Γράφει η Ναταλία Ηλιάδη
Η συνύπαρξη της πολιτικής ασύλου και της πανδημίας του κορονοϊού έθεσε μπροστά στην Ελλάδα μια πολύπλοκη πρόκληση, απαιτώντας παράλληλα την ανάληψη των απαραίτητων ενεργειών τόσο για την παροχή πολιτικού ασύλου, σύμφωνα με τις αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και τη διασφάλιση της δημόσιας υγείας κατά τη διάρκεια μιας παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης. Οι αυστηρές αλλαγές στη μεταναστευτική διαχείριση που τελικά εφάρμοσε η Ελλάδα επηρέασαν τη διαδικασία έγκρισης αιτήσεων ασύλου και παράλληλα δημιούργησαν ανησυχία στην ελληνική κοινωνία όσον αφορά τη διασπορά του ιού. Για την εξέταση της αποτελεσματικής παροχής ασύλου κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης στην Ελλάδα, παρουσιάζεται μια ολοκληρωμένη ανάλυση που εξετάζει τις αποφάσεις της ελληνικής κυβέρνησης σε σχέση με τις αρχές του δικαίου και τις απαιτήσεις για προστασία της δημόσιας υγείας. Αυτή η ανάλυση προσφέρει μια ολοκληρωμένη αξιολόγηση των επιπτώσεων των μέτρων που λήφθηκαν, ενώ ταυτόχρονα εξετάζει την προστασία των δικαιωμάτων των προσφύγων και των μεταναστών κατά την περίοδο της πανδημίας.
Το ζήτημα της πολιτικής ασύλου αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη σπουδαιότητα στη διεθνή σκηνή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ανταποκρίθηκε σε αυτό με την νομοθέτηση της πολιτικής ασύλου. Η πολιτική ασύλου έχει ως στόχο να προσφέρει τις κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης σε οποιονδήποτε υπήκοο τρίτης χώρας χρήζει διεθνούς προστασίας σε ένα από τα κράτη μέλη της και να διασφαλίσει την συμμόρφωση του κράτους με την αρχή της μη επαναπροώθησης (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2023). Όσον αφορά την περίπτωση της Ελλάδας, η εύκολη πρόσβαση στη χώρα από τα θαλάσσια και τα χερσαία σύνορα, την καθιστά βασικό κέντρο συγκέντρωσης προσφύγων και μεταναστών. Το γεγονός αυτό, ενισχύθηκε από μια σειρά πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών εξελίξεων που έλαβαν χώρα τη τελευταία δεκαετία σε διεθνές και εθνικό επίπεδο και επηρέασαν την ανταπόκριση της Ελλάδας. Ο αυξημένος αριθμός ανθρώπων, οι οποίοι καταφεύγουν στη χώρα, κατέστησαν επιτακτική την ανάγκη ύπαρξης αποτελεσματικής νομοθεσίας και χορήγησης του πολιτικού ασύλου σε ανθρώπους, οι οποίοι χρήζουν πολιτικής βοηθείας (Γ.Γ.Π.Κ.Σ,2013). Σε αυτό το ντόμινο εξελίξεων προστέθηκε και η πανδημία του κορονοϊού που επηρέασε σχεδόν ολόκληρη την παγκόσμια κοινότητα. Συγκεκριμένα, η εξάπλωση της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας σηματοδότησε την έναρξη μιας πορείας περιοριστικών και αυστηρών αλλαγών στη μεταναστευτική διαχείριση από την Ελλάδα. Οι νέες αλλαγές επηρέασαν το σύνολο των αιτούντων ασύλου και επέφεραν συνέπειες στη διαδικασία έγκρισης τους. Επιπλέον, ο φόβος και η δυσφορία που επικρατούσε στην ελληνική κοινωνία όσον αφορά την διασπορά του ιού, οδήγησε τους πρόσφυγες και τους μετανάστες σε μια αέναη περιπέτεια (Amnesty International, 2020).
