Γράφει η Ερατώ Νίκη Κορομία
Στην Αμερική, επί προεδρίας Τράμπ, προέκυψαν διάφορες θεωρίες συνομωσίας για το Αμερικάνικο κατεστημένο. Μια ιδιαίτερα γνωστή θεωρία συνομωσίας είναι το λεγόμενο deep state των Η.Π.Α, το οποίο αποτελείται από μια ελίτ που έχει διαφορετικά συμφέροντα από εκείνα της κυβέρνησης και του κοινωνικού συνόλου των Η.Π.Α. Πιστεύεται, δηλαδή, πως υπάρχει ένα παρακράτος που ενεργεί εις βάρος της κυβέρνησης (συγκεκριμένα, της κυβέρνησης Τράμπ) και των πολιτών, του οποίου η ύπαρξη αν και δεν επιβεβαιώθηκε, σχεδόν το 50% των πολιτών πιστεύουν στην ύπαρξη του. Σκοπός της ανάλυσης είναι να επεξηγηθεί στους αναγνώστες το τι ακριβώς προσδιορίζει η έννοια παρακράτος και να δοθούν διάφορα χαρακτηριστικά παραδείγματα ύπαρξης του τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν.
Ο όρος «παρακράτος», σύμφωνα με το λεξικό Μπαμπινιώτη, ορίζεται ως «ο εξουσιαστικός μηχανισμός πολιτικό-στρατιωτικού χαρακτήρα με ισχυρές διασυνδέσεις και πρόσβαση στους μηχανισμούς της επίσημης κρατικής εξουσίας, παράλληλα προς τους οποίους αναπτύσσει αυθαίρετη, μυστική δράση είτε συμπληρωματικά προς αυτούς , κυρίως ως προς την καταστολή αντιφρονούντων προσώπων και κομμάτων ,είτε εμποδίζοντας την εφαρμογή της επίσημης πολιτικής». Ομοίως, παρακρατικός είναι αυτός που δρα για το παρακράτος και την εξυπηρέτηση εκείνων των συμφερόντων. Η λέξη είναι γνωστή στα αγγλικά ως “deep state” , και συναφείς όροι είναι και το βαθύ κράτος, κράτος εν κράτει ή σκιώδης κυβέρνηση (shadow government). Με βάση τα πιο πάνω, λοιπόν, αντιλαμβάνεται κανείς πως επρόκειτο για έναν όρο με αρνητική χροιά, καθώς αποτελεί στοιχείο καταπίεσης αντιφρονούντων για την εξυπηρέτηση σκοτεινών συμφερόντων.
Ο όρος συναντιέται για πρώτη φορά στη νεοσύστατη Τουρκική Δημοκρατία το 1923 ως «derin devlet», δηλαδή βαθύ κράτος. Ο ηγέτης της χώρας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, προκειμένου να στεριώσει το νέο κράτος με βάση τις πεποιθήσεις του , πιστεύεται πως διαμόρφωσε ένα δίκτυο μυστικών υπηρεσιών, στρατιωτικών αξιωματούχων, αστυνόμων και διαφόρων άλλων ομάδων, το οποίο λειτουργούσε στα παρασκήνια του κράτους με σκοπό την καταστολή διαφόρων αντιφρονούντων ή ιδεολογιών που θεωρούνταν επικίνδυνα για τη χώρα, όπως ήταν το Ισλάμ, ο Κουρδικός εθνικισμός και κάποια στιγμή, ο κομμουνισμός.
Το παρακράτος της Τουρκίας παρουσίασε εντονότερη δράση προς τα τέλη του αιώνα. Το 1965 ιδρύεται η ΜΙΤ(Τουρκικές Μυστικές Υπηρεσίες), στην οποία πολύ συχνά αποδίδονται τα βίαια χρόνια της σύγχρονης τουρκικής ιστορίας. Το 1971 υπήρξε πραξικόπημα το οποίο οδήγησε στην καλλιέργεια ενός εχθρικού και πολιτικά πολωμένου κλίματος μέσα στο οποίο ξεκίνησαν εχθροπραξίες. Η κορύφωση των εχθροπραξιών ήταν το 1980, όταν εκτελέστηκε ακόμη ένα πραξικόπημα του οποίου η κυβέρνηση δεν διήρκησε και πολύ, καθώς το 1988 ακολούθησε για ακόμη μια φορά πραξικόπημα. Αρκετοί φιλελεύθεροι Τούρκοι πολίτες, αλλά και ακαδημαϊκοί θεωρούν υπεύθυνη την ΜΙΤ για την πολωμένο κλίμα, στο οποίο ευδοκίμησαν τα πραξικοπήματα και αναγνωρίζουν την ύπαρξη ενός παρακράτους. Επομένως, δεν πρόκειται για μια απλή θεωρία συνομωσίας αλλά ένα πραγματικό σκοτεινό δίκτυο που κινεί τα νήματα της πολιτικής στην Τουρκία.
