Γράφει η Ελένη Τζέλιου
Ιστορικά το πολιτικό σύστημα των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής από τους ιδρυτές και τα Federalist Papers επιχειρεί να εγκαθιδρύσει ένα κράτος όπου η κάθε εξουσία να έχει τη δυναμική της, αλλά ταυτοχρόνως να μην υπερτερεί καμία έναντι της άλλης. Το ίδιο το Σύνταγμα του 1787 πλαισίωσε νομοθετικά την αποτροπή απόκτησης πολλών αρμοδιοτήτων στην όποια εξουσία. Αυτή η προσπάθεια έχει άμεση συνάρτηση με τον ομοσπονδιακό χαρακτήρα της χώρας, όπου επικρατούν τρία επίπεδα διακυβέρνησης: η κεντρική κυβέρνηση, οι κυβερνήσεις των πολιτειών και οι τοπικές κυβερνήσεις. Είναι ένα κράτος που εφαρμόζει ελέγχους και εξισορροπήσεις προσπαθώντας να διατηρήσει την ομαλή διακυβέρνηση σε συνάρτηση με τον διαχωρισμό, την ανεξαρτησία και τον παράλληλο έλεγχο των εξουσιών. Όπως τόνιζε και ο Montesquieu, η διάκριση των εξουσιών αποτελεί το καλύτερο τρόπο παρεμπόδισης μιας τυραννικής διακυβέρνησης. Οι ΗΠΑ διαχωρίζουν την ελευθερία των εξουσιών από την ελευθεριότητα, δηλαδή την ανεξέλεγκτη επιρροή τους, και έχουν συνταγματικώς κατοχυρωμένα θεσμικά αντίβαρα, με απώτερο στόχο την τήρηση ελέγχου μεταξύ των εξουσιών, της νομοθετικής, της εκτελεστικής και της δικαστικής.
Αρχικά, ένα πρώτο δείγμα των θεσμικών αντίβαρων των ΗΠΑ αποτελεί η ύπαρξη δύο νομοθετικών σωμάτων. Εκτενέστερα, οι ΗΠΑ έχουν δύο νομοθετικά σώματα, τη Γερουσία και τη Βουλή των Αντιπροσώπων, όπου το πρώτο αντλεί τη νομιμοποίησή του από τις πολιτείες και το δεύτερο εκπροσωπεί τους πολίτες. Η παρούσα κατάσταση ενισχύει τον ρόλο του ομοσπονδιακού χαρακτήρα του κράτους, δηλαδή τον διαχωρισμό αρμοδιοτήτων και ελέγχων ανάμεσα σε διαφορετικές εξουσίες. Τα δύο σώματα του Κογκρέσου, η Γερουσία και η Βουλή των Αντιπροσώπων, χρειάζεται να συμφωνήσουν στο εκάστοτε νομοθετικό κείμενο ώστε αυτό να μπορέσει εν τέλει να γίνει νόμος. Αυτό προστατεύει όλες τις βουλήσεις του έθνους (των πολιτειών και των πολιτών) για να μην παραγκωνιστεί καμία στη διαδικασία λήψης νομοθετικών μέτρων. Παράλληλα, δεύτερο θεσμικό αντίβαρο αποτελεί η σχέση μεταξύ ομοσπονδιακού κράτους και ομόσπονδων δομών. Εμβαθύνοντας, και τα δύο αυτά επίπεδα διακυβέρνησης έχουν το δικαίωμα προσφυγής στο Ανώτατο Δικαστήριο για την προστασία των αρμοδιοτήτων τους στην περίπτωση που κρίνουν ότι παραβιάστηκαν από την άλλη πλευρά. Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση, δηλαδή, και οι κυβερνήσεις των πολιτειών μπορούν να καταφεύγουν στη δικαιοσύνη για νομοθετήματα και πολιτικές που υπερτερούν των αρμοδιοτήτων του εκάστοτε επιπέδου διακυβέρνησης. Το παρόν αποτελεί μία απόδειξη εξαιρετικά σημαντική για το δικαιοδοτικό περίβλημα του αμερικανικού έθνους, όπου όλα τα μέρη που ασκούν εξουσία, ανεξαρτήτως επιπέδου, έχουν ίσες και όμοιες ευκαιρίες και ως υπέρτατο στόχο τη διασφάλιση της θέσης τους.
Επιπροσθέτως, υπάρχουν και άλλες «δικλείδες ασφαλείας» μεταξύ των εξουσιών σχετικά με τα νομοθετήματα, τις πολιτικές πρακτικές και τη γενικότερη άσκηση της εξουσίας και της παραχώρησης αρμοδιοτήτων. Ο πρόεδρος ασκεί εξ ολοκλήρου την εκτελεστική εξουσία και το Κογκρέσο τη νομοθετική. Οι δύο αυτές εξουσίες είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους, επιτρέποντας, όμως, τον παράλληλο έλεγχο η μία στην άλλη. Πιο συγκεκριμένα, ο πρόεδρος των ΗΠΑ έχει το προεδρικό βέτο, δικαίωμα που του παραχωρεί τη δυνατότητα να καταψηφίζει νόμους του Κογκρέσου (της Γερουσίας και της Βουλής των Αντιπροσώπων). Παρόλ’ αυτά, τα «checks and balances» δεν παύουν να υφίστανται μόνο σε αυτήν την παραχώρηση, αλλά επεκτείνονται στη δυνατότητα παραγκωνισμού του ίδιου του προεδρικού βέτο αν το κάθε σώμα του Κογκρέσου συγκεντρώσει πλειοψηφία 2/3 για τον νόμο που επιθυμεί να κάνει πράξη. Με αυτό το αντίβαρο αποδεικνύεται πως στις ΗΠΑ υπάρχει ένας ισχυρός εκτελεστικός πρόεδρος, χωρίς όμως αυθαίρετες εξουσίες, καθώς χρήζει της σύμφωνης γνώμης του Κογκρέσου για να ασκήσει βέτο στην ψήφιση νόμου.
Εν συνεχεία, όσον αφορά στην προάσπιση της εθνικής ασφάλειας μέσω της κήρυξης πολέμου, ισχύει ότι το Κογκρέσο είναι αρμόδιο για την επίσημη κήρυξη των εχθροπραξιών. Όμως, ο πρόεδρος είναι ο αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων και συντονιστής των πολεμικών επιχειρήσεων. Από τα προηγούμενα προκύπτει ότι ακόμα και αν η Γερουσία και η Βουλή των Αντιπροσώπων αποφασίσουν για ένα εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας, όπως είναι η κήρυξη πολέμου, η ίδια η εκτελεστική εξουσία, δηλαδή ο πρόεδρος, χρειάζεται να έχει σύμφωνη γνώμη. Συνακόλουθα, ο πρόεδρος είναι το πρόσωπο που επιλέγει τα στελέχη των αξιώματων των ΗΠΑ, για παράδειγμα τους διπλωμάτες, τους υπουργούς, αλλά η Γερουσία είναι εκείνη που υπογράφει εν τέλει τους διορισμούς των μελών αυτών και εν γένει επισημοποιεί τις διεθνείς συνθήκες που ενέκρινε ο πρόεδρος. Ακόμα και στα οικονομικά ζητήματα, ο πρόεδρος δεν είναι εντελώς ελεύθερος να ενεργεί αλόγιστα, καθώς το Κογκρέσο έχει την αρμοδιότητα να δηλώνει επισήμως την αποδοχή των χρηματικών δαπανών της εκτελεστικής εξουσίας. Τελικώς, το λεγόμενο «impeachment» είναι η λεγόμενη διαδικασία μομφής, δηλαδή η νομικής ή πολιτικής φύσεως εξέταση για την ενδεχόμενη καθαίρεση ενός κρατικού αξιωματούχου. Η Βουλή των Αντιπροσώπων, δηλαδή, εγκρίνει την απαγγελία κατηγορίας στον πρόεδρο και η υπόθεση μετέπειτα εξετάζεται-εκδικάζεται από τη Γερουσία. Εν κατακλείδι, είναι νομικώς κατοχυρωμένες τόσο η ανεξαρτησία των εξουσιών όσο και η παράλληλη ανάγκη διαμεσολάβησης του μεταξύ τους ελέγχου.
Προς εμβάθυνση στα συνταγματικά μέτρα που πάρθηκαν μέσω των οποίων πηγάζει η λαϊκή κυριαρχία, χρειάζεται να τονιστεί ο σημαντικός ρόλος της δικαστικής εξουσίας στο αμερικανικό πολιτικό σύστημα. Όπως προαναφέρθηκε, τόσο το Κογκρέσο όσο και ο πρόεδρος μπορούν να προσφύγουν στο Ανώτατο Δικαστήριο στην περίπτωση που κρίνουν ότι πράξεις ή νομοθετήματα της άλλης πλευράς είναι αντισυνταγματικά ή εν γένει αντίθετα με τον νόμο. Ακόμα, ο πρόεδρος με τη σύμφωνη γνώμη της Γερουσίας διορίζει τους ομοσπονδιακούς δικαστές με ισόβια θητεία. Η εκτελεστική και η νομοθετική εξουσία αποκτούν σχέσεις συνεργασίας και επικρατεί η ανάγκη σύγκλισης των απόψεών τους για να προχωρήσει η όποια πολιτική πρακτική. Τέλος, η Βουλή των Αντιπροσώπων και η Γερουσία κατέχουν το δικαίωμα να προσαρμόσουν τον αριθμό των δικαστών και να ελέγχουν το εύρος άσκησης δικαστικού ελέγχου. Η δικαστική εξουσία στις ΗΠΑ έχει τον ρόλο του τελικού κριτή, θα μπορούσε να ειπωθεί, αφού συναρτά τη γενικότερη νομοπαρασκευαστική διαδικασία τηρώντας την αποτροπή αυθαιρεσιών.
