Γράφει ο Κωνσταντίνος Παναγιώτης Βαγιανός
Ένα από τα σύγχρονα ζητήματα που απασχολεί μεγάλο ποσοστό κρατών είναι οι πρακτικές μαζικής παρακολούθησης (mass surveillance). Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την σύγχρονη μαζική παρακολούθηση ως την παρακολούθηση ολόκληρου ή σημαντικού τμήματος του πληθυσμού, με στόχο τη συλλογή. Η επιτήρηση πραγματοποιείται συχνά από τοπικές και ομοσπονδιακές κυβερνήσεις ή κυβερνητικές οργανώσεις, όπως η NSA και το FBI, αλλά μπορεί επίσης να διεξάγεται από εταιρείες (είτε για λογαριασμό κυβερνήσεων είτε με δική τους πρωτοβουλία).
Ανάλογα με τους νόμους και τα δικαστικά συστήματα κάθε χώρας, η νομιμότητα και η άδεια που απαιτείται για την άσκηση μαζικής επιτήρησης ποικίλλει. Διακρίνεται επίσης συχνά από την στοχευμένη επιτήρηση. Πιο συγκεκριμένα, τα προγράμματα επιτήρησης της εθνικής ασφάλειας των κρατών μελών της ΕΕ δεν ελέγχονταν και δεν εξετάζονταν για την νομιμότητα τους σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία περί ιδιωτικότητας, μέχρι και το 2013. Πράγματι, το άρθρο 4 παράγραφος 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση δηλώνει ότι «η εθνική ασφάλεια παραμένει αποκλειστική ευθύνη κάθε κράτους μέλους». Κάθε κράτος εφάρμοζε, στον βαθμό που εκείνο θεωρούσε σωστό βάσει εσωτερικής εθνικής νομοθεσίας, πρακτικές μαζικής παρακολούθησης και συλλογής πληροφοριών. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έχει ξεκινήσει μια ισχυρή δικαστική επέκταση του πεδίου εφαρμογής των ατομικών μέτρων προστασίας της ιδιωτικής ζωής που περιέχονται στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ένωσης καθώς και στη νομοθεσία της ΕΕ. Κι αυτό συνέβη καθώς, επειδή άλλαξε η έννοια της τρομοκρατίας τα κράτη έθεσαν ως μεγάλη προτεραιότητα την ασφάλεια και οι πρακτικές πάνω στον τομέα της μαζικής παρακολούθησης τέθηκαν προς υπηρέτηση των εθνικών στόχων περί ασφάλειας κατά της τρομοκρατίας.
Ο περιορισμός των μέχρι τότε εκτεταμένων πρακτικών συλλογής πληροφοριών είναι ένα γεγονός που προκαλεί ιδιαίτερο προβληματισμό για ορισμένα κράτη, τα οποία θεωρούσαν τις πρακτικές τους ως μέσο απαραίτητο για την προστασία της εθνικής ασφάλειας και την καταπολέμηση του εγκλήματος και της τρομοκρατίας. Ωστόσο, υπήρχαν πολλές πρακτικές κρατών μελών που ετίθετο σε αμφισβήτηση. Ένα παράδειγμα αποτελεί η υπόθεση της Ιρλανδίας και των εταιριών που είχαν έδρα εκεί, κατά του Ηνωμένου Βασιλείου, όπου η απόφαση του Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι βρετανικές πρακτικές συλλογής πληροφοριών και αποθήκευση αυτών επ’αόριστον είναι εκτός ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Σε πολλές υποθέσεις, οι δικηγόροι των κρατών επέμειναν ότι η μαζική διατήρηση δεδομένων ήταν ένα πολύτιμο εργαλείο για την πρόληψη της τρομοκρατίας. Ο γενικός εισαγγελέας του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Campos Sánchez-Bordona, επέμεινε ότι η νομοθεσία της ΕΕ για την προστασία της ιδιωτικής ζωής στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες πρέπει να ισχύει εξίσου για την εθνική ασφάλεια και ότι «τα μέσα και οι μέθοδοι καταπολέμησης της τρομοκρατίας πρέπει να είναι συμβατά με τις απαιτήσεις του κράτους δικαίου».