Στην πορεία της σύγχρονης τουρκικής ιστορίας, ακολούθησαν διάφορα σκάνδαλα τα οποία αποδίδονται και πάλι στο παρακράτος, όπως ήταν το σκάνδαλο Σουσουρλούκ το 1996, όταν ένα φορτηγό στο οποίο βρίσκονταν ένας μαφιόζος, ένας αστυνόμος και ένας Κούρδος βουλευτής συνέκρουσε με ένα άλλο αυτοκίνητο, υπό ύποπτες συνθήκες, οδηγώντας στον θάνατο των δύο πρώτων. Όσο αφορά τη σημερινή περίοδο, πιστεύεται πως ο πρόεδρος Ερντογάν δημιούργησε ένα νέο παρακράτος (καθώς το προηγούμενο εναντιωνόταν στις πεποιθήσεις του), το οποίο λειτουργεί κυρίως έναντι του Κουρδικού εθνικισμού αλλά και των Κεμαλιστών αντιπάλων του.
Σχετικά με τις Ευρωπαϊκές χώρες, η δράση του παρακράτους ήταν ιδιαίτερα έντονη κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Στις αρχές του ’50 στη Ρώμη, οργανώθηκε ένας μυστικός στρατός από την CIA, γνωστός ως η επιχείρηση Γκλάντιο (σπαθί στα ιταλικά), ώστε να υπάρχει σθεναρή αντίσταση σε περίπτωση που εισέβαλαν οι κομμουνιστικές χώρες στις Νατοϊκές χώρες. Η επιχείρηση παρείχε οπλισμό και εκρηκτικούς μηχανισμούς στον παρακρατικό στρατό και χρηματοδοτούσε τα αντι-κομμουνιστικά κόμματα της Ιταλίας για να «μην έπεφτε σε κομμουνιστικά χέρια η Ιταλία», επομένως υπήρξε καταστολή των αριστερών αντιφρονούντων και την αποδυνάμωση τους ως σύνολο. Επίσης, θεωρείται υπεύθυνη για διάφορες τρομοκρατικές επιθέσεις από ακροδεξιούς κατά τις δεκαετίες των ’70 και ’80, καθώς βρέθηκε οπλισμός που παρείχε η επιχείρηση στα χέρια των τρομοκρατών. Η επιχείρηση Γκλάντιο επεκτάθηκε και στις υπόλοιπες Νατοϊκές χώρες και στους συμμάχους του ΝΑΤΟ. Ανάμεσα των χωρών εκείνων ήταν η Γαλλία, η Δυτική Γερμανία, η Τουρκία και η χώρα που μας αφορά, η Ελλάδα. Στην Ελλάδα, ήταν γνωστή ως επιχείρηση «Κόκκινης Προβιάς» και αν και προέκυψαν ελάχιστα στοιχεία για την δράση της, υπάρχουν αρκετές υποθέσεις που σχετίζονται με αυτήν.
Αξίζει να αναφερθούν, ωστόσο, κάποιες άλλες ενέργειες του ελληνικού παρακράτους που ήταν ιδιαίτερα κομβικές στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Το ελληνικό παρακράτος, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, έδρασε κυρίως κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου ή συγκεκριμένα, στην ελληνική μετεμφυλιακή περίοδο. Η δράση του συνδεόταν κυρίως με το Παλάτι και τις Ένοπλες Δυνάμεις και στο στόχαστρο του βρισκόταν το Κέντρο αλλά κυρίως η Αριστερά. Ένα σημαντικό κομμάτι της πορείας του παρακράτους ήταν η δολοφονία του βουλευτή της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη, η οποία αποδείχθηκε πως εκτελέστηκε από αντι-κομμουνιστικά μέλη παρακρατικών οργανώσεων. Το γεγονός αυτό είχε σημαντικές πολιτικές συνέπειες, καθώς οδήγησε στην παραίτηση της κυβέρνησης Κωνσταντίνου Καραμανλή και στην εκλογική νίκη του Γεώργιου Παπανδρέου ενώ ο Καραμανλής αυτοεξορίστηκε στο Παρίσι, διαλύοντας δια παντός τις σχέσεις του με το Παλάτι.
