Γράφει ο Μιχάλης Νεάρχου
Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου (1989-1991) αποτέλεσε την μεγαλύτερη γεωπολιτική αλλαγή και ανακατανομή ισχύος της σύγχρονης ιστορίας. Ο ισορροπημένος διπολισμός που υπήρχε μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ από τις αρχές του 1940 έπαψε να ισχύει. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και των Σοβιετικών Δημοκρατιών σε Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη αλλά και την Ασία δημιούργησε ένα τεράστιο κενό ισχύος. Ως επι το πλείστον, το κενό αυτό καλύφθηκε από τις ΗΠΑ, οι οποίες αναδείχθηκαν ως ο μοναδικός ηγεμόνας, με υπεροχή σε όλους τους υλικούς συντελεστές ισχύος συγκριτικά με οποιαδήποτε άλλη μεγάλη δύναμη στο διεθνές σύστημα. Κατά την δεκαετία του ΄90, η θέση αυτή ενισχύθηκε περισσότερο και συνοδεύτηκε από την θέληση καθολικής επιβολής των αγγλοσαξονικών οικονομικών και πολιτικών προτύπων. Έτσι, οι ΗΠΑ, τα τελευταία 30 χρόνια, επιδιώκοντας να διατηρήσουν την πρωτοκαθεδρία τους, προώθησαν ένα πιο ομοιογενές διεθνές σύστημα, που να βασίζεται στις φιλελεύθερες αξίες και αρχές.
Στη νεότερη ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία, όταν μια μεγάλη δύναμη αποκτούσε ή επεδίωκε να αποκτήσει δεσπόζουσα θέση στην διεθνή κατανομή ισχύος, ανάλογη με αυτή των ΗΠΑ στις αρχές του 21ου αιώνα, βασικός κανόνας ήταν η αντιηγεμονική συσπείρωση των υπόλοιπων μεγάλων δυνάμεων. Οι ευρωπαϊκές μεγάλες δυνάμεις – Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Γερμανία – λόγω των στενών ευρωατλαντικών δεσμών με τις ΗΠΑ και νοουμένου ότι εκλαμβάνουν την αμερικανική υπεροχή περισσότερο ως ομπρέλα ασφαλείας παρά ως απειλή για την εθνική ασφάλειά τους, δεν προχώρησαν σε συσπείρωση για εξισορρόπηση της αμερικανικής ισχύος, όπως συνέβη σε διάφορα παραδείγματα της νεότερης ιστορίας. Απεναντίας, οι υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις -Ινδία, Ρωσία, Κίνα, Βραζιλία- από τα τέλη της δεκαετίας του 90΄ σταδιακά έθεσαν τις βάσεις για περαιτέρω συνεργασία μεταξύ τους, αντιλαμβανόμενοι πως θα ήταν προς το όφελος τους. Αρχής γενομένης από την ρωσοκινεζική προσέγγιση προέκυψε ο σχηματισμός «Σαγκάη Πέντε» που μετεξελίχθηκε πέντε χρόνια αργότερα σε Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης (ΟΣΣ) και η διασύνδεση της Ευρασιατικής Ένωσης με το μεγαλεπήβολο κινεζικό γεωοικονομικό εγχείρημα του «Νέου Δρόμου του Μεταξιού», υπό την ονομασία “Belt and Road Initiative” (BRI).
Παράλληλα, η προσέγγιση Ρωσίας – Κίνας ενεργοποίησε και την Ινδία και ως εκ τούτου οι τρεις χώρες σχημάτισαν μία τριμερή συνεννόηση, την καλούμενη RIC, προσπαθώντας να εδραιώσουν την παρουσία τους. Η συνεννόηση RIC σε συνδυασμό με τον διάλογο Ινδίας, Βραζιλίας και Νότιας Αφρικής (IBSA) και των G5 (Ινδία ,Κίνα, Νότια Αφρική, Μεξικό και Βραζιλία ), που ξεκίνησε ως πρωτοβουλία δυτικών κρατών της G8, οδήγησε σταδιακά στην ίδρυση της ομάδας BRICS, η οποία έγινε πλατφόρμα προώθησης μιας πολυπολικής παγκόσμιας τάξης ως αντιστάθμισμα στην ηγεμονία των ΗΠΑ. Οι τρεις καινοτόμες πρωτοβουλίες είχαν ως κοινά χαρακτηριστικά την ανησυχία για την νομιμότητα της εξουσίας της ισχυρής Δύσης, η οποία έπρεπε να εξισορροπηθεί, και την επιθυμία για αναδιάρθρωση της παγκόσμιας πολιτικής, οικονομικής και χρηματοπιστωτικής αρχιτεκτονικής, ώστε να είναι δίκαιη, ισορροπημένη και αντιπροσωπευτική, να στηρίζεται στους σημαντικούς πυλώνες της πολυμέρειας και του διεθνούς δικαίου.