Επιβάλλοντας όρια ιδιωτικότητας στις κρατικές πρακτικές συλλογής δεδομένων για την προστασία των πολιτών, το νέο ευρωπαϊκό πλαίσιο θα έχει πιθανώς αντίκτυπο σε χώρες εκτός της Ένωσης, συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου. Η ΕΕ ως αντιστάθμισμα για τη χορήγηση απεριόριστων εμπορικών μεταφορών δεδομένων από και προς την ηπειρωτική χώρα, Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορεί να ζητήσει από το Ηνωμένο Βασίλειο να περιορίσει τις πρακτικές των εθνικών υπηρεσιών ασφαλείας στον ίδιο βαθμό με τις ηπειρωτικές ευρωπαϊκές χώρες. Η αποφυγή της δικαιοδοσίας του Δικαστηρίου μπορεί να ήταν ένας από τους κύριους στόχους των Brexiteers, αλλά ενδεχομένως το Ηνωμένο Βασίλειο να μην μπορεί να απολαμβάνει απεριόριστης ελευθερίας, αποφεύγοντας τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τη συλλογή δεδομένων εθνικής ασφάλειας.
Περνώντας στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, οι ΗΠΑ παρακολουθούν στενά το πώς το Ηνωμένο Βασίλειο αντιμετωπίζει το αίτημα της ΕΕ να προσαρμόσει τις εθνικές του δραστηριότητες βάσει των ευρωπαϊκών εντολών. Η αμερικανική κυβέρνηση σκοπεύει να κάνει τις δικές της διαπραγματεύσεις με το Ηνωμένο Βασίλειο και το θέμα των περιορισμών της ιδιωτικής ζωής στο ψηφιακό εμπόριο επρόκειτο να αποτελεί το κέντρο. Και τα δύο μέρη θέλουν τα δεδομένα να κυκλοφορούν ελεύθερα στον Ατλαντικό. Όμως, το θέμα του Ηνωμένου Βασίλειου είναι ότι αν δεν ξεφύγει από τη νομολογία του ΔΕΕ στις διαπραγματεύσεις με την Ένωση για τη συλλογή δεδομένων εθνικής ασφάλειας, δεν μπορεί απλώς να στραφεί και να αγνοήσει τις αποφάσεις αυτές, όταν τα δεδομένα ευρωπαϊκής προέλευσης μεταφέρονται στις Ηνωμένες Πολιτείες για εμπορικούς σκοπούς.
Στις σχέσεις των ΗΠΑ και της ΕΕ στο θέμα των πρακτικών συλλογής δεδομένων, το χάσμα επιτήρησης αντίστοιχα κάθε φορά από τις αρχές, είναι μεγάλο. Η ΕΕ τείνει προς μια κατεύθυνση συγκεκριμένη, όπως έχει αναλυθεί παραπάνω, να βάζει δηλαδή περιορισμούς σε αρκετές αυθαίρετες πρακτικές κρατών, ενώ οι ΗΠΑ έχουν αντίθετες βλέψεις και επιδιώκουν άλλους σκοπούς. Οι ΗΠΑ παρατηρούν αγωνιωδώς το πώς θα εξελιχθεί η σχέση ΗΒ και ΕΕ που αφορά συγκεκριμένα τις σχετικές νομολογίες. Σκεπτόμενοι το αποτέλεσμα, το ενδεχόμενο να προβούν αναλόγως σε κάποια αυτόνομη και ανεξάρτητη νομική συμφωνία για τα περί πρακτικών συλλογής πληροφοριών ανάμεσα στο ΗΒ και τις ΗΠΑ μόνο είναι ιδιαίτερα πιθανό. Πολύ σημαντικό κεφάλαιο στις πρακτικές αυτές, αλλά και στα νομικά πλαίσια που παρέχονται τόσο στις ΗΠΑ, όσο και στα ευρωπαϊκά κράτη, είναι ότι όλα αυτά τα πλαίσια αφορούν την προστασία των πολιτών έχοντας γεωγραφικό προσδιορισμό, δηλαδή εν ολίγοις αποκλείοντας ή καλύτερα, δίνοντας λιγοστά στοιχεία, και συνεπώς γενικές και καθόλου περιοριστικές δεσμεύσεις, για τις προστασία των πολιτών των κρατών εκτός συνόρων. Οι πρακτικές συλλογής πληροφοριών για αμερικάνικούς πολίτες σε ευρωπαϊκό έδαφος αλλά και αντίστοιχα πολιτών κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις ΗΠΑ δεν εντάσσονται στις παραπάνω κατηγορίες.
