Παιδιά-μαχητές και η αντιμετώπισή τους από το διεθνές δίκαιο: θύτες ή θύματα;

Γράφει η Άσπα Κατσίκη

Υπερασπίσου το παιδί… γιατί αν γλιτώσει το παιδί, υπάρχει ελπίδα (Γ. Θεοδωράκης – Λ. Παπαδόπουλος).

Κι όμως, τα τελευταία χρόνια όχι μόνο τα παιδιά δεν υπερασπίζονται, αλλά αντιθέτως, εκτίθενται και γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης για την ικανοποίηση συμφερόντων και την επίτευξη νικών στο πεδίο της μάχης. Το φαινόμενο της παιδικής στρατολόγησης δεν είναι «πρόσφατο». Από τις Σταυροφορίες το 1212, τον Α’ και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και σήμερα αποτέλεσε πάγια πρακτική για αρκετές χώρες, όπως η Ουγκάντα, η Λιβερία, το Κονγκό, η Αγκόλα, η Σιέρα Λεόνε κ.α. Αλλά και πρόσφατα τέτοιες πρακτικές παρατηρήθηκαν σε χώρες, όπως το Ιράκ, το Αφγανιστάν, η Συρία, αλλά και στους κόλπους τρομοκρατικών οργανώσεων, όπως η Boko Haram και το ISIS. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν σήμερα τα «λιονταράκια του Χαλιφάτου» του Ισλαμικού Κράτους.

            Αρχικά, πρέπει να δοθεί ένας σύντομος ορισμός για το ποιος θεωρείται «παιδί» και ποιος «παιδί – μαχητής» κατά το διεθνές δίκαιο. Μόλις το 1989, με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, δόθηκε ένας ξεκάθαρος ορισμός για την έννοια του παιδιού, το οποίο ορίζεται ως «κάθε ανθρώπινο ον μικρότερο των δεκαοχτώ ετών, εκτός αν η ενηλικίωσή του επέρχεται νωρίτερα, σύμφωνα με την ισχύουσα για το παιδί νομοθεσία»[1], ενώ σε προγενέστερα κείμενα, όπως οι Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 και τα Πρόσθετα σε αυτή Πρωτόκολλα, αν και περιλάμβαναν προστατευτικές για τα παιδιά διατάξεις, εντούτοις παρέλειπαν να καθορίσουν το ακριβές περιεχόμενο αυτής της έννοιας.

            Ως προς την έννοια του «παιδιού – μαχητή», δεν υπάρχει σε κανένα νομικά δεσμευτικό κείμενο σαφής ορισμός αυτής, παρά μόνο στις Αρχές του Cape Town (1997). Ο ίδιος ορισμός επαναλαμβάνεται αυτούσιος στις Δεσμεύσεις των Παρισίων και περιλαμβάνει «κάθε πρόσωπο ηλικίας κάτω των 18 ετών, το οποίο είναι μέλος κάθε είδους τακτικών ή άτακτων ένοπλων δυνάμεων ή ομάδων, οποιουδήποτε φύλλου, υπό οποιαδήποτε ιδιότητα, συμπεριλαμβανομένης αυτής του μάγειρα, του αχθοφόρου, του κατασκόπου, του σεξουαλικού συντρόφου κ.α.».

Η στρατολόγηση (“recruitment” όπως αποδίδεται με τον αγγλικό όρο) λαμβάνει χώρα με δύο μορφές: με τη βία (conscription), έπειτα από εξαναγκασμό ή απαγωγή, ή με εθελοντική κατάταξη των ίδιων των παιδιών (enlistment). Το νομικό πλαίσιο για την προστασία των «παιδιών – μαχητών» σε διεθνές επίπεδο διακρίνεται σε τέσσερις βασικούς τομείς: το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, το δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το διεθνές ποινικό και το διεθνές εργατικό δίκαιο. Κάθε τομέας επιχειρεί να παράσχει το κατάλληλο πλέγμα προστασίας, δεν λείπουν ωστόσο, τα μειονεκτήματα, που αποτελούν απότοκο της διαφορετικής αντιμετώπισης των παιδιών από το δικαιϊκό σύστημα κάθε κράτους.