Η ελληνική προσφυγική κρίση ξεκίνησε το Δεκέμβριο του 2014, όταν 500 Σύριοι διαμαρτυρόμενοι έξω από τη Βουλή επιζητούσαν άσυλο και πρόσβαση στην ελληνική κοινωνία (UNCHR, 2014). Ο αυξημένος αριθμός των προσφύγων και των μεταναστών που υπήρχε τα επόμενα χρόνια ανέδειξε τις απαιτήσεις και τις ελλείψεις της ελληνικής και ευρωπαϊκής κοινότητας στη διαδικασία απόδοσης του πολιτικού ασύλου. Η Ελλάδα ως βασική χώρα υποδοχής, σύμφωνα με τη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης υποχρεούται να διαχειριστεί όλα τα αιτήματα ασύλου, τα οποία υποβάλλουν εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι και να χαράξει την απαραίτητη για την ένταξη και ασφάλειά τους πολιτική (Ύ.Μ.Π., 2021). Όμως, ο αυξημένος αριθμός προσφύγων σε συνδυασμό με τα οικονομικά και υγειονομικά προβλήματα, τα οποία καλούταν να αντιμετωπίσει η Ελλάδα, κατέστησαν την διαχείριση της προσφυγικής κρίσης επιτακτική και επομένως δύσκολη και ίσως αναποτελεσματική.
Το 2015 τα μεταναστευτικά και προσφυγικά ρεύματα συνέχιζαν να αυξάνονται. Το φθινόπωρο του ιδίου έτους η ελληνική κυβέρνηση σε μια προσπάθεια μείωσης του εισερχόμενου αριθμού προσφύγων έκλεισε τα σύνορα, επικαλουμένη την ανάγκη των πολιτών για ενίσχυση της ασφάλειας τους και την αδυναμία κοινωνικής ένταξης των προσφύγων (ΕΝΑ, 2020). Το Μάρτιο του 2016, η Τουρκία σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Ένωση ανάγκασε την Ελλάδα να δέχεται στα νησιά της όλους τους πρόσφυγες, οι οποίοι διέρχονται από την Τουρκία (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, 2024). Η νέα συμφωνία ονομάστηκε «Κοινή Δήλωση» και κατέστησε τα ελληνικά νησιά σε χώρους παραμονής των προσφύγων και των μεταναστών, γεγονός το οποίο πυροδότησε τις αντιδράσεις των κατοίκων και δυσκόλεψε τη διαμονή και την ένταξη τους σε αυτά (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, 2016). Το Νοέμβριο του 2016, σε μια προσπάθεια διαχείρισης της κρίσης συστάθηκε το Υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής, χωρίς όμως να πραγματοποιήσει τις προβλεπόμενες αλλαγές.
Το 2019 η νέα κυβέρνηση κατήργησε το Υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής και μετέφερε τη διαχείριση της προσφυγικής κρίσης στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη (Εφημερίδα ελληνικής κυβερνήσεως, 2019). Η απόφαση αποδείχθηκε μοιραία, καθώς δεν έφερε τα αποτελέσματα που αναμένονταν, οδηγώντας την κυβέρνηση στη δημιουργία ενός νέου Υπουργείου. Πρόκειται για το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, με το οποίο ορίζεται νέο σχέδιο διαχείρισης της κρίσης (UN Migration, 2023). Στη συνέχεια, το Νοέμβριο του 2019 η κυβέρνηση ανακοινώνει τη δημιουργία κλειστών κέντρων υποδοχής προσφύγων και μεταναστών. Δύο μήνες μετά, τον Ιανουάριο του 2019, η ελληνική κυβέρνηση παραδέχεται τη λάθος απόφαση για την κατάργηση του Υπουργείου Μεταναστευτικής Πολιτικής, ενώ παράλληλα ανακοινώνει νέες αλλαγές στην διαδικασία απόδοσης του ασύλου (Ελληνική κυβέρνηση, 2019).
Η πανδημία του κορονοϊού, δυσχέραινε αυτές τις νέες προσπάθειες της κυβέρνησης στη διαχείριση της προσφυγικής κρίσης. Στα τέλη του Φεβρουαρίου του 2020, οι συνεχείς δυσκολίες είχαν ως αποτέλεσμα η κυβέρνηση να υιοθετήσει σκληρές πρακτικές, όσον αφορά τα σύνορα και τον αριθμό των εισερχόμενων προσφύγων και μεταναστών, αλλά και πολιτικές, οι οποίες βασίζονταν σε ξενοφοβικές και ρατσιστικές αντιλήψεις (Amnesty International, 2020). Εν μέσω μιας παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης, οι πρόσφυγες για άλλη μια φορά στοχοποιήθηκαν ως επικίνδυνοι για τη διασπορά του ιού. Eπιπλέον, η απόφαση της Τουρκικής κυβέρνησης να ανοίξει τα χερσαία σύνορά της με την Ελλάδα, εμπόδισε ακόμα περισσότερο την χώρα να διαχειριστεί την κρίση (ΕΝΑ, 2020). Η αδυναμία λοιπόν της Ελληνικής κυβέρνησης πυροδοτεί, στα μέσα του Φεβρουάριου, βίαια επεισόδια στη Λέσβο και στη Χίο, με σκοπό την διακοπή των εργασιών δημιουργίας των χώρων παραμονής προσφύγων (UNCHR, 2022).
Τον Μάρτιο του 2020, η Ελληνική κυβέρνηση παραβλέποντας τις υποχρεώσεις της απέναντι στο δίκαιο της Ένωσης, προχώρησε στη διακοπή της διαδικασίας κατάθεσης της αίτησης παροχής ασύλου για τριάντα ημέρες, παραβιάζοντας το διεθνές δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα των αιτούντων πολιτικού ασύλου (Hellenic parliament, 2020). Αυτή η απόφαση της κυβέρνησης αύξησε τον αριθμό των εγκλωβισμένων προσφύγων στα νησιά του Αιγαίου από 17.213 το 2019 σε 41.974 την 1 Φεβρουαρίου του 2020, εκ των οποίων οι 38.281 έμεναν σε Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (UNCHR, 2022). Η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού προσφύγων κατά τη διάρκεια της κρίσης, όχι μόνο δυσκόλεψε ακόμα περισσότερο την ένταξη των προσφύγων και των μεταναστών, αλλά και οδήγησε στην εμφάνιση ξενοφοβικών αντιλήψεων και ρατσιστικών επεισοδίων ενισχύοντας το αίσθημα φόβου και αβεβαιότητας των πολιτών (Ύπατη Αρμοστεία, 2019).
Σε αυτό το πλαίσιο το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων, σε μια προσπάθεια ενίσχυσης του αισθήματος ασφαλείας των πολιτών και της αντίληψης τους όσον αφορά τη σχέση των προσφύγων με την εξάπλωση του ιού τονίζει ότι «ενώ δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η μετάδοση SARS-CoV-2 είναι υψηλότερη στους μετανάστες και τους πρόσφυγες, παράγοντες όπως ο υπερπληθυσμός στα κέντρα υποδοχής και κράτησης μπορεί να αυξήσουν την έκθεσή τους στον ιό. Οι επιδημίες στα κέντρα υποδοχής και κράτησης μπορούν επίσης να εξαπλωθούν πιο γρήγορα ελλείψει κατάλληλων μέτρων πρόληψης» (ECDC, 2020). Στο ίδιο μήκος κύματος, στις 17 Μαρτίου του 2020, ο οδηγός της διεθνούς Μόνιμης Διατομεακής Επιτροπής προβλέπει και επισημαίνει τη δημιουργία υγειονομικά ελεγμένων χώρων διαμονής, με σκοπό την τήρηση των αποστάσεων και των απαραίτητων πρωτοκόλλων υγιεινής συμβίωσης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2020).