“[Οι] νομικές διασφαλίσεις που περιορίζουν την επιτήρηση κατά των αμερικανικών προσώπων χωρίς ένταλμα δεν ισχύουν για αλλοδαπά πρόσωπα στο εξωτερικό. Αυτό δεν είναι μοναδικό για την Αμερική. Λίγα, αν υπάρχουν, πρακτορεία κατασκόπων σε όλο τον κόσμο περιορίζουν τις δραστηριότητές τους πέραν των συνόρων τους” – Barack Obama, 17 Ιανουαρίου 2014
Καταλήγοντας, ο David Cole, καθηγητής Νομικής και Δημόσιας Πολιτικής και ο Federico Fabbrini, Αναπληρωτής Καθηγητής Ευρωπαϊκού και Διεθνούς Δικαίου, υποστηρίζουν ότι μια διατλαντική συμφωνία είναι απαραίτητη για την αποτελεσματική προστασία της ιδιωτικής ζωής. Μολονότι υπάρχουν αναμφίβολα ανησυχίες σχετικά με το τι μπορεί να μοιάζει το περιεχόμενο μιας τέτοιας συμφωνίας, οποιοσδήποτε βαθμός διακρατικής προστασίας θα είναι μια βελτίωση σε σχέση με την τρέχουσα κατάσταση των πραγμάτων.
ΠΗΓΕΣ:
-Consolidated version of the Treaty on European Union, Official Journal 115, 09/05/2008 P. 0013 – 0045
-Case law of the European court of human rights concerning the protection of personal data, Directorate General Human Rights and Rule of Law, Strasbourg, June 2018 (Διαθέσιμες σε: http://www.echr.coe.int)
-European Court of Human Rights’ relevant case-law, Mass Surveillance, Platform to promote the protection of journalism and safety of journalists, Council of Europe, Update: June 2018, Διαθέσιμο σε:https://rm.coe.int/factsheet-on-mass-surveillance-june2018 docx/16808b3dd8?fbclid=IwAR1nM9ccRWiKK-f8cJ4plvxuVcOUJIy5IvcpJTqbrTzBV3N1pX-5LZO2M4M
-European Court of Human Rights, Mass Surveillance, Press Unit, September, 2019, Διαθέσιμο σε:https://www.echr.coe.int/Documents/FS_Mass_surveillance_ENG.pdf?fbclid=IwAR0zuSGcxaDcYJ6qyzF_RWdPJW8CjBWwyd22b5CUUasQj1ubK_JtehRg-m0
-European Court of Human Rights, National security and European case-law, Case-Law Research Report, Διαθέσιμο σε: www.echr.coe.int
-Έκθεση της Έπιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβολούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονμική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, Έκθεση 2012 σχετικά με την εφαρμογή του Χάρτη των θεμελιωδών δικαιωμάτων της ΕΕ, Διαθλεσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX%3A52013DC0271
-European Court of Human Rights, Personal data protection, Press Unit, February, 2020, Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/Documents/FS_Data_ENG.pdf
-European Court of Human Rights, Guide on Article 8 – Right to respect for private and family life, home and correspondence, Updated on 31 August 2018, Διαθέσιμο σε: https://rm.coe.int/guide-on-article-8-of-the-european-convention-on-human-rights/16808e67cb
-Court of Justice of the European Union, Advocate General Campos Sánchez-Bordona: the means and methods of combating terrorism must be compatible with the requirements of the rule of law, PRESS RELEASE No 4/20, Luxembourg, 15 January 2020, Διαθέσιμο σε: https://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2020-01/cp200004en.pdf
-David Cole and Federico Fabbrini, Bridging the transatlantic divide? The United States, the European Union, and the protection of privacy across borders, Oxford University Press and New York University School of Law, 2016, Vol. 14 No. 1, 220–237
-Kenneth Propp, putting privacy limits on national security mass surveillance: The European Court of Justice intervenes, Atlantic Council, February 21, 2020