Ως προς το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, στην IV Σύμβαση της Γενεύης του 1949, τα παιδιά προστατεύονται σε πληθώρα διατάξεων ως ευάλωτη κατηγορία του άμαχου πληθυσμού, τα οποία χρήζουν ειδικής μεταχείρισης και προστασίας. Προστατεύονται δηλαδή, ως πολίτες και όχι ως μαχητές. Μόλις τη δεκαετία του 1970, η έννοια του «παιδιού – μαχητή» άρχισε να προσελκύει το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας, οπότε το 1977 υπογράφηκαν το δύο Πρόσθετα Πρωτόκολλα στη Σύμβαση της Γενεύης, τα οποία εμπεριείχαν διατάξεις σχετικά με την προστασία τους, όχι όμως χωρίς προβλήματα.

Συγκεκριμένα, το άρθρο 77§2  ΠΠ Ι προσφέρει περιορισμένη προστασία στα παιδιά κάτω των 15 ετών, αφήνοντας εκτός της εμβέλειάς του παιδιά ηλικίας 15-18 ετών. Επιπροσθέτως, από τη γραμματική ερμηνεία της διάταξης προκύπτει πως αναφέρεται μόνο στις περιπτώσεις εκείνες της «άμεσης» συμμετοχής στις εχθροπραξίες, νομιμοποιώντας κατ’ αυτό τον τρόπο τις όχι τόσο σπάνιες περιπτώσεις «έμμεσης» συμμετοχής. Αρρύθμιστο παραμένει και το ζήτημα της εθελοντικής κατάταξης, καθώς η διάταξη φαίνεται να απαγορεύει μόνο την στρατολόγηση δια της βίας (conscription), αλλά και οι περιπτώσεις στρατολόγησης κοριτσιών κάτω των 15 ετών που χρησιμοποιούνται τις περισσότερες φορές εμμέσως στις εχθροπραξίες ως «σκλάβες του έρωτα».

Το άρθρο 4§3 περ. γ’ ΠΠ ΙΙ, που αφορά σε μη διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις, υιοθετεί ένα αυστηρότερο πλέγμα προστασίας, καθώς επιβάλλει καθολική απαγόρευση συμμετοχής στις Μη-ΔΕΣ, δηλαδή τόσο «άμεσα» όσο και «έμμεσα» και απαγορεύει τόσο την δια της βίας στρατολόγηση όσο και την εθελοντική κατάταξη των παιδιών. Ωστόσο και σε αυτή την περίπτωση η απόλυτη απαγόρευση αφορά παιδιά ηλικίας κάτω των 15 ετών, ενώ τα παιδιά ηλικίας 15-18 δεν φαίνεται να απολαμβάνουν ειδικής προστασίας.

Αναφορικά με το δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σε οικουμενικό επίπεδο, η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (1989) δεν επέφερε ιδιαίτερες αλλαγές ως προς την αντιμετώπιση και την προστασία των «παιδιών – μαχητών», καθώς το άρθρο 38 της Σύμβασης, δεν αποκλίνει από τους ορισμούς των Πρόσθετων Πρωτοκόλλων. Η καινοτομία του άρθρου έγκειται ωστόσο, στο γεγονός πως απαγορεύει καθολικά οποιοδήποτε είδος στρατολόγησης, ακόμα και της εθελοντικής για παιδιά ηλικίας κάτω των 15 ετών και στη σύζευξη του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου με το δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αρκετά χρόνια αργότερα, μόλις το 2000, υιοθετήθηκε το Προαιρετικό Πρωτόκολλο στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, το οποίο αύξησε το ηλικιακό όριο συμμετοχής των παιδιών στις εχθροπραξίες από τα 15 στα 18 έτη.

