Γράφει ο Αντώνης Παπάζογλου
Χαρακτηριστικός τίτλος του Ναπολέοντα την περίοδο της ακμής του: Η Αυτού Αυτοκρατορική και Βασιλική Μεγαλειότητα ο Ναπολέων Α΄, Με τη Χάρη του Θεού και τα Συντάγματα της Αυτοκρατορίας, ο Αυτοκράτορας των Γάλλων, Βασιλιάς της Ιταλίας, Προστάτης της Συνομοσπονδίας του Ρήνου, Μεσολαβητής της Ελβετικής Συνομοσπονδίας.
Η παρούσα ανάλυση στοχεύει στην καταγραφή και τον σχολιασμό των σημαντικότερων γεγονότων και αποφάσεων, που σημάδεψαν την πορεία μιας από τις διασημότερες και ισχυρότερες προσωπικότητες της νεότερης ευρωπαϊκής Ιστορίας, του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Ο Γάλλος στρατιωτικός διαμόρφωσε σε πολύ μεγάλο βαθμό τη Γαλλία και την Ευρώπη της εποχής του, κληροδοτώντας θεσμούς, ιδέες και κρατικές υποστάσεις που παραμένουν ζωντανά, δύο αιώνες αργότερα.
1.1 Ιστορική αναδρομή
Από το 1793, στη μεγαλύτερη δημογραφικά χώρα της Ευρώπης, τη Γαλλία, ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ’ είχε οδηγηθεί στη γκιλοτίνα και ο θεσμός της βασιλείας είχε καταργηθεί. Κυριαρχούσαν, πλέον, στην κοινωνία και το πολιτικό πεδίο οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης. Η περίοδος του Τρόμου αλλά και η ριζοσπαστική ανατροπή του κοινωνικού γίγνεσθαι τρομοκράτησε τους ηγεμόνες των έτερων μεγάλων δυνάμεων της εποχής, οι οποίες και βρέθηκαν σε πόλεμο εναντίον της Γαλλίας, δημιουργώντας συνασπισμό.
Εκείνα τα χρόνια, αναδείχθηκε σταδιακά μία προσωπικότητα που θα έδινε το στίγμα και το όνομα της σε όλη την ακόλουθη περίοδο, ο Ναπολέων Βοναπάρτης, ένας αξιωματικός του γαλλικού πυροβολικού από την Κορσική. Μετά από τη συμμετοχή του στην εκδίωξη των Βρετανών από την Τουλόν, το 1793, και την κατάπνιξη μιας μεγάλης φιλομοναρχικής εξέργερσης στο Παρίσι, το 1795, τοποθετήθηκε επικεφαλής της γαλλικής εκστρατείας στην Ιταλία, το 1796.
Έπειτα από σειρά νικών στην Ιταλία κατά των Αυστριακών και τη διάλυση λόγω διαφωνιών της αντιγαλλικής συμμαχίας, ο Ναπολέων έφτασε μέχρι και την ανατολική Μεσόγειο, κατακτώντας την Αίγυπτο και τη Συρία. Όμως, η προσπάθεια για ανατροπή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην περιοχή ανατράπηκε από το κάψιμο του στόλου του από τον επικεφαλής του Βρετανικού στόλου, τον Νέλσον.
Επιστρέφοντας στη Γαλλία, επέτυχε με τις πολιτικές συμμαχίες του να διαλύσει τη Συμβατική Συνέλευση, να ανατρέψει το Διευθυντήριο (το οποίο είχε αντικαταστήσει την Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας, ως εκτελεστικό κυβερνητικό όργανο, με το τέλος της περιόδου του Τρόμου) και να εγκαταστήσει ένα σύστημα με τρεις Υπάτους, όπου ο ίδιος θα ήταν ο πρώτος. Σταδιακά έγινε ο μόνος Ύπατος, αρχικά για δέκα χρόνια και στη συνέχεια ισόβια. Αποφάσεις, μάλιστα, τις οποίες επικύρωσε με δημοψηφίσματα.
