Γράφει η Ελένη Σπανού
Το φαινόμενο της ριζοσπαστικοποίησης προς τον δρόμο της Τζιχάντ έχει αποτελέσει μία αναδυόμενη απειλή τα τελευταία χρόνια. Χιλιάδες νέοι δυτικών κρατών ταξιδεύουν σε χώρες της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής για να εκπαιδευτούν και να πολεμήσουν δίπλα σε τρομοκρατικές οργανώσεις, όπως το Ισλαμικό Κράτος. Παράλληλα, εκατοντάδες πολίτες των προαναφερθέντων περιοχών ωθούνται στον βίαιο εξτρεμισμό και στρέφονται ενάντια στις δυτικές ιδεολογίες. Θα αναρωτιόταν κανείς τι θα μπορούσε να παρακινήσει έναν νέο να συμμετάσχει σε δράσεις τρομοκρατικών ομάδων και σε πολλές περιπτώσεις, να δώσει ακόμα και τη ζωή του για την Τζιχάντ. Η απάντηση θα δοθεί στην παρούσα ανάλυση, όπου θα εξεταστούν οι πιθανοί παράγοντες ώθησης και έλξης (push & pull factors) που μπορούν να οδηγήσουν στη ριζοσπαστικοποίηση προς τον βίαιο εξτρεμισμό και την τρομοκρατία. Τα τελευταία χρόνια έχει αποδειχθεί πως η απάντηση στον βίαιο εξτρεμισμό θα πρέπει να συνοδεύεται από μεθόδους πρόληψης και ευαισθητοποίησης. Για αυτό τον λόγο, είναι αναγκαίο να κατανοήσει κανείς τους παράγοντες που οδηγούν στην τρομοκρατία, ώστε να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά.
Παράγοντες ώθησης ονομάζονται οι συνθήκες που ευνοούν τον βίαιο εξτρεμισμό και το δομικό πλαίσιο από το οποίο αναδύεται. Αυτές οι συνθήκες περιλαμβάνουν έλλειψη κοινωνικοοικονομικών ευκαιριών, κακή διακυβέρνηση, περιθωριοποίηση και κοινωνικές διακρίσεις, παρατεταμένες και ανεπίλυτες συγκρούσεις, παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου και ριζοσπαστικοποίηση στις φυλακές. Οι παραπάνω παράγοντες είναι ιδιαίτερα εμφανείς σε περιοχές με αυξημένη ανασφάλεια και αστάθεια όπως το Αφγανιστάν, η Συρία, καθώς και κράτη της υποσαχάριας Αφρικής, όμως δεν περιορίζονται μόνο εκεί.
Ένας σημαντικός παράγοντας ώθησης που είναι ιδιαίτερα εμφανής και σε Ευρωπαϊκές χώρες, είναι η ριζοσπαστικοποίηση στις φυλακές. Οι φυλακές έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην παρώθηση προπαγάνδας πολλών τρομοκρατικών οργανώσεων, συμπεριλαμβανομένων των ομάδων της Τζιχάντ. Για παράδειγμα, τον Φεβρουάριο του 2019, οι ισπανικές αρχές συνέλαβαν έναν υπάλληλο φυλακών που κατηγορήθηκε για λαθρεμπόριο κινητών συσκευών που περιείχαν προπαγανδιστικό υλικό. Επίσης, πολλές σημαντικές επιθέσεις έχουν πραγματοποιηθεί από άτομα με εκτεταμένο εγκληματικό υπόβαθρο που είχαν ριζοσπαστικοποιηθεί ενώ βρίσκονταν στη φυλακή. Στις περιπτώσεις αυτές, εντάσσεται και ο Anis Amri, ο Τυνήσιος τρομοκράτης που οδήγησε ένα φορτηγό μέσα από μια Χριστουγεννιάτικη αγορά στο Βερολίνο τον Δεκέμβριο του 2016, σκοτώνοντας 12 ανθρώπους και τραυματίζοντας δεκάδες άλλους. Ο δράστης φέρεται να είχε υποβληθεί σε διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης από Τζιχαντιστές ενώ εξέτιε ποινή στις φυλακές της Σικελίας.
Επιπλέον, η επίθεση στο Στρασβούργο της Γαλλίας, στις 11 Δεκεμβρίου 2018, υπογράμμισε περαιτέρω αυτόν τον παράγοντα ώθησης, καθώς ο δράστης, Cherif Chekatt, φαίνεται πως είχε ριζοσπαστικοποιηθεί από μέλη της Τζιχάντ ενώ βρισκόταν στη φυλακή.
Από την άλλη, οι παράγοντες έλξης σχετίζονται περισσότερο με υπαρξιακά ζητήματα, δηλαδή, με την αναζήτηση μιας ταυτότητας. Σε αυτούς τους παράγοντες εντάσσεται η προσέλκυση ατόμων και η ενίσχυση συγκεκριμένων ιδεολογικών πεποιθήσεων από φίλους, συγγενείς, ακόμα και από ομάδες σε πανεπιστήμια. Έτσι, στην παρούσα κατηγορία, αναφερόμαστε κυρίως στα ατομικά κίνητρα και στις διαδικασίες που παίζουν βασικό ρόλο στον ενστερνισμό ιδεολογιών που οδηγούν στην τρομοκρατία. Αυτοί οι παράγοντες περιλαμβάνουν επίσης τις πολιτικές και θρησκευτικές ιδεολογίες, τις πολιτιστικές διαφορές, και τους ψυχολογικοί παράγοντες. Μέσα από έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε πως οι περισσότεροι μαχητές της Τζιχάντ έχουν βιώσει έκθεση σε τραυματικές εμπειρίες, κατάθλιψη ή μοναξιά, ενώ κάποιοι από αυτούς εξέφρασαν ξαφνικό ενδιαφέρον για την ισλαμική θρησκεία και επιθυμούσαν να γίνουν μάρτυρες του Ισλάμ. Επιπλέον, περίπου οι μισοί από τους Τζιχαντιστές ήταν ήδη μουσουλμάνοι, ενώ το 6-23% ασπάστηκε το Ισλάμ για να ενταχθεί στο δίκτυο των τρομοκρατικών οργανώσεων. Είναι σημαντικό να σημειωθεί, πως οι ψυχολογικοί παράγοντες από μόνοι τους δεν οδηγούν στην τρομοκρατία. Θα πρέπει κανείς να λάβει υπόψη όλες τις κοινωνικές εμπειρίες των μελών της Τζιχάντ, καθώς και την προπαγάνδα που προωθείται από τις οργανώσεις.
Επιπλέον, οι παράγοντες που οδηγούν στο μονοπάτι της τρομοκρατίας διαφέρουν ανάλογα με το φύλο του κάθε μέλους. Το 2020, διεξήχθη έρευνα από το Διεθνές Κέντρο για τη Μελέτη του Βίαιου Εξτρεμισμού, σχετικά με τα κίνητρα των μελών της Τζιχάντ. Η έρευνα περιλάμβανε συνεντεύξεις με πρώην Τζιχαντιστές και χωρίστηκε σε κίνητρα ανδρών και γυναικών. Οι άνδρες συμμετέχοντες υποστήριξαν ότι η ανεργία, η υποαπασχόληση, η φτώχεια, τα ναρκωτικά και η εγκληματικότητα τους ενθάρρυναν να συμμετάσχουν σε τρομοκρατικές ομάδες. Οι στρατολόγοι της Τζιχάντ από τη μεριά τους, υπόσχονταν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και υψηλότερους μισθούς. Επίσης, λαμβάνοντας υπόψη τους χρήστες ναρκωτικών και τους συμμετέχοντες με ποινικό μητρώο, οι στρατολόγοι μιλούσαν για την τζαχίλιγια (αραβικά: جـاهـلـيّـة η ισλαμική άποψη της αμαρτωλής άγνοιας) και πώς η Τζιχάντ θα καθάριζε τις αμαρτίες τους. Πρόσφεραν επίσης αποκατάσταση και κοινωνική επανένταξη σε όσους είχαν ανάγκη.
Από την άλλη, οι γυναίκες που συμμετείχαν σε ομάδες της Τζιχάντ, είτε ήταν άνεργες λόγω της θρησκείας τους, είτε προηγούμενες τραυματικές εμπειρίες τις έκαναν να ερωτευτούν Τζιχαντιστές που τους υπόσχονταν μια καλύτερη ζωή. Ένας στους πέντε μαχητές είναι γυναίκες, ενώ οι περισσότερες εντάσσονται σε Τζιχαντιστικές οργανώσεις για να συνοδεύσουν τους συζύγους ή τα μέλη της οικογένειάς τους. Ορισμένες τρομοκρατικές οργανώσεις – όπως το Ισλαμικό Κράτος, η αλ-Κάιντα, το Μπόκο Χαράμ, έχουν χρησιμοποιήσει στο παρελθόν γυναίκες ως βομβιστές αυτοκτονίας. Ωστόσο, ο κύριος ρόλος μιας γυναίκας σε οργανώσεις της Τζιχάντ είναι αυτός της νοικοκυράς που φροντίζει τον άντρα και τα παιδιά της στο «χαλιφάτο».
