσαν και το κομμάτι της διεθνούς γραμμής από τη Λάρισα, που θα ολοκληρωθεί, αφού καταστεί σαφείς σε όλους η ανάγκη της, στον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, για να ολοκληρωθούν σταδιακά μέχρι το 1909 και να τεθούν σε λειτουργία λίγο πριν του Α΄ Βαλκανικούς. Εκείνη την εποχή θα υπογραφεί σύμβαση για την αγορά των τριών Θωρηκτών, που τόσο κυνηγούσε από τη προηγούμενη θητεία του, που θα αναβαθμίσουν αισθητά τη ναυτική δύναμη της Ελλάδας και θα συνεισφέρουν τα μέγιστα στους Βαλκανικούς Πολέμους ανάγοντας τη σε περιφερική Ναυτική Δύναμη με την προσθήκη και του Θωρηκτού Αβέρωφ.
Όμως και η εικόνα της Αθήνας θα αλλάξει ριζικά. Θα ανεγερθούν εκείνη την εποχή, υπό την επίβλεψη του Ερνέστου Τσίλλερ και πολλά από τα σημερινά κτήρια που κοσμούν την Αθήνα, όπως η Ακαδημία, η Εθνική Βιβλιοθήκη, το Αρχαιολογικό Μουσείο κ.α . Εγκαινιάστηκε το Ζάππειο Μέγαρο και ο κήπος του, δενδροφυτεύτηκε ο Λυκαβηττός αλλά το πιο σημαντικό, επιλέγεται η τοποθεσία Ανέγερσης της Σχολής Ευέλπιδων, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, δωρεά του Γεώργιου Αβέρωφ.
Παραταύτα μετά τη νεότερη κρίση του Κρητικού ζητήματος, το καλοκαίρι του 1889 και την απόφασή του Χαρ. Τρικούπη περί μη συμμετοχή της Ελλάδος, αφού ακόμα δεν ήταν έτοιμη για πόλεμο, η Χώρα θα οδηγηθεί σε εκλογές το 1889 στις οποίες θα θριαμβεύσει για άλλη μια φορά ο Θεοδ. Δηλιγιάννης. Θα αναχωρήσει ως συνήθιζε για το εξωτερικό για να επιστρέψει έπειτα το 1892 νικητής, αφού η Κυβέρνηση Δηλιγιάννη θα έχανε την εξουσία, κυρίως λόγο της ανικανότητας του τελευταίου να επιλύσει τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Θα σχηματίσει την 6η σύντομη όμως Κυβέρνησή του μέχρι το 1893 όπου θα εξωθεί σε παραίτηση.
Θα επανέλθει όμως την ίδια χρονιά στην 7η και τελευταία του Κυβέρνηση το 1893, μένοντας στην Ιστορία η φράση του «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν». Κατά τραγική ειρωνεία καθόσον, ενώ ο πολιτικός του αντίπαλος είχε υποσκάψει την οικονομική κατάσταση της Χώρας, τη χρεώθηκε αυτός. Προσπάθησε να αναστρέψει τη κατάσταση, αλλά πέφτοντας και στην αδιαλλαξία του Βασιλιά, την οποία δεν δημοσιοποίησε, τελικώς παραιτήθηκε το 1895. Στις εκλογές που ακολούθησαν επήλθε πανωλεθρία για το κόμμα του Χαρ. Τρικούπη, όπου ειπώθηκε και η γνωστή φράση «ανθ΄ ημών, λοιπόν, βουλευτής ο κύριος Γουλιμής. Καληνύχτα σας». Έπειτα αναχώρησε για το εξωτερικό, έχοντας στο νου και το «Εκοπιάσαμεν εις μάτην». Απεβίωσε, στις Κάννες στις 30/3/1886.
Ο πολιτικός του αντίπαλος Θεοδ. Δηλιγιάννης, δεν επέδειξε την ίδια μεγαλοψυχία και ταλαιπώρησε τις διαδικασίες μεταφοράς του στην Αθήνα αλλά και απόδοσης σύνταξης στην αδερφή του Σοφία. Αν και προσπάθησε αρκετά όμως, δεν κατάφερε να κάμψη όλο το έργο του Χαρ. Τρικούπη το οποίο συνεχίστηκε σε ηπιότερους ρυθμούς από τον διάδοχό του στο κόμμα Γεώργιο Θεοτόκη. Ουσιαστική παράδοσης της σκυτάλης έγινε στον άλλο μεγάλο άνδρα της Ελληνικής πολιτικής, τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που πραγμάτωσε σε μεγάλο βαθμό την Μεγάλη Ιδέα.