Τα θεσμικά αντίβαρα δεν εξαντλούνται σε ομοσπονδιακό επίπεδο. Το αμερικανικό συνταγματικό πλαίσιο έχει φροντίσει για ύπαρξη όμοιων ελέγχων και σε πολιτειακό επίπεδο, όπως είναι η ύπαρξη ανώτατου πολιτειακού δικαστηρίου, η διαδικασία καθαίρεσης κρατικών και δικαστικών αξιωματούχων, η αυτονομία εξουσιών στον κυβερνήτη της κάθε πολιτείας και στα νομοθετικά σώματα εξίσου, όπως και το δικαίωμα αρνησικυρίας από τον κυβερνήτη για την ψήφιση κάποιας νομοθετικής πράξης από τα νομοθετικά σώματα. Η ιδεολογική βάση της προστασίας των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των πολιτών με κάθε μέσο δεν περιορίζεται σε ένα επίπεδο διακυβέρνησης. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής προασπίζονται τα δημοκρατικά χαρακτηριστικά που περιβάλλουν το έθνος τους εδώ και αιώνες. Ποικίλα ακόμα δεδομένα του αμερικανικού συντάγματος, όπως ότι το προεδρικό αξίωμα δεν είναι ισόβιο, αποδεικνύουν συνεχώς αυτήν την προσπάθεια για μετριασμό των εξουσιών. Θα πρέπει να συνυπολογιστεί και το όριο θητειών του προέδρου (2 θητείες εν συνόλω) και την εκλογή του πρακτικά από τον λαό, καθώς εκλέγεται μέσω ενός κολεγίου εκλεκτόρων (electoral college), μειώνοντας τον φόβο να αναρριχηθεί στην εξουσία κάποιος που μέσω των λαϊκιστικών του πολιτικών χειραγώγησε το κοινό. Ακόμα και στην ίδια την εκλογική διαδικασία εμφανίζεται «δικλείδα ασφαλείας» ώστε τίποτα να μην αφεθεί στην τύχη του και να αυξηθούν οι εξισορροπήσεις. Τα «checks and balances» μέσα στον φεντεραλισμό των ΗΠΑ διασφαλίζουν τους στόχους του έθνους από την ίδρυση του και διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις ανεξαρτησίας και παράλληλου ελέγχου των εξουσιών.
Συνοψίζοντας, το αμερικανικό πολιτικό σύστημα έχει θεμελιώσει τον χαρακτήρα του και τη θέση του για την εκάστοτε εξουσία. Είναι ένα σύστημα που συνδέει τις εξουσιαστικές δυνάμεις και επιχειρεί την ταυτόχρονη ελευθερία. Από τη συνταγματική κατοχύρωση των αρμοδιοτήτων μέχρι σήμερα, προσπαθεί να εγκαθιδρύσει μια ομοσπονδιακή δημοκρατία που όπως αναφέρει και το Ομοσπονδιακό Κείμενο 51: «Ενώ όλη η εξουσία σε αυτήν θα προέρχεται και θα εξαρτάται από την κοινωνία, η ίδια η κοινωνία θα κατακερματιστεί σε τόσο πολλά μέρη, συμφέροντα και τάξεις πολιτών, ώστε τα δικαιώματα των ατόμων ή της μειοψηφίας να βρίσκονται σε μικρότερο κίνδυνο από τους συνδυασμούς συμφερόντων της πλειοψηφίας».
Βιβλιογραφία
Παπαγεωργίου, Γ. (2022). Το πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ. Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ
Bill of Rights Institute. (n.d.). Federalist 51. Διαθέσιμο σε: https://billofrightsinstitute.org/primary-sources/federalist-no-51
Cornell Law School. (n.d.). Separation of powers. Διαθέσιμο σε: https://www.law.cornell.edu/wex/separation_of_powers_0
Constitution Annotated. (n.d.). American constitution. Διαθέσιμο σε: https://constitution.congress.gov/browse/essay/artI-S1-3-1/ALDE_00013290/
History. (2017). Checks and balances. Διαθέσιμο σε: https://www.history.com/topics/us-government-and-politics/checks-and-balances
Investopedia. (2023). Checks and balances: definition, examples, and how they work. Διαθέσιμο σε: https://www.investopedia.com/terms/c/checks-and-balances.asp Πηγή εικόνας: Norwegian Digital Learning Arena. (n.d.). Checks and balances. Διαθέσιμο σε: https://ndla.no/subject:1:9b93cd9e-a45c-428c-a8fb-b4955169efdf/topic:0b7ab7e5-14c7-4118-b81e-c7d27df3aa6d/resource:1:6410