Στο πλαίσιο αυτό, ο ενιαίος συντονισμός μεταξύ των κρατών ξεκίνησε το 2005 με την πρώτη συνάντηση των Αναπληρωτών Υπουργών Εξωτερικών των κρατών. Ένα χρόνο αργότερα, ύστερα από πρωτοβουλίες της Μόσχας συναντήθηκαν οι Υπουργοί Εξωτερικών, ενώ η πρώτη συνάντηση των αρχηγών κρατών έγινε το 2008 στο περιθώριο της συνόδου της G8, όπου αποφασίστηκε ότι η πρώτη αυτόνομη σύνοδος κορυφής των BRIC θα πραγματοποιηθεί το 2009 στην Αικατερινούπολη της Ρωσίας. Έκτοτε και κάθε χρόνο οι ηγέτες των κρατών BRICS παρευρίσκονται σε Συνόδους Κορυφής και ο συνασπισμός εξελίχθηκε από μια άτυπη ομάδα κρατών σε ένα σοβαρό πολυμερή συνεταιρισμό με διευρυμένο ρόλο στην παγκόσμια πολιτική σκηνή. Η αυξανόμενη οικονομική ισχύς των χωρών, η ανάπτυξη θεσμών όπως η NDB και ο διακανονισμός για τα ενδεχόμενα αποθεματικά, σε συνδυασμό με τις ευθυγραμμισμένες απόψεις για το μέλλον μιας πολυπολικής παγκόσμιας τάξης καταδεικνύουν πως οι BRICS αποτελούν πλέον έναν πόλο του διεθνούς συστήματος, ικανό να προωθήσει τα συμφέροντα των αναπτυσσόμενων και αναδυόμενων χωρών και να διαδραματίσει σημαίνοντα ρόλο στη διαμόρφωση ενός πολυμερούς, πολιτικού και οικονομικού διεθνούς συστήματος. Επιπρόσθετα, τα κράτη BRICS σταδιακά δημιούργησαν ισχυρούς πολιτικούς και οικονομικούς δεσμούς με υπόλοιπα κράτη της περιοχής, αποκτώντας έτσι ηγετικό ή υποστηρικτικό ρόλο στην περιφερειακή συνεργασία, με αποκορύφωμα το πρόσφατο κάλεσμά τους προς τη Σαουδική Αραβία, το Ιράν, την Αιθιοπία, την Αίγυπτο, την Αργεντινή και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα να ενταχθούν στον συνασπισμό.
Είναι λοιπόν γενικώς αποδεκτό, ότι τα BRICS με την πάροδο των πρώτων δύο δεκαετιών του 21ου αιώνα έγιναν σημαντικοί δρώντες με παγκόσμια όσο και περιφερειακή εμβέλεια και αντιπροσωπεύουν μια αυξανόμενη παρουσία τόσο σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο, όσο και σε αυτό της ασφάλειας. Παρά την συνεχιζόμενη ηγεμονία των ΗΠΑ σε ένα μοναδικό και ευρύ συνδυασμό ισχύος, η διάχυση ισχύος προς διάφορες περιφερειακές δυνάμεις αποτελεί εξίσου σημαντικό χαρακτηριστικό του τρέχοντος διεθνούς συστήματος. Παράλληλα, η δράση των κρατών BRICS κινήθηκε και συνεχίζει να κινείται παράλληλα σε δύο πεδία. Αφενός επιδιώκουν μεγαλύτερη επιρροή και φωνή στους υπάρχοντες θεσμούς με απώτερο στόχο την μεταρρύθμιση τους και αφετέρου να δημιουργήσουν εναλλακτικές μορφές συνεργασίας και νέους διεθνείς θεσμούς, όπου θα δίδεται έμφαση στο όραμα ανάπτυξης του Παγκόσμιου Νότου. Έχοντας αυτά υπόψιν, το κρίσιμο ερώτημα που απασχολεί όλο και περισσότερο τους αναλυτές διεθνών σχέσεων είναι κατά πόσο ο συνασπισμός BRICS έχει την δυνατότητα να αμφισβητήσει την ηγεμονία των ΗΠΑ και να εδραιώσει μια νέα διεθνή τάξη.