Λίγο αργότερα, το έτος 1801, επανέφερε τον Καθολικισμό στη Γαλλία, o οποίος είχε επί της ουσίας κατασταλεί από τη Γαλλική Επανάσταση. Η επαναφορά αυτή υλοποιήθηκε με το Κονκορδάτο, το οποίο αποτελούσε συμφωνία με τον Πάπα. Σύμφωνα με αυτό, το γαλλικό κράτος θα πλήρωνε τους κληρικούς και θα εξέλεγε τους Επισκόπους, των οποίων η στέψη θα γινόταν από τον Πάπα. Με αυτή τη συμφωνία, ο Ναπολέων ικανοποίησε το θρησκευτικό αίσθημα της πλειοψηφίας του γαλλικού λαού, κυρίως της υπαίθρου, που
ήταν Ρωμαιοκαθολικοί. Παράλληλα, όμως, τα κτήματα, τα οποία είχαν παρθεί από την εκκλησία και δοθεί σε ακτήμονες κατά τη Γαλλική Επανάσταση λίγα χρόνια νωρίτερα, δε θα επιστρέφονταν.
Έπειτα από τρία χρόνια, το 1804, ο Ναπολέων ανακηρύχθηκε Αυτοκράτορας των Γάλλων σε μία στέψη που έμεινε στην ιστορία και για το γεγονός πως αν και κάλεσε τον Πάπα σε αυτήν, φόρεσε ο ίδιος στον εαυτό του το στέμμα. Απεικόνιση αυτής της σκηνής υπάρχει στον πασίγνωστο πίνακα που βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου.
Οι πόλεμοι συνεχίστηκαν με τη Γαλλία του Ναπολέοντα να συντρίβει σε μια σειρά μαχών την Αυστρία, την Πρωσία και τη Ρωσία σε μάχες όπως του Αούστερλιτς και της Ιένας. Το 1806 διέλυσε την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μετά από περισσότερα από οκτακόσια χρόνια ύπαρξης, και ίδρυσε ένα δορυφορικό κράτος, τη Συνομοσπονδία του Ρήνου. Κατέκτησε, επίσης, την Ισπανία, την Πορτογαλία, και αρκετές ακόμα χώρες. Η δημιουργία κρατών δικής του προέλευσης δεν ξεκίνησε με τη Συνομοσπονδία του Ρήνου αλλά είχε προηγηθεί με τη Βαταβική Δημοκρατία, την οποία είχε ιδρύσει στην Ολλανδία.
Παρά τις χερσαίες νίκες του, εντούτοις στη θάλασσα ο στόλος του μαζί με τον ισπανικό ηττήθηκαν από τον βρετανικό στο Τραφάλγκαρ, βάζοντας τέλος στα όνειρα του για την υποταγή της Βρετανίας. Με το μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης υπό τον έλεγχο του, εφάρμοσε έναν συλλογικό ηπειρωτικό αποκλεισμό στη Βρετανία και το εμπόριο της με σκοπό να τη λυγίσει οικονομικά, ως απάντηση στον ναυτικό αποκλεισμό της Βρετανίας που είχε προηγηθεί. Αυτό, όμως, εξουθένωσε οικονομικά τις συμμαχικές χώρες της Γαλλίας και άρχισε να δημιουργεί δυσφορία.
Η Ρωσία βγήκε από τον Ηπειρωτικό αποκλεισμό και ο Ναπολέων, συγκεντρώνοντας στρατό απ’ όλη την Ευρώπη, κατευθύνθηκε προς τη Μόσχα, την οποία οι Ρώσοι είχαν κάψει αφήνοντας το στράτευμα χωρίς σίτιση και λόγο παραμονής εκεί. Ο ρωσικός χειμώνας και οι κακουχίες θέρισαν τον στρατό του, από τον οποίο επέστρεψε πίσω ένα πολύ μικρό ποσοστό. Παράλληλα, μετά από σειρά εξεγέρσεων και σκληρές μάχες με υποστήριξη του βρετανικού στρατού, οι Γάλλοι εκδιώχθηκαν από την Ιβηρική Χερσόνησο.