Παρ’ όλα αυτά, η κυβέρνηση δεν ακολουθεί τις συστάσεις της Επιτροπής και άλλων διεθνών οργανισμών και συνεχίζει το σχέδιο παραμονής των προσφύγων στα κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης, με βασικό υγειονομικό μέτρο τον αποκλεισμό μιας δομής σε περίπτωση ανίχνευσης κρούσματος. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι περιπτώσεις των κέντρων της Μαλακάσας και της Ριτσώνας, στις δυο αυτές περιπτώσεις εντοπίστηκαν κρούσματα ανάμεσα στους πρόσφυγες. Ωστόσο, λόγω αδύναμης επιδημιολογικής επιτήρησης, τα κέντρα υποδοχής άργησαν να τεθούν σε επιτυχή αποκλεισμό, με αποτέλεσμα την γρήγορη μετάδοση του ιού και την αύξηση των κρουσμάτων (UNCHR, 2022). Στη συνέχεια και κατά τη διάρκεια του δεύτερου κύματος της πανδημίας τα κρούσματα στα κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης συνεχίζουν να αυξάνονται και ανέρχονταν συνολικά στα 700 (UNCHR, 2022). Οι ελλιπείς υγειονομικές εγκαταστάσεις οδήγησαν ξανά όλα τα κέντρα κράτησης σε συνεχόμενο και παράλληλο σχεδόν καθεστώς υγειονομικού αποκλεισμού. Αποτέλεσμα αυτών των δυσμενών συνθηκών διαβίωσης ήταν η πυροδότηση εξεγέρσεων από την πλευρά των προσφύγων. Η μεγαλύτερη από αυτές ήταν πυρκαγιά της 10ης Σεπτεμβρίου του 2021, όταν πλήθος προσφύγων αντέδρασε μετά τον εντοπισμό του πρώτου κρούσματος στη δομή. Συγκεκριμένα, το πρώτο κρούσμα εντοπίστηκε σε αναγνωρισμένο από το κράτος πρόσφυγα, ο οποίος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το νησί στο οποίο βρισκόταν, καθώς το προέβλεπε η πολιτική του Υπουργείου. Ωστόσο, λόγω αδυναμίας εύρεσης εργασίας στην Αθήνα αναγκάστηκε να ξανά επιστρέψει στη δομή, όπου και μετέδωσε τον ιό (Refugees Support Aegean, 2020).
Συμπερασματικά, γίνεται σαφές ότι παρόλο που το δίκαιο και η νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιβάλλουν την αυστηρή τήρηση των κανόνων γύρω από την πολιτική ασύλου για όλα τα κράτη-μέλη, η Ελλάδα κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης δεν κατάφερε να προσαρμοστεί πλήρως στις προβλέψεις του δικαίου. Ειδικότερα, ο εκτεταμένος αριθμός προσφύγων και μεταναστών, οι αντιδράσεις των κατοίκων και οι προσπάθειες του κράτους για πρόληψη και μείωση της διασποράς του ιού, χωρίς τη δημιουργία επαρκών για τη διαχείριση της κρίσης δομών, παραβίασαν τα ανθρώπινα δικαιώματα των προσφύγων και των μεταναστών. Αυτό οδήγησε σε μια σειρά αναποτελεσματικών για την παροχή του ασύλου δράσεων.
ΠΗΓΕΣ:
Κυριάκος Μητσοτάκης, Προκόπιος Β. Παυλόπουλος. (2019). Προεδρικό Διάταγμα Υπ’ Αριθμ. 81. Η Εφημερίδα της Ελληνικής Δημοκρατίας. Διαθέσιμο σε: https://mindigital.gr/wp-content/uploads/2019/09/Σύσταση-Υπουργείου.pdf
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (2023). Πολιτική ασύλου. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/151/πολιτικη-ασυλου
Γενική́ Γραμματεία Πληθυσμού́ και Κοινωνικής Συνοχής́ Υπουργείο Εσωτερικών. (2013). Εθνική́ Στρατηγική́ για την ένταξη των πολιτών τρίτων χωρών. Διαθέσιμο σε: https://www.ypes.gr/UserFiles/f0ff9297-f516-40ff-a70e-eca84e2ec9b9/ethniki_stratigiki.pdf
Υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής. (2021). Εθνική́ Στρατηγική́ για την Ένταξη. Διαθέσιμο σε: https://migration.gov.gr/wp-content/uploads/2021/12/Εθνική-Στρατηγική-για-την-Ένταξη-Τελικό-με-Μορφοποίηση.pdf
IOM UN MIGRATION. (2020). Hellenic Integration Support for Beneficiaries of International Protection. Διαθέσιμο σε: https://greece.iom.int/el/hellenic-integration- support-beneficiaries-international-protection-helios.
ΙOM UN MIGRATION ΕΛΛΑΔΑ. (2020). Πληροφορίες σχετικές με την COVID-19. Διαθέσιμο σε: https://greece.iom.int/el/resources/plirofories-shetikes-me-tin-covid-19
Ευρωπαϊκή́ Επιτροπή́. (2020). New Pact on Migration and Asylum. Διαθέσιμο σε: https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/promoting-our-european-way-life/migration-and-asylum/pact-migration-and-asylum_en
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (2016). Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας δελτίο τύπου. Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/el/press/press-releases/2016/03/18/eu-turkey-statement/
UNCHR The UN Refugee Agency. (2022). Σχετικά με τον Κορονοϊό.
Διαθέσιμο σε: https://help.unhcr.org/greece/el/shetika-me-ton-koronoio/
UNCHR. (2014). Δηλώσεις του επικεφαλής του Γραφείου της Υ.Α. στην Ελλάδα, με αφορμή την ειρηνική διαμαρτυρία των Σύριων προσφύγων. Διαθέσιμο σε: https://webarchive.archive.unhcr.org/social/twitter/UNHCRGreece/536906658375794688
Ελληνική Δημοκρατία Υπουργείο Εξωτερικών. (2023). Πολιτική ΕΕ σε θέματα Μετανάστευσης και Ασύλου. Διαθέσιμο σε: https://www.mfa.gr/exoteriki-politiki/i-ellada-stin-ee/politike-ee-se-themata-metanasteuses-kai-asulou.html
ECDC. (2020). Guidance on infection prevention and control of coronavirus disease (COVID-19) in migrant and refugee reception and detention centers in the EU/EEA and the United Kingdom. Διαθέσιμο σε: https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/ COVID-19-%20guidance-refugee-asylum-seekers-migrants-EU.pdf.
Ντομίνικα Σπυράτου, Μάρθα Ρούσσου. (2021).Ευρωπαϊκή χρηματοδότηση για την ένταξη μεταναστών και προσφύγων στην Ελλάδα: Τα περιθώρια στενεύουν. International rescue cοmitee. Διαθέσιμο σε: https://www.rescue.org/sites/default/files/2021-07/The%20clock%20is%20ticking%20IRC%20CG%20report%20final%20GR.pdf
Amnesty International. (2020).Caught in a political game: Asylum-seekers and Migrants on the Greece/Turkey Border Pay the Price for Europe’s Failures. Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.org/en/documents/eur01/2077/2020/en/
Refugees Support Aegean. (2020). Recognized but unprotected: The situation of refugees in Victoria Square. Διαθέσιμο σε: https://rsaegean.org/en/recognised-but-unprotected-the-situation-of-refugees-in-victoria-square/
Ελληνική Κυβέρνηση. (2020). Η ενημέρωση των πολιτικών συντακτών και των ανταποκριτών ξένου τύπου από τον Υφυπουργό παρά τω Πρωθυπουργώ και Κυβερνητικό Εκπρόσωπο Στέλιο Πέτσα και τον Υπουργό Μετανάστευσης και Ασύλου Νότη Μηταράκη. Διαθέσιμο σε: https://www.government.gov.gr/enimerosi-ton-politikon-sintakton-ke-ton-antapokriton-xenou-tipou-apo-ton-ifipourgo-para-to-prothipourgo-ke-kivernitiko-ekprosopo-stelio-petsa-ke-ton-ipourgo-metanastefsis-ke-asilou-noti-mitaraki/
Ελένης Γεωργίου. (2020). Οι πρόσφυγες στη δίνη της πανδημίας. Ινστιτούτο Ενναλακτικών Πολιτικών. Διαθέσιμο σε: https://www.enainstitute.org/οι-πρόσφυγες-στη-δίνη-της-πανδημίας/
ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΑΣ :
ΗΜΕΡΗΣΙΑ. (2021). Eurostat: Τον Σεπτέμβριο οι νέες αιτήσεις ασύλου στην ΕΕ ξεπέρασαν το προ πανδημίας επίπεδο. Διαθέσιμο σε: https://www.imerisia.gr/kosmos/30746_eurostat-ton-septembrio-oi-nees-aitiseis-asyloy-stin-ee-xeperasan-pro-pandimias