Δυστυχώς, η δράση του ελληνικού παρακράτους δεν σταματά εδώ. Η απόδειξη, είναι το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, όταν το στρατιωτικό παρακράτος είχε γίνει τόσο ισχυρό που υποκατέστησε το κράτος, οδηγώντας τους συνταγματάρχες στην εξουσία. Η Χούντα παρείχε στήριξη και στην παρακρατική κυπριακή οργάνωση ΕΟΚΑ’Β και στην Εθνική Φρουρά για την πραγματοποίηση του πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου 1974 έναντι του προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, αρχιεπισκόπου Μακάριου, γεγονός που προκάλεσε την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο στις 20 Ιουλίου 1974. Η δυστυχής εξέλιξη οδήγησε στην πτώση του χουντικού καθεστώτος και στην αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα με πρωθυπουργό τον Καραμανλή. Αν και θεωρητικά το παρακράτος έπαψε να υπάρχει με την αρχή της Μεταπολίτευσης, πιστεύεται πως ίσως να είναι ενεργό ακόμη, χωρίς όμως να επιβεβαιώνεται αυτό.
Συνοψίζοντας τα πιο πάνω, λοιπόν, το παρακράτος αποτελεί ένα σκοτεινό δίκτυο που αποτελείται από διάφορα πρόσωπα ή οντότητες που έχουν συμφέροντα τα οποία άλλοτε συνάδουν με αυτά που επιδιώκει η κυβέρνηση, άλλοτε όχι όπως ήταν η περίπτωση με τη Χούντα των Συνταγματαρχών και για την επίτευξη του σκοπού τους, δρουν με τρόπο κατασταλτικό και καταπιεστικό προς τους αντιφρονούντες. Αν και σπανίζει πλέον να παρατηρούνται παρακρατικές δράσεις, καθώς ζούμε σε πιο δημοκρατικό, πολιτικά υγιή κόσμο με περισσότερη εποπτεία και διαφάνεια, δεν παύουν να υπάρχουν θεωρίες και εύλογες ανησυχίες για παρακρατικές δραστηριότητες που δρουν εις βάρος της κοινωνίας και πιθανώς της επίσημης κυβέρνησης, ακόμη και σε δημοκρατικά κράτη.
Πηγές:
Πηγή σκίτσου: Antoine Doré, The ‘deep state’ is real. But are its leaks against Trump justified? , The Guardian, 22 Αυγούστου 2018. Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/apr/22/leaks-trump-deep-state-fbi-cia-michael-flynn
- Ryan Stryuk, What you need to know about the ‘deep state’ , ABC News ,29 Aπριλίου 2017. Διαθέσιμο σε: https://abcnews.go.com/Politics/deep-state/story?id=47086646
- Παύλος Μεθενίτης, Παρακράτος, Efsyn , 12 Ιουλίου 2020 . Διαθέσιμο σε: https://www.efsyn.gr/nisides/251641_parakratos
- Steven A. Cook, The Deep State Mirage in Turkey, Council of Foreign Relations, 23 Μαρτίου 2017. Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/blog/deep-state-mirage-turkey
- H. Akin Ünver, Turkey’s “Deep-State” and the Ergenekon Conundrum, Middle East Institute, 1 Απριλίου 2009. Διαθέσιμο σε: https://www.mei.edu/publications/turkeys-deep-state-and-ergenekon-conundrum
- Gareth Jenkins, Susurluk and the Legacy of Turkey’s Dirty War, The Jamestown Foundation, 1 Μαΐου 2008. Διαθέσιμο σε: https://jamestown.org/program/susurluk-and-the-legacy-of-turkeys-dirty-war/
- Tim Arango, When Turmoil Strikes, Turks See Conspiracy at Work, The New York Times,28 Οκτωβρίου 2015. Διαθέσιμο σε: https://www.nytimes.com/2015/10/29/world/europe/in-times-of-chaos-turks-point-to-a-deep-conspiracy.html
- Clare Pedrick, CIA ORGANIZED SECRET ARMY IN WESTERN EUROPE , The Washington Post, 14 Νοεμβρίου 1990. Διαθέσιμο σε: https://www.washingtonpost.com/archive/politics/1990/11/14/cia-organized-secret-army-in-western-europe/e0305101-97b9-4494-bc18-d89f42497d85/
- Ανδρούλα Γκιούρωφ, ΝΑΤΟ: Η πηγή του κακού που αλλάζει… προβιά , Η Σημερινή, 13 Απριλίου 2021. Διαθέσιμο σε: https://simerini.sigmalive.com/article/2021/4/13/nato-e-pege-tou-kakou-pou-allazei-probia/
- Αθανασία Κουλέτα, Γρηγόρης Λαμπράκης: Η δολοφονία που έκανε τον Καραμανλή να πει «ποιος κυβερνά τον τόπο;» , Έθνος , 22 Μαΐου 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.ethnos.gr/greece/article/30426/grhgorhslamprakhshdolofoniapoyekanetonkaramanlhnapeipoioskybernatontopopics2bvid
- Στάθης Ν. Καλύβας, Το μεταπολιτευτικό «παρακράτος» , Η Καθημερινή, 7 Μαρτίου 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/opinion/561287449/to-metapoliteytiko-parakratos/