Στη λεγόμενη «Μάχη των Εθνών» στη Λειψία, οι Ρώσοι, Αυστριακοί, Σουηδοί και Πρώσοι συνέτριψαν τον γαλλικό στρατό. Όντας περικυκλωμένος στο Παρίσι, ο Ναπολέων αποδέχτηκε, έπειτα από πιέσεις των στρατηγών του να παραιτηθεί από το θρόνο. Στάλθηκε εξόριστος, από τις εχθρικές συνασπισμένες χώρες, στο νησί Έλβα, λαμβάνοντας ετησίως ένα υπέρογκο επίδομα, και κατέχοντας τον τίτλο του Αυτοκράτορα του νησιού με φρουρά 600 ανδρών. Πίσω στη Γαλλία ανέλαβε το θρόνο ο Λουδοβίκος ΙΗ’, αδελφός του βασιλιά που είχε καρατομηθεί από τη Γαλλική Επανάσταση.
Ο Ναπολέων, όμως, δραπέτευσε με τη φρουρά του και έπειτα από την πορεία προς το Παρίσι, όπου σταδιακά πήρε με το μέρος του τον γαλλικό στρατό, ανακατέλαβε το θρόνο. Αυτό οδήγησε σε νέες κηρύξεις πολέμου εναντίον του και έτσι με τον γαλλικό στρατό κατευθύνθηκε προς το Βέλγιο, όπου ήξερε ότι είχαν στρατοπεδεύσει οι Βρετανοί με τους Ολλανδούς υπό το Δούκα του Ουέλινγκτον. Αφού νίκησε τους Πρώσους στο Λιγκνύ, στη συνέχεια στο Βατερλό ηττήθηκε, λόγω του γεγονότος πως οι Πρώσοι υπό τον Μπλύχερ ενώθηκαν με τους Βρετανούς και πλέον αριθμητικά η μάχη ήταν χαμένη. Ακολούθησε δεύτερη εξορία, αυτή τη φορά λιγότερο ευνοϊκή, καθώς στάλθηκε στο νησί Αγία Ελένη του Ατλαντικού, το 1815, όπου και πέθανε έξι χρόνια μετά. Πίσω στη Γαλλία παλινορθώθηκε ο Λουδοβίκος ΙΗ΄ και μια νέα Ευρώπη χτίστηκε πάνω στα ερείπια των πολέμων, η Ευρώπη του συνεδρίου της Βιέννης και της Ιεράς Συμμαχίας.
1.2 Λόγοι επιτυχίας Ναπολέοντα
Η μεγάλης κλίμακας επιτυχία του Ναπολέοντα και των Γάλλων την εποχή εκείνη, ήταν αποτέλεσμα της συνύπαρξης αρκετών παραγόντων, οι εντοπίζονταν αφενός στην εσωτερική νομιμοποίηση, αφετέρου στην εξωτερική επικράτηση.
Στη νομιμοποίηση του Ναπολεόντειου καθεστώτος εντός Γαλλίας, έπαιξε σημαντικό ρόλο το γεγονός πως επήλθε σταδιακά πολιτική και πολιτειακή σταθερότητα σε μια ταραγμένη, από επαναστάσεις και αντεπαναστάσεις για χρόνια, χώρα. Παράλληλα, κινήσεις όπως το Κονκορδάτο λειτουργούσαν προς όφελος της κοινωνικής ηρεμίας. Η εργαλειοποίηση αυτή της θρησκείας βοήθησε στην επίτευξη περαιτέρω κοινωνικής συνοχής και αρμονίας.
Τα προαναφερθέντα βοήθησαν στο να προχωρήσει ανεμπόδιστα στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής του. Το αφήγημα, το οποίο προσέφερε στους ευρωπαϊκούς λαούς περί απελευθέρωσης από καταπιεστικά καθεστώτα και ξένες κατοχικές δυνάμεις συνδυάστηκε με την έλξη που υπήρχε για τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, που ο γαλλικός στρατός μετέφερε μαζί του. Αυτά βοήθησαν στη γρήγορη αποδοχή των Γάλλων ως απελευθερωτών[OT2] και τη μη εναντίωση τοπικών πληθυσμών εναντίον τους. Η διάλυση κρατικών δομών των αντιπάλων, όπως της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της Ολλανδίας και ίδρυση νέων, όπως της Συνομοσπονδίας του Ρήνου και της Βαταβικής Δημοκρατίας, οδήγησε στην αποσυναρμολόγηση της ταυτότητας και οργάνωσης τους, κάνοντας πιο εύκολη τη δημιουργία δορυφορικών κρατών. Κλείνοντας, στο πολεμικό πεδίο, οι μεγάλοι στρατοί που επιτύγχανε να παρατάσσει στις μάχες χάρη στη γενική επιστράτευση, οδηγούσαν συνήθως στην επικράτηση.