Και σε αυτή την περίπτωση ωστόσο, το ζήτημα της «έμμεσης» συμμετοχής παραμένει αρρύθμιστο, ενώ επιτρέπεται η εθελοντική κατάταξη παιδιών σε εθνικές ένοπλες δυνάμεις τηρουμένων των προϋποθέσεων που θέτει το άρθρο 3§3 του ως άνω Πρωτοκόλλου. Πάντως, καινοτομία αποτέλεσε το γεγονός πως τα ανωτέρω ισχύουν μόνο για τη συμμετοχή των παιδιών στις κρατικές δυνάμεις, ενώ η συμμετοχή παιδιών κάτω των 18 ετών, είτε άμεση είτε έμμεση και η στρατολόγησή τους με οποιαδήποτε μορφή, απαγορεύεται απόλυτα για όλες τις υπόλοιπες εμπόλεμες πλευρές.

Σε περιφερειακό επίπεδο, ο Αφρικανικός Χάρτης για τα Δικαιώματα και την Ευημερία του Παιδιού (1999), παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον, καθώς, αν και αναφέρεται στο άρθρο 22, αποκλειστικά στις περιπτώσεις «άμεσης» συμμετοχής και στο φαινόμενο της στρατολόγησης δια της βίας, εξαιρώντας την εθελοντική συμμετοχή, αυξάνει εντούτοις, το ηλικιακό όριο συμμετοχής στα 18 έτη και καλεί τα κράτη να τον εφαρμόσουν και σε περιπτώσεις «εσωτερικών» συρράξεων. Αξίζει να αναφερθούν σε αυτό το σημείο, νομικά μη δεσμευτικά κείμενα, που αποτελούν soft law, αλλά επιχειρούν την επέκταση της προστασίας των «παιδιών – μαχητών», με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τις Αρχές και Βέλτιστες Πρακτικές του Cape Town (1997) και τις Δεσμεύσεις και Αρχές των Παρισίων (2007).

Στον τομέα του διεθνούς εργατικού δικαίου, το 1999, η ΔΟΕ, υιοθέτησε τη Σύμβαση Νο.182, την οποία συνόδευε η Σύσταση Νο.190. Σύμφωνα με τα άρθρα 2 και 3 της Σύμβασης Νο.182 μία από τις χειρότερες μορφές παιδικής εργασίας είναι και η αναγκαστική ή υποχρεωτική στρατολόγηση ατόμων κάτω των 18 ετών για τη χρησιμοποίησή τους σε ένοπλες συγκρούσεις. Τα κράτη πρέπει να προβλέψουν ότι αυτές οι μορφές παιδικής εργασίας συνιστούν ποινικά αδικήματα (παρ.12 εδ. α’ Σύστασης Νο.190).

Αναφορικά με το κομμάτι του διεθνούς ποινικού δικαίου, προκύπτει πως η στρατολόγηση και η συμμετοχή παιδιών σε διεθνείς και μη διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις συνιστούν εγκλήματα πολέμου κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 8§2 περ. β’ εδ. xxvi και περ. ε’ εδ. vii του Καταστατικού της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Το ΚατΡ απαγορεύει τη στρατολόγηση με οποιαδήποτε μορφή κι αν λαμβάνει χώρα για όλα τα παιδιά κάτω των 15 ετών και αναφέρεται τόσο στην «άμεση» όσο και στην «έμμεση» συμμετοχή. Για την πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης η στρατολόγηση πρέπει να γίνεται από «εθνικές ένοπλες δυνάμεις» ή από «ένοπλες δυνάμεις» ή «ομάδες» έτσι όπως ορίζονται στο άρθρο 43 του ΠΠ I, ενώ για την υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος ο δράστης της στρατολόγησης πρέπει να πράττει έχοντας γνώση και πρόθεση (άρθρο 30 ΚατΡ). To ΔΠΔ έχει ασχοληθεί με πληθώρα περιπτώσεων στρατολόγησης και έχει εκδώσει σημαντικές καταδικαστικές αποφάσεις όπως εκείνη για την Υπόθεση Thomas Lubanga Dyilo.