Είναι αξιοσημείωτο ότι λόγω της απαγόρευσης των γυναικών σε στρατιωτικές αποστολές εντός των οργανώσεων, ορισμένες γυναίκες που επιστρέφουν στις χώρες τους αναλαμβάνουν τρομοκρατικές επιθέσεις είτε με δική τους απόφαση είτε υπό την καθοδήγηση Τζιχαντιστικών δικτύων. Το 2017, σχεδόν το ένα τέταρτο όλων των τρομοκρατικών επιθέσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση πραγματοποιήθηκε από γυναίκες, ενώ τρομοκρατικά δίκτυα της Τζιχάντ που αποτελούνται εξ ολοκλήρου από γυναίκες έχουν ανακαλυφθεί στη Γαλλία, το Μαρόκο και το Ηνωμένο Βασίλειο. Παράλληλα, αρκετές γυναίκες έχουν δουλέψει στο παρελθόν ως στρατολόγοι, ενώ πολλές από αυτές έχουν καταφέρει να ωθήσουν και άλλες γυναίκες στον δρόμο του βίαιου εξτρεμισμού.
Συμπερασματικά, τα προηγούμενα ευρήματα ήταν πολύτιμα για την κατανόηση των παραγόντων που οδηγούν στη ριζοσπαστικοποίηση και στον βίαιο εξτρεμισμό. Οι κακές συνθήκες διαβίωσης σε συνδυασμό με τις ψυχολογικές δυσκολίες και την αβεβαιότητα είναι μερικά στοιχεία που μπορούν να προκαλέσουν αλλαγή πεποιθήσεων και βίαιες συμπεριφορές. Επιπλέον, έχει παρατηρηθεί πως οι παράγοντες που οδηγούν στην τρομοκρατία διαφέρουν ανάλογα με το φύλο, ενώ οι στρατολόγοι της Τζιχάντ προσεγγίζουν όλα τα πιθανά μέλη έχοντας λάβει υπόψη το προφίλ τους. Επομένως, έχουμε να αντιμετωπίσουμε καλά οργανωμένα δίκτυα όπου η προσέγγισή των μελών τους πραγματοποιείται μέσα από στοχευμένες διαδικασίες.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τα αίτια της ριζοσπαστικοποίησης προς τον βίαιο εξτρεμισμό ώστε να μπορέσει να αποτραπεί μέσα από μέτρα για την καταπολέμησης της τρομοκρατίας. Η άμεση διαχείριση όλων των παραγόντων δεν θα ήταν απόλυτα εφικτή, όμως είναι αναγκαίο να αναπτυχθούν πολιτικές που θα στοχεύουν σε μια μακροπρόθεσμη και αποτελεσματική αντιμετώπιση. Σε πολλές χώρες έχει ήδη ξεκινήσει η ευαισθητοποίηση των κοινοτήτων, ενώ έχουν επίσης δημιουργηθεί προγράμματα για την πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης προς τον βίαιο εξτρεμισμό.
Πηγές
BIBLIOGRAPHY ICCT. (2023). Foreign Fighters. International Centre for Counter-Terrorism. Διαθέσιμο σε: https://www.icct.nl/project/foreign-fighters-workshops.
Cherney, A., E Putra, I., Putera, V., Erikha, F., & Magrie, M. (2021). The push and pull of radicalization and extremist disengagement: The application of criminological theory to Indonesian and Australian cases of radicalization. Journal of Criminology, 54(4), 407-424.
De Leede, S. (2018). Women in Jihad: A Historical Perspective. ICCT Policy Brief, 1-16.
Hegghammer, T. (2010). The Rise of Muslim Foreign Fighters: Islam and the Globalization of Jihad. International Security, 35(3), 53-94.
Marone, F., & Olimpio, M. (2019). Jihadist Radicalization in Italian Prisons: A Primer. Radicalization and International Terrorism.
Rink, A., & Sharma, K. (2018). The Determinants of Religious Radicalization: Evidence from Kenya. Journal of Conflict Resolution, 62(6), 1229-1261.
Speckhard, A., & Ellenberg, M. (2020). ISIS in Their Own Words: Recruitment History, Motivations for Joining, Travel, Experiences in ISIS, and Disillusionment over Time – Analysis of 220 In-depth Interviews of ISIS Returnees, Defectors and Prisoners. Journal of Strategic Security, 13(1), 82-127.
United Nations Office on Drugs and Crime Vienna. (2019). Foreign Terrorist Fighters. Manual for Judicial Training Institutes South-Eastern Europe.
Van Ginkel, B., & Entenmann, E. (2016). The Foreign Fighters Phenomenon in the European Union: Profiles, Threats and Policies. The Foreign Fighters Phenomenon in the EU, 1-12.
Weggemans, D., Bakker, E., & Grol, P. (2014). Who Are They and Why Do They Go? The Radicalisation and Preparatory Processes of Dutch Jihadist Foreign Fighters. Perspectives on Terrorism, 8(4), 100-110.
Step Together. (2020). Push and pull factors in violent extremism. Διαθέσιμο σε: https://www.steptogether.nsw.gov.au/step-together-home/blog/2020/push-and-pull-factors-in-violent-extremism.html.
United Nations Office on Drugs and Crime. (2023). Conditions Conducive to the Spread of Terrorism. Διαθέσιμο σε: https://www.unodc.org/e4j/en/terrorism/module-2/key-issues/drivers-of-violent-extremism.html.