1.3 Τι έφερε στη Γαλλία και στον κόσμο ο Ναπολέων
Ως Αυτοκράτορας των Γάλλων, ο Ναπολέων άφησε το στίγμα του στη Γαλλία μα και ευρύτερα στον κόσμο, με το πλήθος μεταρρυθμίσεων και καινοτομιών που εφάρμοσε στο διοικούμενο από αυτόν κράτος. Στον τομέα της διοίκησης, δημιούργησε ένα κεντρικό γνωμοδοτικό όργανο του κράτους για να τον συμβουλεύει, ενώ σε τοπικό επίπεδο, διαμόρφωσε εκ νέου θεσμούς όπως του Περιφερειάρχη, του Νομάρχη και του Δημάρχου, καθώς δημιούργησε την υποδιαίρεση των νομών αντί των επαρχιών, οι οποίες υπήρχαν πριν. Ο ίδιος διόριζε τους δύο πρώτους και ο Περιφερειάρχης τον Δήμαρχο. Αποκατέστησε, έτσι, τον έλεγχο των επαρχιών από την κεντρική εξουσία που είχε χαθεί τα προηγούμενα χρόνια. Παράλληλα, καθιέρωσε δημοψηφίσματα για σημαντικές αποφάσεις. Σε επίπεδο εκπαίδευσης, θεμελίωσε το Πανεπιστήμιο της Γαλλίας με 17 παραρτήματα σε όλη τη χώρα και ο ίδιος διόριζε τον Πρύτανη, που ήταν υπεύθυνος για όλο το εκπαιδευτικό σύστημα. Ακόμη, ίδρυσε την Τράπεζα της Γαλλίας και τη Λεγεώνα της Τιμής.
Άφησε ως παρακαταθήκη τον Ναπολεόντειο Αστικό Κώδικα, που ενέπνευσε και άλλα κράτη, και στην ουσία συγκέντρωσε παλιούς νόμους και κανόνες της Γαλλικής Επανάστασης, βάζοντάς τους σε μια τάξη και απλοποιώντας τη γλώσσα για να την καταλαβαίνουν όλοι οι Γάλλοι. Επικύρωσε μέσω αυτού, επίσης, τη νομική ισότητα όλου του άρρενος πληθυσμού.
Βέβαια, εκτός από τη Γαλλία, αποτέλεσε φορέα αλλαγών και στο εξωτερικό. Για παράδειγμα, κατήργησε την Ιερά Εξέταση στην Ισπανία, η οποία υπήρχε για αιώνες. Επίσης, προχώρησε στην πώληση της Λουιζιάνα στις Η.Π.Α., το 1803, η οποία αποτελεί ακόμα και σήμερα μία από τις Πολιτείες της χώρας. Κλείνοντας, ο Ναπολέων μέσα από την πολιτική και τον πόλεμο ενοποίησε σχεδόν όλη την ηπειρωτική Ευρώπη, αποτελώντας προπομπό των ιδεών της ενωμένης Ευρώπης του εικοστού αιώνα.
1.4 Λόγοι πτώσης
Παρά τη μεγάλη επιτυχία του στην πολιτική και τον πόλεμο, σταδιακά δημιουργήθηκαν οι συνθήκες, που θα οδηγούσαν και στην πτώση. Ένας από τους παράγοντες ήταν η μεγάλη αντίπαλος του Ναπολέοντα, η Βρετανία, καθώς ως η κυρίαρχη δύναμη των θαλασσών και του εμπορίου, αποτελούσε έναν εχθρό, ο οποίος πάντα βρισκόταν στον δρόμο του. Νίκησε στη ναυμαχία του Τραφάλγκαρ το γαλλικό στόλο, πραγματοποίησε αποτελεσματικό ναυτικό αποκλεισμό, βοήθησε τους Ισπανούς να εκδιώξουν από τη χώρα τους τα γαλλικά στρατεύματα και συμμετείχε στον συνασπισμό που τελείωσε νικηφόρα τους ναπολεόντειους πολέμους.