Αυτό που γίνεται εμφανές από τη πορεία του Χαρίλαου Τρικούπη είναι πως όταν υπάρχει πολιτική βούληση μπορούν να γίνουν σπουδαία πράγματα και έργα εθνικής σημασίας. Ο σιδηρόδρομος της Θεσσαλίας τέθηκε σε λειτουργία μέσα σε δύο χρόνια από τη σύναψη της σύμβασης, της Πελοποννήσου σε τέσσερα. Επίσης όταν υπάρχει σχέδιο, τα ουσιαστικά αποτελέσματα των δράσεων μπορούν να φανούν μόνο στο μέλλον, όπως της αγοράς θωρηκτών, της μη έναρξης πολέμου με τη Τουρκία, της σημασίας περιστολής των άκαιρων επαναστατικών κινήσεων, της σπουδαιότητας της ύπαρξης Πρεσβειών και του εύρους αξιοποίησης των σιδηροδρόμων, αλλά και της ανάγκης καλλωπισμού μίας πόλης, της Αθήνας. Ακόμα και δια των λόγων μπορούν να προκληθούν ιδιαίτερα σπουδαία γεγονότα όπως η καθιέρωση της Αρχής της Δεδηλωμένης, αλλά και η επιτυχής σύναψη δανείων, συμβάσεων κ.α. με ευνοϊκούς όρους για το Δημόσιο. Αφήνω τελευταία τη Διπλωματία, γνώστης καλός της οποίας υπήρξε ο Χαρ. Τρικούπης και μέσω της οποίας οδήγησε άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο σε ευτυχή εκβάσεις το Ελληνικό Κράτος θέτοντας τις βάσεις για τη μετέπειτα συνεργασία των Βαλκανικών χωρών στου Βαλκανικούς Πολέμους. Για όλα αυτά, αλλά πολύ περισσότερο για τον ακέραιο ηθικό του χαρακτήρα, καθότι ποτέ του δεν δημαγώγησε, παρά έλεγε τα πράγματα με το όνομά τους έστω και δυσάρεστα, αποτέλεσε ένα υπόδειγμα πολιτικού, που οφείλουμε να έχουμε στη θύμησή μας.
Βιβλιογραφία
Λόγοι πολιτικοί Χαριλάου Τρικούπη, επιμέλεια Νικολάου Ι. Σπανδώνη, εκδόσεις Α. Παπαγεωργίου, Αθήνα 1888, Αρχείο Εθνικής Βιβλιοθήκης.
Ὁ γνωστός καί ὁ ἄγνωστος Χαρίλαος Τρικούπης : 100 χρόνια μετά, Λύντια Τρίχα, εκδόσεις Σύλλογος τῶν Ἀθηναίων, Αθήνα 1996, Αρχείο Εθνικής Βιβλιοθήκης.
Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους : Οδοιπορικό στον 19ο αι., Σπύρος Τζόκας, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1999, Αρχείο Εθνικής Βιβλιοθήκης.
Πολιτικαί φυσιογνωμίαι : Χαρίλαος Τρικούπης – Αλεξ. Κουμουνδούρος, Περικλέους Ι. Μαζαράκη, εκδόσεις Δημητράκος Δ., Αθήνα 1946, Αρχείο Εθνικής Βιβλιοθήκης.
Τις πταίει; – Χαρ. Τρικούπη, επιμέλεια Βασ. Γ. Βανδώρου, Αθήνα 1971, Αρχείο Εθνικής Βιβλιοθήκης.
Το Σύνταγμα και οι Εχθροί του στη Νεοελληνική Ιστορία 1800-2010, Νίκος Κ. Αλιβιζάτος, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2014.
Χαρίλαος Τρικούπης : βιογραφία, Γ. Τσοκοπούλου, εκδόσεις Γεώργιου Δ. Φεξή, Αθήνα 1896, Αρχείο Εθνικής Βιβλιοθήκης.
Χαρίλαος Τρικούπης ο πολιτικός του «τις πταίει;» και του «Δυστυχώς Επτωχεύσαμεν», Λύντια Τρίχα, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2016.