Επιπροσθέτως, και στο Καταστατικό του Ειδικού Δικαστηρίου για τη Σιέρα Λεόνε, τόσο η εξαναγκαστική στρατολόγηση όσο και η εθελοντική κατάταξη παιδιών κάτω των 15 ετών σε ένοπλες δυνάμεις ή ομάδες και η συμμετοχή τους, είτε άμεση είτε έμμεση, σε εχθροπραξίες λογίζεται ως σοβαρή παραβίαση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και ο δράστης διώκεται και τιμωρείται ποινικά. Το Δικαστήριο έχει εκδώσει σημαντικό αριθμό αποφάσεων σχετικών με το έγκλημα της στρατολόγησης και στην Υπόθεση Norman απεφάνθη πως η στρατολόγηση παιδιών κάτω των 15 ετών συνιστά έγκλημα πολέμου και κατά το διεθνές εθιμικό δίκαιο.

Τα «παιδιά – μαχητές» είναι θύματα του εγκλήματος της στρατολόγησης. Μπορούν ωστόσο, να είναι και θύτες απάνθρωπων εγκλημάτων πολέμου και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας; Και αν ναι, ποια η αντιμετώπισή τους από το διεθνές δίκαιο; Ο κλάδος του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων επιλέγει να αντιμετωπίσει τα «παιδιά – μαχητές» αποκλειστικά ως θύματα, δίνοντας προτεραιότητα στην κοινωνική επανένταξη και όχι στην τιμωρία αυτών. Μάλιστα, δεν προσδιορίζεται ούτε στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, αλλά ούτε και στις διάφορες συμβάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, το ακριβές κατώτατο ηλικιακό όριο για τον καταλογισμό ατομικής ποινικής ευθύνης.

Η πρακτική των διεθνών δικαστηρίων είναι πιο διαφωτιστική ως προς αυτό το ζήτημα. Έτσι, τα ad hoc Ποινικά Δικαστήρια για τη Ρουάντα και την Πρώην Γιουγκοσλαβία δεν άσκησαν ουδέποτε ποινική δίωξη κατά ανηλίκων κάτω των 18 ετών, ενώ το ΔΠΔ στο άρθρο 26 ΚατΡ εξαιρεί από τη δικαιοδοσία του άτομα που κατά το χρόνο τέλεσης της αξιόποινης πράξης δεν είχαν συμπληρώσει το 18^ο έτος. Το Ειδικό Δικαστήριο για τη Σιέρα Λεόνε, στο άρθρο 7 του Καταστατικού του προβλέπει ότι άτομα ηλικίας κάτω των 15 ετών κατά την τέλεση της εικαζόμενης πράξης, δεν εμπίπτουν στη δικαιοδοσία του, ενώ άτομα μεταξύ 15-18 ετών θα αντιμετωπίζονται με σεβασμό και αξιοπρέπεια. Ωστόσο, η διάταξη δεν εφαρμόστηκε ποτέ καθώς ουδέποτε ασκήθηκε ποινική δίωξη σε κανένα άτομο κάτω των 18 ετών.

Είναι εμφανές, ότι η διεθνής κοινότητα δείχνει μία προτίμηση σε εναλλακτικές διαδικασίες, με σκοπό όχι την τιμωρία, τον στιγματισμό και την καταδίκη των «παιδιών – μαχητών», αλλά την ομαλή επανένταξη τους στην κοινωνία. Σε αυτό το πλαίσιο τόσο οι Αρχές του Cape Town, όσο και οι Δεσμεύσεις των Παρισίων, προβλέπουν αναλυτικά μία διαδικασία αφοπλισμού (disarmament), αποστράτευσης (demobilization) και επανένταξης (reintegration), γνωστή ως DDR, η ΣΔΠ, καλώντας τα κράτη να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα για να διευκολύνουν τη σωματική και ψυχολογική ανάρρωση και την κοινωνική επανένταξη κάθε παιδιού θύματος από ένοπλη σύρραξη (άρθρο 39), ενώ ο ΟΗΕ ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, οργανώνει, υλοποιεί και στηρίζει προγράμματα DDR, ως μέρος των ειρηνευτικών επιχειρήσεων σε πλήθος χωρών.

Καταληκτικά, οι νομοθετικές πρωτοβουλίες σε διεθνές επίπεδο, αν και πληθαίνουν, εντούτοις δεν έχουν καταφέρει να εξαλείψουν τη χρήση των «παιδιών – μαχητών» στο πεδίο της μάχης. Οι διαφοροποιήσεις ως προς καίρια ζητήματα, όπως η ηλικιακή αντιμετώπιση των παιδιών ή το επιτρεπτό της εθελοντικής κατάταξης, που οφείλονται στο διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο των κρατών, έχουν αποτρέψει τη δημιουργία ενός ενιαίου νομοθετικού πλαισίου για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Γι’ αυτό το λόγο…. έχε το νου σου στο παιδί… κλείσε την πόρτα με κλειδί.

Πηγές:

1. Abbott Amy Beth, “Child Soldiers-the Use of Children as Instruments of War” (1999-2000) 23 Suffolk Transnational Law Review 499 
2. Derluyn I., Vandenhole W., Parmentier St., Mels C., “Victims and/or perpetrators? Towards an interdisciplinary dialogue on child soldiers” (2015) 15 BMC International Health and Human Rights 28
3. Dutli M.T., “Captured Child Combatants” (1990) 278 International Review of the Red Cross 421
4. Goodwin-Gill S. Guy & Ilene Cohn, Child Soldiers: the Role of Children in Armed Conflicts; Clarendon Press, Oxford, 1994
5. Freeland St., “Child Soldiers and International Crimes – How Should International Law Be Applied?” (2005) 3 New Zealand Journal of Public and International Law 303
6. Graf R., “The International Criminal Court and Child Soldiers: An Appraisal of the Lubanga Judgment” (2012) 10 Journal of International Criminal Justice 945
7. Happold M., “Child Soldiers: Victims or Perpetrators?” (2008) 29 University of La Verne Law Review 56
8. Happold M., “Child Recruitment under the Rome Statute of the International Criminal Court” στο Doria J., Gasser H., Bassiouni C., The Legal Regime of the International Criminal Court, Essays in Honor of Professor Igor Blishchenko; Martinus Nijhoff Publishers, Leiden, 2009
9. Mann H., “International Law and the Child Soldier” (1987) 36 International and Comparative Law Quarterly 35
10. McBride J., The War Crime of Child Soldier Recruitment; TMC Asser Press, The Hague, 2014
11. Rosen D., “Who is a Child – The Legal Conundrum of child soldiers” (2009) 25 Connecticut Journal of International Law 81
12. Singer P., Children at War; University of California Press, California, 2006
13. Volker D., “The Problem of Child Soldiers” (Jul.2002) International Review of Education, Vol. 48, No. ¾, p. 271-277
14. Webster T., “Babes with Arms: International Law and Child Soldiers” (2007) 39 George Washington Law Review 227
15. Wessells M., Child Soldiers: From Violence to Protection; Harvard University Press, Cambridge & London, 2006
16. Paris Principles and Commitments (2007), διαθέσιμο στο https://www.humanium.org/en/wp-content/uploads/2013/10/Paris-Principles.pdf
17. Unicef (1997), Cape Town Principles and Best Practices on the Prevention of Recruitment of Children into the Armed Forces and on Demobilization and Social Reintegration of Child Soldiers in Africa , διαθέσιμο στο https://www.unicef.org/emergencies/files/Cape_Town_Principles(1).pdf
18. ICC, Prosecutor v. Thomas Lubanga Dyilo, Decision on the Confirmation of Charges (ICC-01/04-01/06-803) Pre-Trial Chamber I, 29 January 2007
19. SCSL, Prosecutor v. Sam Hinga Norman, Decision on Preliminary Motion Based on Lack of Jurisdiction (Child Recruitment), Case No. SCSL-2004-14- AR72 (E), 31 May 2004

Πηγή εικόνας: AlphaNewsLive: «Κρούει τον κώδωνα του κινδύνου η UNICEF για τα παιδιά στρατιώτες», διαθέσιμηστοhttps://www.alphanews.live/international/kroyei-ton-kodona-toy-kindynoy-i-unicef-gia-ta-paidia-stratiotes-binteo

---

[1] Η Σύμβαση επικυρώθηκε σχεδόν από όλα τα κράτη – μέλη των ΗΕ, εκτός της Σομαλίας, η οποία την επικύρωσε μόλις το 2015 και τις ΗΠΑ, οι οποίες ακόμα και σήμερα δεν την έχουν επικυρώσει.