Καταρχάς, υπογραμμίζεται πως η ρητορική των BRICS για την μεταρρύθμιση των διεθνών θεσμών από μόνη της, είναι στοιχείο που καταδεικνύει την αντιηγεμονική διάσταση του συνασπισμού και την διάθεση του για αμφισβήτηση της κυρίαρχης θέσης των ΗΠΑ και ολόκληρης της Δύσης στις διεθνείς σχέσεις. Ωστόσο, σύμφωνα με τους Brütsch και Papa βασικό ζήτημα είναι το κατά πόσο τα ανταγωνιστικά κράτη εντός του BRICS είναι πρόθυμα ή σε θέση να μετατρέψουν την «συνδυασμένη οικονομική τους ισχύ σε συλλογική γεωπολιτική δύναμη». Οι ίδιοι υποστηρίζουν πως οι BRICS «στερούνται στρατηγικής στάσης και βάθους για να αμφισβητήσουν την ηγεσία των ΗΠΑ ή να εδραιώσουν μια νέα παγκόσμια τάξη». Επίσης, τονίζουν, πως ως θεσμός, χρησιμοποιείται από τα μέλη του για την προώθηση, των συγκρουόμενων σε αρκετές περιπτώσεις, εθνικών τους συμφερόντων, παρά για μια πιο δίκαιη παγκόσμια τάξη. Ο πολιτικός επιστήμονας Laidi, αναφέρθηκε στους BRICS ως έναν αμυντικό και όχι επιθετικό συνασπισμό και υπογράμμισε πως δεν μπορούν να συμφωνήσουν μεταξύ τους για τα διεθνή δρώμενα. Στο ίδιο μήκος κύματος, υποστηρίζεται πως οι ανερχόμενες δυνάμεις δεν έχουν κάποιο συγκεκριμένο όραμα για μια εναλλακτική διεθνή τάξη και επομένως δεν θέλουν ούτε να συγκρουστούν ούτε να αφομοιωθούν από την φιλελεύθερη διεθνή, παρά μόνο να διεκδικούν τις αξίες του σεβασμού της ανεξαρτησίας, της εδαφικής ακεραιότητας και της εθνικής κυριαρχίας.
Από την άλλη, υπάρχουν αναλυτές που υποστηρίζουν πως οι αναδυόμενες δυνάμεις ήδη αμφισβητούν την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Συγκεκριμένα σύμφωνα με τον Kliman, η θαλάσσια ηγεμονία των ΗΠΑ είναι ήδη υπό καθεστώς πίεσης λόγω των διεκδικήσεων της Κίνας στη Νότια Κίνα, τη Ανατολική Κίνα και την Κίτρινη Θάλασσα ενώ άλλες περιφερειακές δυνάμεις ή εν δυνάμει περιφερειακές δυνάμεις όπως Βραζιλία, η Ινδία και η Τουρκία εντείνουν τις θαλάσσιες πρακτικές τους. Ακόμη ένα επιχείρημα που υπάρχει σχετικά με την δυναμική των BRICS είναι πως, για πρώτη φορά, από το τέλος του Β’ΠΠ υπάρχουν δυνάμεις που αναπτύσσονται και ισχυροποιούνται και δεν βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα της αμερικανικής ηγεμονίας.
Ένα τρίτο επιχείρημα, που εκφράζεται από τον Amitav Acharya, είναι πως η συγκρότηση μιας νέα πολυπολικής παγκόσμιας τάξης δεν συνεπάγεται μια νέα ηγεμονία που θα εξοστρακίσει τις ΗΠΑ. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι, παρόλο που οι σχέσεις μεταξύ των αναδυόμενων κρατών του Νότου οικοδομούνται με περισσότερο δυναμισμό, οι ΗΠΑ και βασικά στοιχεία της προηγούμενης θεσμικής τάξης διατηρούν καίριο ρόλο και οι σχέσεις μεταξύ ανεπτυγμένων κρατών του Βορρά και αναπτυσσόμενων οικονομιών του Νότου γίνονται όλο και περισσότερο αλληλεξαρτώμενες. Ωστόσο, ο ίδιος παρατηρεί, πως για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας πολλές χώρες ταυτόχρονα και σε διαφορετικές περιφέρειες αναδύονται και συνασπίζονται έχοντας την δυναμική να αλληλεπιδράσουν και να επηρεάσουν την Παγκόσμια Τάξη στο σύνολο της. Σε αυτό το πλαίσιο, παρατηρεί, πως η άνοδος της σημασίας της περιφερειακής τάξης δημιουργεί τις συνθήκες, έτσι ώστε οι περιφερειακές δυνάμεις που έχουν φιλοδοξίες να προβάλουν την ισχύ τους σε παγκόσμιο επίπεδο να μπορούν να το πετύχουν. Σύμφωνα με τον Acharya το γεγονός αυτό είναι πολύ σημαντικό για τις χώρες BRICS αφού, όντας περιφερειακές δυνάμεις, εκτός από την περιφερειακή τους δύναμη έχουν την ικανότητα να ασκούν επιρροή πέραν του περιφερειακού τους χώρου.
Εν κατακλείδι, κατά μια γενικότερη ομολογία, η διεθνής τάξη αλλάζει παρόλο που οι ΗΠΑ θα παραμείνουν οι πιο ισχυρές και με επιρροή χώρα. Ανεξάρτητα από τον ρόλο που θα έχουν οι BRICS σε αυτή την αλλαγή ο κόσμος φαίνεται να γίνεται περισσότερο πολυπολικός και πως η ηγεμονία της Δύσης θα μειωθεί. Οι BRICS έχουν τις δυνατότητες να προωθήσουν μία πιο πλουραλιστική διεθνή τάξη και να προσφέρουν εναλλακτικές οδούς στους υφιστάμενους κανόνες του διεθνούς συστήματος. Εντούτοις, οι δυνατότητες αυτές έχουν και περιορισμούς. Συγκεκριμένα, σε ζητήματα στρατιωτικής ισχύος η ικανότητα επιρροής είναι σε μειονεκτική θέση αφού οι ΗΠΑ συνεχίζουν να διατηρούν κυριαρχία στον τομέα αυτό. Τα ζητήματα στα οποία μπορούν να έχουν ουσιαστικό ρόλο και επιρροή είναι οι διακρατικές υποθέσεις και η διεθνής πολιτική οικονομία. Ειδικότερα, έχουν την ικανότητα να οικοδομήσουν διεθνείς οικονομικούς θεσμούς για να γίνει πιο δίκαιη κατανομή υλικών πόρων, μπορούν να συμβάλλουν στην μεταρρύθμιση της χρηματοπιστωτικής αρχιτεκτονικής και έχουν καθοριστικό ρόλο για τον περιορισμό ή την αποφυγή της παρέμβασης κάποιας ισχυρής δύναμης σε περιφερειακές υποθέσεις.
Βιβλιογραφία:
Varela Α. Η., Gustavo R. & Delgado M. (2019). The BRICS in the Contemporary Global Order: Objectives, Capabilities, and Limitations. Otoritas׃ Jurnal Ilmu Pemerintahan
Acharya A. (2018), Constructing Global Order. Agency and change in world Politics, Cambridge University Press
Acharya A. (2014). The end of American World Order, Polity Press
Hurrell A. (2018). Beyond the BRICS: Power, Pluralism, and the Future of Global Order, Cambridge University Press, Ethics & International Affairs, Volume 32, Special Issue 1: Rising Powers and the International Order
Brütsch C. & Papa M. (2012). Deconstructing the BRICs: Bargaining coalition, imagined community or geopolitical fad?. Center for Rising Powers. Department of Politics and International Studies. University of Cambridge
Kliman D. M. (2012). The West and Global Swing States. The International Spectator: Italian Journal of International Affairs Vol. 47 No. 3
Schwengel H. (2008). Emerging powers as fact and metaphor: Some European ideas, Futures Volume 40, Issue 8
Mearsheimer J.J. (2007). Η τραγωδία της Πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων. Ποιότητα
Käkönen J. (2013). BRICS as a New Constellation in International Relations?, University of Tampere/Tallinn University. IAMCR 2013 Conference Dublin
Barma N., Chiozza G., Ratner E. & Weber S. (2009). A World Without the West? Empirical Patterns and Theoretical Implications. Chinese Journal of International Politics Volume 2.
Salzman R. (2015). Brics in Russian Foreign Policy before and after the onset of the crisis in Ukraine. PHD Thesis Johns Hopkins University
Salzman R. (2019). The BRICs and Russian foreign and security policy στο Roger Kanet R (2019). Routledge Handbook of Russian Security. Routledge
Laidi Z. (2011). The BRICS Against the West?. CERI Strategy Papers N° 11. Hors Série
Χειλά E (2006). Διεθνής κοινωνία διαχρονικές και σύγχρονες αντιλήψεις. Η συμβολή του Παναγή Παπαληγούρα. Ηρόδοτος
Μαργαρίτου K. (2020). Υψηλή Στρατηγική στον Ευρασιατικό Χώρο. Η Ευρασιατική Ένωση της Ρωσίας, η Κίνα, η Ε.Ε. και οι ΗΠΑ σε αλληλεπίδραση. Προς μία νέα παγκόσμια τάξη;. Διδακτορική Διατριβή. Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Παπασωτηρίου X. (2008). Η διεθνής πολιτική στον 21ο αιώνα. Εκδόσεις Ποιότητα
Ζιώγας X. (2013). Διεθνής Τάξη: Θεωρίες Ηγεμονικής Σταθερότητας. Πάντειο Πανεπιστήμιο
Kupchan, Ch. A. (2012). No One’s World: The West, the Rising Rest, and the Coming Global Turn (2012; online edn, Oxford Academic, 10 Feb. 2015). https://doi.org/10.1093/acprof:osobl/9780199739394.001.0001
Fiker Institute (2023). The Evolution Of BRICS. How has BRICS fared against predictions made in the early 2000s about its far-reaching potential?. Διαθέσιμο σε: https://fikerinstitute-uploads.s3.eu-west-1.amazonaws.com/wp-content/uploads/2023/04/14143028/The-Evolution-of-BRICS-Fiker-Institute.pdf
Infobrics Website (n.d.). Διαθέσιμο σε: http://infobrics.org/page/history-of-brics/
Haibin N. (2012). BRICS in the Global Governance: A Progressive Force?, Friedrich Ebert Stiftung. Διαθέσιμο σε: http://library.fes.de/pdf-files/iez/global/09048.pdf
Χασκής B. (2023). Η Διεύρυνση των BRICS: Η Αρχή του Τέλους της Δυτικής Πρωτοκαθεδρίας; (Α’μέρος). ΟΔΕΘ. Διαθέσιμο σε: https://odeth.eu/η-διεύρυνση-των-brics-η-αρχή-του-τέλους-της-2/
Χασκής Β. (2023). Η Διεύρυνση των BRICS: Η Αρχή του Τέλους της Δυτικής Πρωτοκαθεδρίας; (B’ μέρος). ΟΔΕΘ. Διαθέσιμο σε: https://odeth.eu/η-διεύρυνση-των-brics-η-αρχή-του-τέλους-της/
Πηγή φωτογραφίας :
Mghames Α. (2023). BRICS and US Hegemony. Linkedin. Διαθέσιμο σε https://www.linkedin.com/pulse/brics-us-hegemony-andrea-mghames/