Όσον αφορά στον ίδιο τον Γάλλο Αυτοκράτορα, η αθέτηση συμφωνιών από μέρους του, όπως το να μη δώσει το Αννόβερο στην Πρωσία, και το να εκδιώξει τον Πάπα από τη Ρώμη, δημιούργησε εχθρούς. Παράλληλα, ο Ηπειρωτικός Αποκλεισμός που εφάρμοσε απέναντι στα βρετανικά προϊόντα μάτωσε οικονομικά την Ευρώπη. Ακόμη, το 1812, η Εκστρατεία στη Ρωσία οδήγησε στον θάνατο εκατοντάδες χιλιάδες στρατιωτών, επηρεάζοντας και την έκβαση των μετέπειτα μαχών.
Στο πεδίο της ιδεολογίας, ο εθνικισμός αφυπνισμένων εθνικά χωρών, ο οποίος πλέον στράφηκε εναντίον του, όπως συνέβη με την Πρωσία, μετέτρεψε τους Γάλλους, στα μάτια κάποιων κατακτημένων λαών, μια ξένη κατοχική δύναμη που έπρεπε να φύγει. Ταυτόχρονα, ο συντηρητικός χαρακτήρας της ισπανικής και της ρωσικής κοινωνίας, που αντιστέκονταν στις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, εμπόδισε το να γίνουν οι Γάλλοι κατακτητές αποδεκτοί από τους λαούς αυτούς, δυσχεραίνοντας στη μία περίπτωση την κατοχή και στη δεύτερη την κατάκτηση.
Τέλος, στο στρατιωτικό σκέλος, τα λάθη στο Βατερλό αποτέλεσαν το τελευταίο χτύπημα στην ευρωπαϊκή κυριαρχία της ναπολεόντειας Γαλλίας. Η έφοδος του Στρατηγού Νεύ με ιππικό, χωρίς την υποστήριξη πεζικού σε μία φάση της μάχης, καθώς και το γεγονός πως οι ενισχύσεις του Στρατηγού Γκρουσύ δεν ήρθαν ποτέ, προετοίμασαν το έδαφος για την ήττα. Αυτή ήρθε όταν ο ηγέτης του πρωσικού στρατού Μπλύχερ πρόλαβε και ένωσε το στράτευμά του με το βρετανοολλανδικό του Δούκα του Ουέλινγκτον, δημιουργώντας μια ξεκάθαρη αριθμητική υπεροχή εναντίον των Γάλλων. Το τελευταίο, μάλιστα, είχε καταστεί δυνατό διότι όταν ο Ναπολέων τον είχε νικήσει στο Λιγκνύ δεν τον καταδίωξε, αλλά τον άφησε να ανασυνταχθεί.
Επίλογος
Έχοντας μελετήσει τα σημαντικότερα γεγονότα της Ευρώπης την εικοσαετία 1795-1815, γίνεται αντιληπτός ο κεντρικός ρόλος, τον οποίο διαδραμάτισε η Ναπολεόντεια Γαλλία. Η εμβληματική προσωπικότητα του Βοναπάρτη δίχασε τη Γηραιά Ήπειρο, καθώς αλλού έγινε σύμβολο μεγαλείου και αλλού προσωποποίηση της εξολόθρευσης καθεστώτων. Το βέβαιο είναι πως αποτέλεσε φορέα αλλαγών και εξέλιξης, δημιουργώντας θεσμούς και εμπνέοντας τα ευρωπαϊκά κράτη του επόμενου αιώνα να υλοποιήσουν εκ νέου μία οικονομική και πολιτική ένωση μεταξύ τους. Αυτή τη φορά, όμως, όχι με πολέμους και αιματοχυσία, αλλά με συνέδρια και ένα κοινό όραμα.
Βιβλιογραφία
Durschmied E. (2005). Ο Αστάθμητος Παράγων στην Ιστορία. Εκδόσεις Ενάλιος
Howard M. (2000). Ο ρόλος του πολέμου στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία. εκδόσεις Ποιότητα
Kennedy P. (1990). Η άνοδος και η πτώση των μεγάλων δυνάμεων: Οικονομική Μεταβολή και Στρατιωτική Σύγκρουση από το 1500 ως το 2000. εκδόσεις Αξιωτέλλης
Μαργαρίτης Γ. (2015). Πόλεμος και Πολιτική. Αποθετήριο Κάλλιππος
Richards D. (2001). Ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης 1789-2000. Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα