Ο νέος μεγάλος πονοκέφαλος της Ευρώπης

γράφει ο Αθανάσιος-Λεωνίδας Ασημακόπουλος
Η Ιταλία είναι η τέταρτη μεγαλύτερη οικονομία της Ευρωζώνης. Το κέρδος που προσέφερε στην συνολική ανάπτυξη της Ευρωζώνης αυτό το μέγεθος μπορεί να αποβεί καταστροφικό στην περίοδο της κρίσης. Μπορεί η Ιταλία όπως και η Ισπανία να μην μπήκαν σε πρόγραμμα στήριξης όμως αυτό δεν σημαίνει ότι η κρίση στις δύο χώρες δεν έγινε αισθητή. Δεν σημαίνει επίσης ότι οι χώρες αυτές έχουν διαφύγει τον κίνδυνο, όσο επίσης δεν τον έχει διαφύγει η Ευρωζώνη.
Η κρίση χτύπησε με πανομοιότυπο τρόπο τις δύο χώρες. Προβλήματα στις επιχειρήσεις λόγω της έλλειψης ρευστότητας, μείωση μισθών και πλήγμα στον κατασκευαστικό κλάδο. Γιατί η Ιταλία δεν μπήκε σε πρόγραμμα και η ανεργία διογκώθηκε -σε καμία περίπτωση όχι όσο στην Ελλάδα- με τους ρυθμούς ανάπτυξης ελάχιστα πάνω το μηδέν ή και αρνητικούς; Γιατί η Ευρωζώνη δεν μπορεί να υποστηρίξει το κόστος.
Ας αναλογιστούμε το μέγεθος των πακέτων χρηματοδότησης από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας της Ελλάδας, της Πορτογαλίας και της Κύπρου χωρίς να συνυπολογίζουμε τα ποσά που έλαβαν οι χώρες από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Η Κύπρος έλαβε 43,5 δισεκατομμύρια ευρώ με μόλις 21,695 δισεκατομμύρια δολάρια ΑΕΠ που είχε μετά την σταδιακή επανάκαμψη της οικονομίας της το 2017. Η Ελλάδα έλαβε 203,7 δισεκατομμύρια ευρώ με 200,3 δισεκατομμύρια δολάρια ΑΕΠ που είχε μετά την σταδιακή επανάκαμψη της οικονομίας της το 2017. Η Πορτογαλία έλαβε μόλις 26 δισεκατομμύρια ευρώ με 207,6 δισεκατομμύρια δολάρια ΑΕΠ που είχε μετά την σταδιακή επανάκαμψη της οικονομίας της το 2017.
Οι 3 αυτές χώρες έχουν ένα βασικό κοινό. Το κοινό νόμισμα. Ο προ-κυκλικός χαρακτήρας του ευρώ, αποτέλεσε ένα πολύ σημαντικό πλεονέκτημα της υιοθέτησης του ευρώ από τις χώρες αυτές. Αυτό σημαίνει ότι κάθε ευρώ που επενδυόταν στην πραγματική οικονομία των χωρών αυτών παρήγαγε περισσότερες μονάδες ΑΕΠ. Με απλά λόγια το ευρώ προσέφερε τρομερές δυνατότητες ανάπτυξης και διόγκωσης του ΑΕΠ. Με την σειρά της αυτή η ανάπτυξη παράλληλα με την εγγύηση του ισχυρού έμπιστου ευρώ, που κέρδιζε όλο και μεγαλύτερο μερίδιο στην αγορά συναλλάγματος, χάρισε στις χώρες αυτές την πιστοληπτική ικανότητα ΑΑ. Το βασικό ζήτημα που δεν κατανοήθηκε ή δεν δόθηκε βάση είναι ότι ο προ-κυκλικός χαρακτήρας του ευρώ πέρα από μεγάλες ανόδους στους δείκτες της οικονομίας δημιουργεί και μεγάλες πτώσεις. Οι χώρες όμως αυτές δεν επένδυσαν ούτε προετοιμάστηκαν για την πτώση που φυσικά θα ερχόταν ούτως ή άλλως γιατί λανθασμένα είχε προκύψει η εικόνα μιας ανάπτυξης και ευημερίας που θα συνεχιζόταν στο διηνεκές. Οι αριθμοί πλέον άρχιζαν να αποτελούν λογιστικά «τερτίπια» με αναδανεισμό μέσω ομολογιακών δανείων άμεσα ως κράτη ή έμμεσα μέσω δανεισμού από εθνικές ή μη εγχώριες τράπεζες οι οποίες δανείζονταν οι ίδιες από τις διεθνείς αγορές με εξίσου χαμηλά επιτόκια καθώς θεωρούνταν αυτομάτως δυνατές λόγω του ευρώ.
Ενώ στις αρχές του 2008 κανείς δεν φανταζόταν αυτό που ακολούθησε, εντούτοις κάποια σημάδια όπως η φούσκα στην αγορά κατοικίας, ο αλόγιστος δανεισμός των κρατών από τις αγορές και των ιδιωτών από τις τράπεζες έδειχναν τα σημάδια μιας παγκόσμιας και ευρωπαϊκής οικονομίας που ήταν έτοιμη να πέσει σε κώμα. Ο προ-κυκλικός χαρακτήρας του ευρώ ως προς το κομμάτι της πτώσης εντάθηκε με την διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση βρίσκοντας τις εν λόγω χώρες διπλά απροετοίμαστες.
Η Πορτογαλία, η Ελλάδα και η Κύπρος έλαβαν μεγάλα ποσά για την διασφάλιση της χρηματοπιστωτικής τους σταθερότητας. Αναλογιζόμενοι μάλιστα το ΑΕΠ τους, η Ελλάδα και η Κύπρος έλαβαν δυσανάλογα μεγάλα ποσά. Ο λόγος στην περίπτωση της Ελλάδας ήταν το μεγάλο χρέος προς το εξωτερικό τόσο από το κράτος όσο και από τις τράπεζες προς άλλα ευρωπαϊκά κράτη και ευρωπαϊκά τραπεζικά ιδρύματα. Ένα ναυάγιο της Ελλάδας θα άφηνε ξαφνικά εκτεθειμένες γερμανικές, γαλλικές και αγγλικές τράπεζες οι οποίες κατά την διάρκεια του προγράμματος στήριξης είχαν την ευκαιρία να αποχωρήσουν από την ελληνική τραπεζική αγορά. Στην περίπτωση της Κύπρου το γενναιόδωρο πακέτο από άποψη ύψους ποσού ίσως οφείλεται στο ότι η ΕΕ και η Ευρωζώνη έπλεε σε άγνωστα νερά, καθώς καμία χώρα μέχρι τότε στην Ευρωζώνη δεν είχε πάθει έμφραγμα στο τραπεζικό σύστημα, ούτε καν η Ιρλανδία η οποία το κύριο της θέμα ήταν τραπεζικό και διαρθρωτικό.
Αθροιζόμενες οι οικονομίες αυτές από άποψη ΑΕΠ δεν φτάνουν πάνω από 410 δις δολάρια. Για να αντιληφθεί κανείς το μέγεθος του προβλήματος αρκεί απλά να διαβάσει το ύψος του ιταλικού ΑΕΠ το 2017. Αυτό ανέρχεται σε 1,935 τρις δολάρια!
Γιατί η Ιταλία δεν μπήκε σε πρόγραμμα υποχρεωτικών μεταρρυθμίσεων και αντιμετωπίζεται με μια ιδιότυπη επιείκεια παρά την ελλιπή συμμόρφωση των οικονομικών της και ιδίως τελευταία με την κατάρτιση του προϋπολογισμού της; Γιατί πολύ απλά κανείς δεν μπορεί να αναλογιστεί το πλήγμα στο κοινό νόμισμα αλλά και στις οικονομίες της Ευρωζώνης και της ΕΕ σε περίπτωση στάσης πληρωμών από την Ιταλία. Ακόμα και οι πιο ρεαλιστικές προβλέψεις κινδυνεύουν να απέχουν από την πραγματικότητα καθώς τα μεγέθη είναι πλήρως διαφορετικά.
Ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Γιούνκερ έχει ήδη παραχωρήσει τρεις φορές δυνατότητα αναθεώρησης στο επίμαχο σχέδιο προϋπολογισμού που κατέθεσε η Ιταλική κυβέρνηση κατανοώντας ίσως ότι αυτή την φορά δεν μιλάμε απλά για αριθμούς. Η Ευρώπη μπορεί να αντιμετωπίσει την χειρότερη όψη του κοινού νομίσματος.
Καθώς οι χώρες υπέρ του σκληρού ευρώ Γερμανία και Ολλανδία, καθώς επίσης οι χώρες που πέρασαν πρόσφατα σκληρή επιτήρηση όπως η Πορτογαλία η οποία πρόσφατα αποπλήρωσε το δάνειο της προς το ΔΝΤ αλλά και χώρες που «επένδυσαν» στο ευρώ όπως η Λετονία με την ένταξη της στην ευρωζώνη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή βρίσκεται σε μια ιδιαιτέρως δύσκολη θέση. Ο υπουργός οικονομικών της Πορτογαλίας Σεντένο, δήλωσε στις αρχές Δεκεμβρίου ότι οι κανόνες του Συμφώνου Σταθερότητας και ανάπτυξης ισχύουν για όλα τα κράτη.
Τις τελευταίες δύο εβδομάδες η κατάσταση εξελίσσεται σε ένα πολύ ισχυρό πόκερ που μπορεί να οδηγήσει σε ακραίες κινήσεις. Η σύσταση της Επιτροπής για παραπομπή της Ιταλίας στην διαδικασία υπερβολικού ελλείμματος μπορεί να έρθει την επόμενη εβδομάδα εάν δεν συμφωνηθεί συμβιβασμός με τη Ρώμη, που σημαίνει ότι οι υπουργοί οικονομικών της ΕΕ θα μπορούσαν να ενεργοποιήσουν την «διαδικασία συμμόρφωσης» μέχρι τον Φεβρουάριο, δηλαδή επιβολή προστίμου ύψους 0,2% του ΑΕΠ.
Η ιταλική «αντιμονοπωλιακή» κυβέρνηση (όπως πολλές φορές αποκαλείται από μέλη της ή τον τύπο) έχει στοχεύσει σε έλλειμμα 2,4% ΑΕΠ για το 2019 με αύξηση σε δαπάνες κοινωνικής πρόνοιας και συνταξιοδότησης.  Σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι στην πολιτική σκηνή της Ιταλίας ο Ευρωσκεπτικισμός δεν ήταν ποτέ τόσο ισχυρός.
Η Ρώμη έχει δείξει τις τελευταίες εβδομάδες ότι είναι πρόθυμη να πλησιάσει τον στόχο για το έλλειμμα. Ωστόσο, παραμένει ασαφές σε ποιο βαθμό σκοπεύει να προχωρήσει και εάν η Επιτροπή και άλλα κράτη της ΕΕ θα βρουν τους τρόπους για να μειώσουν το δημόσιο χρέος που ανέρχεται σε περίπου 130% του ΑΕΠ, όταν το σύμφωνο σταθερότητας και ανάπτυξης προβλέπει 60% δημόσιο χρέος ως μέγιστο όριο. Βέβαια δεν είναι η πρώτη φορά που παραβιάζεται το όριο χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ (παλιότερα από Βέλγιο, Ισπανία, Πορτογαλία και άλλες χώρες) χωρίς να εφαρμοστεί η διαδικασία συμμόρφωσης λόγω υπερβολικού ελλείμματος καθώς η διαδικασία επηρεάστηκε από πολιτικά συμφέροντα όπως δεν είναι καθόλου απίθανο να συμβεί εκ νέου. Η διαδικασία «υπερβολικού ελλείμματος» μπορεί να προτείνεται από την ευρωπαϊκή επιτροπή και να αποτελεί μια κατοχυρωμένη νομικά δυνατότητα, παρόλα αυτά η πολιτική υπερτερεί παραδοσιακά στην επιβολή της συγκεκριμένης διαδικασίας.
Φαινομενικά, η μάχη μεταξύ των Βρυξελλών και της Ρώμης περιστρέφεται γύρω από τον προϋπολογισμό της ιταλικής κυβέρνησης για το 2019. Η νέα κυβέρνηση συνασπισμού στη Ρώμη θέλει να αυξήσει τις δαπάνες της ιταλικής κυβέρνησης κατά 2,7% για να εκπληρώσει δύο υποσχέσεις εκστρατείας, μία από τις δύο από τις δύο της πλευρές: Το κίνημα των Πέντε Αστέρων (M5S), με επικεφαλής τον Luigi Di Maio, υποσχέθηκε ένα είδος εγγυημένου βασικού εισοδήματος για τους φτωχούς. Η συνδικαλιστική και εθνικιστική Ένωση, υπό την ηγεσία του Matteo Salvini, υποσχέθηκε φορολογικές ελαφρύνσεις.
Ενώ αυτές οι ασυνήθιστες κατευθύνσεις πολιτικής μιλούν για την περίεργη φύση αυτού του συνασπισμού, δεν είναι το μείγμα πολιτικών που αντιτίθεται στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ισχυρίζεται ότι απέρριψε τον ιταλικό προϋπολογισμό με βάση τον τρόπο με τον οποίο υπολογίζει τα προβλεπόμενα ελλείμματα.
Δυστυχώς η ηγεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης σήμερα αντιμετωπίζει όχι μόνο το Brexit αλλά και ένα διαφορετικό είδος προσώπου με την Ιταλία. Ένα ντόμινο εξελίξεων που θα μπορούσε να πυροδοτηθεί με μια στάση πληρωμών από την μεριά της Ιταλίας ή ακόμα σε δεύτερο στάδιο με την έναρξη εντατικών συζητήσεων σε επίσημο πλαίσιο για ένα ενδεχόμενο Ital-exit, κάτι που αποτελεί σαφώς μεγαλύτερη απειλή για τη συνοχή της ΕΕ από την πρώτη.
Οι Βρυξέλλες φαίνεται ότι θα επιμείνουν στους κανόνες της ΕΕ και συγκεκριμένα στο «Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης» που απαγορεύει σε οποιοδήποτε κράτος μέλος να έχει έλλειμμα άνω του 3% του ΑΕΠ. Η Ρώμη υποστηρίζει ότι το έλλειμμα για το 2019 θα ανέλθει σε μόλις 2,4% του ΑΕΠ της Ιταλίας. Οι Βρυξέλλες υποστηρίζουν, ωστόσο, ότι η Ρώμη χρησιμοποίησε υπερβολικά αισιόδοξες υποθέσεις ανάπτυξης.
Η πραγματικότητα αυτής της διαμάχης είναι πιο περίπλοκη. Από την ιταλική πλευρά, ο προϋπολογισμός φέρει ένα ισχυρό πολιτικοοικονομικό μήνυμα. Όχι μόνο τα τμήματα του συνασπισμού επιθυμούν να εκπληρώσουν τις υποσχέσεις τους για την εκστρατεία, αλλά επιθυμούν να παρουσιάσουν  ότι διαβλέπουν την ανάγκη της ιταλικής οικονομίας για μια κατεύθυνση διαφορετική από τη λιτότητα που προτείνεται από τις Βρυξέλλες και δοκιμάστηκε σε άλλες χώρες στο παρελθόν και βρήκε βίαιη αντίδραση στην Γαλλία στο παρόν. Η κυβέρνηση κατηγορεί την λιτότητα κατά το παρελθόν για το υψηλό ποσοστό ανεργίας της Ιταλίας, το οποίο ανέρχεται στο 10% του εργατικού δυναμικού, με την ανεργία των νέων να υπερβαίνει το 30%. Επίσης η κυβέρνηση κατηγορεί την λιτότητα για την έλλειψη ιταλικών επενδύσεων κεφαλαίου και την απειλή για την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα της ιταλικής βιομηχανίας. Τους τελευταίους μήνες κατά τους οποίους η βιομηχανική παραγωγή μειώθηκε, αν και σε σχετικά περιορισμένο ποσοστό 0,5% με ετήσιο ρυθμό.
Σε συνέχεια του πολιτικού μηνύματος, η νέα κυβέρνηση θέλει να αποδείξει ότι δεν πρόκειται απλά να υποκύψει στις απαιτήσεις των Βρυξελλών, όπως είχαν πράξει οι προηγούμενες εκλεγμένες και υπηρεσιακές ιταλικές κυβερνήσεις. Ο Σαλβίνι αναφέρθηκε στις προηγούμενες κυβερνήσεις ως “μαριονέτες”. Ο Di Maio συνόψισε την απόρριψη του προϋπολογισμού από την ΕΕ ως ακολούθως: «Πρόκειται για τον πρώτο ιταλικό προϋπολογισμό που δεν αρέσει στην ΕΕ. Δεν εκπλήσσομαι. Είναι ο πρώτος προϋπολογισμός της Ιταλίας που γράφτηκε στη Ρώμη και όχι στις Βρυξέλλες.
Από την πλευρά της η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, πρέπει να αντιπροτείνει κάτι περισσότερο πίσω από την απόρριψη από προβλέψεων της επί του προϋπολογισμού και της οικονομικής ανάπτυξης. Ορισμένοι οικονομολόγοι υπογραμμίζουν το ήδη μεγάλο χρέος της Ιταλίας ως λόγο για τον οποίο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έλαβε τόσο αυστηρή στάση. Το χρέος αυτό κυμαίνεται σχεδόν στο 130% του ΑΕΠ της Ιταλίας, μεγαλύτερο από οποιοδήποτε άλλο μέλος της ΕΕ εκτός από την Ελλάδα στο 180%. Ωστόσο, αυτό το υψηλό χρέος υπάρχει και διογκωνόταν εδώ και χρόνια και η ΕΕ επέτρεψε στις προηγούμενες ιταλικές κυβερνήσεις να υπερβούν το 3% ή το ΑΕΠ, και πιο πρόσφατα αυτό του Matteo Renzi λίγο πριν από τις τελευταίες εκλογές. Εξάλλου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επέτρεψε στο παρελθόν μέσω της πολιτικής υπεροχής έναντι της νομικής στην διαδικασία ενεργοποίησης της διαδικασίας «υπερβολικού ελλείμματος» στη Γερμανία, τη Γαλλία, το Βέλγιο και την Ισπανία να πραγματοποιήσουν ελλείμματα που υπερβαίνουν τους κανόνες όπως αναφέρθηκε πιο πάνω.
Μόλις η Επιτροπή απέρριψε τον προϋπολογισμό εκ νέου, ο Di Maio απευθύνθηκε προς τον ιταλικό λαό με τις εξής δηλώσεις: «Λαμβάνοντας υπόψη τη ζημιά που μας έδωσαν πρώτα [σχετικά με τους προϋπολογισμούς λιτότητας], σίγουρα δεν θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε τις πολιτικές τους». , “Θα επιλέξουμε πάντα: Οι Ιταλοί πρώτα”. Ο Σαλβίνι συμφώνησε σε αυτές τις δηλώσεις.
Και τα δύο κόμματα της κυβέρνησης στη Ρώμη από τις πολύ διαφορετικές προοπτικές τους πήραν μια αντιευρωπαϊκή στάση στην προεκλογική εκστρατεία. Πράγματι, αυτή η θέση μπορεί στην πραγματικότητα να αποτελεί το μόνο κοινό που έχουν αυτά τα δύο διαφορετικά μέρη. Το ένα μέρος υπέρ της επιχειρηματικότητας και το δεύτερο για λαϊκιστικούς λόγους, θα ήθελαν να εγκαταλείψουν την Ευρωζώνη αν όχι και την ΕΕ ή τουλάχιστον να εξασφαλίσει μια χαλάρωση των κανόνων που εφαρμόζονται από τις Βρυξέλλες. Αν και λιγότεροι Ιταλοί εκφράζουν ικανοποίηση για την ΕΕ από ό,τι στις περισσότερες χώρες μέλη, 44% υπέρ της ΕΕ σε σύγκριση με το 66% κατά μέσο όρο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η κυβέρνηση ακόμα αποζητά ισχυρότερη στήριξη για τη μάχη αυτή και την ατζέντα της κατά της ΕΕ.
Ενάντια στα γεγονότα αυτά, οι ισχυρισμοί περί εφαρμογής ενός παρωχημένου και αυθαίρετα καθορισμένου Συμφώνου Σταθερότητας δεν παρέχουν πλέον επαρκείς λόγους για να απορριφθεί ο εθνικός προϋπολογισμός μιας εκλεγμένης, αν κάπως περίεργης, κυβέρνησης. Φαίνεται να έχει κάποια σχέση με αυτή τη συγκεκριμένη ιταλική ηγεσία, πιθανώς την ανυπόφορη στάση της.
Ένα είναι σίγουρο. Οι ελάσσονες αναθεωρήσεις του ελλείμματος θα επηρεάσουν ελάχιστα την πορεία του χρέους. Μια ύφεση ή μια έξοδος της Ιταλίας από την Ευρωζώνη ή και την ΕΕ θα ήταν μια εντελώς διαφορετική ιστορία.
Πηγές:
Mark Heinrich and Andrew Cawthorne, EU warns Italy time short to avoid budget disciplinary action, December 11, 2018 / 7:15 PM . Διαθέσιμο σε:
https://www.reuters.com/article/us-france-protests/macrons-concessions-set-to-blow-out-french-deficit-idUSKBN1OA20M
Chiara Albanese, Italy’s Populists to Give Budget Analysis as EU Showdown Looms,
9 Δεκεμβρίου 2018, 12:28 μμ EET / Updated on  10 Δεκεμβρίου 2018, 8:00 πμ EET. Διαθέσιμο σε:
https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-12-09/italy-to-discuss-budget-assessment-before-eu-talks-stampa-says
Milton Ezrati, Italy May Be A Bigger Test For The EU Than Brexit Is, Nov 26, 2018, 01:16pm . Διαθέσιμο σε:
https://www.forbes.com/sites/miltonezrati/2018/11/26/italy-may-be-a-bigger-test-for-the-eu-than-brexit-is/
Gaia Pianigiani and Elisabetta Povoledo, Why Italy’s Political Turmoil Is Causing Financial Angst Elsewhere, May 29, 2018 . Διαθέσιμο σε:
https://www.nytimes.com/2018/05/29/world/why-italys-political-turmoil-is-causing-financial-angst-elsewhere.html
Sean O’ Crady, Italy crisis: What triggered the political turmoil and how can it be solved?, Wednesday 30 May 2018 17:13, Διαθέσιμο σε:
https://www.independent.co.uk/news/world/europe/italy-latest-government-politics-five-star-league-why-markets-cottarelli-a8376481.html
Francesco Canepa, ECB cannot come to Italy’s rescue without EU bailout, October 11, 2018 / 9:39 PM / 2 months ago, Διαθέσιμο σε:
https://www.reuters.com/article/us-imf-worldbank-ecb-italy/ecb-cannot-come-to-italys-rescue-without-eu-bailout-sources-idUSKCN1ML2NE
European Stability Mechanism
https://www.esm.europa.eu/
The World Bank
https://www.worldbank.org/en/country/italy
The World Bank Data
https://data.worldbank.org/country/Italy
Real Instituto Elcano
http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano_en/contenido?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/elcano/elcano_in/zonas_in/ari39-2018-toygur-guide-to-understanding-italy-2018-elections-and-beyond