Γράφει η Λυδία Νίκα
Λαϊκισμός: ένα φαινόμενο, η εκδήλωση του οποίου δεν περιορίζεται σε ένα συγκεκριμένο μέρος και το οποίο δεν δύναται να ορισθεί με ένα και μόνο τρόπο. Ένα φαινόμενο τελικά διαχρονικό, μία πολιτική συμπεριφορά που επαναλαμβάνεται διαρκώς με τον τάδε ή τον δείνα τρόπο από την ηγετική φυσιογνωμία του παρελθόντος μέχρι τον επικεφαλής πολιτικής παράταξης του σήμερα. Στο παρόν άρθρο επιχειρείται μία συνοπτική ανάλυση του φαινομένου του λαϊκισμού, μία παρουσίαση των βασικών του χαρακτηριστικών και του τρόπου με τον οποίο αυτά εκδηλώνονται και τελικά σε εγχώριο επίπεδο, μία αποτίμηση της πολιτικής δράσης και κατά πόσο αυτή σημαδεύτηκε από λαϊκίστικες πρακτικές από την περίοδο της μεταπολίτευσης μέχρι τις μέρες μας.
Ξεκινώντας, ο Heywood στο βιβλίο του «Εισαγωγή στην Πολιτική» αναφέρει πως ο όρος «λαϊκισμός» χρησιμοποιείται προκειμένου να περιγραφούν τόσο «διακριτά πολιτικά κινήματα όσο και μία συγκεκριμένη παράδοση πολιτικής σκέψης». Σύμφωνα με τον ίδιο, βασικό χαρακτηριστικό των περίφημων λαϊκιστικών κινημάτων, αλλά και κομμάτων είναι ο ισχυρισμός ότι τα παρόντα υποστηρίζουν τους απλούς ανθρώπους της καθημερινότητας ενάντια στις ελίτ οικονομικής ή πολιτικής φύσεως που χαρακτηρίζονται ως «διεφθαρμένες». Οι δε λαϊκιστές πολιτικοί τείνουν να διακηρύσσουν με κάθε τρόπο και σε όλους τους τόνους και να διατρανώνουν διαρκώς την ικανότητά τους να εκφράζουν υποτίθεται τόσο τις μεγαλύτερες ελπίδες, όσο και τους φόβους του λαού.
Επίσης κατά τον W. Muller, οι ίδιοι άνθρωποι όντας υποψήφιοι παρουσιάζουν τους αντιπάλους τους ως ανήκοντες στις «διεφθαρμένες ελίτ», ενώ ως κυβερνώντες τείνουν να μη θεωρούν νόμιμη την εκάστοτε αντιπολίτευση. Συνεπώς ο λαϊκισμός δεν αποτελεί απλώς συστατικό στοιχείο των προεκλογικών συνθημάτων, αλλά δύναται ασφαλώς να αποτελέσει και τρόπο διακυβέρνησης με βασικότερα χαρακτηριστικά τη διαφθορά και τις πελατειακές σχέσεις, την προσπάθεια κατάλυσης της λειτουργίας του μηχανισμού του κράτους και τη συστηματική επιδίωξη συρρίκνωσης και αποδυνάμωσης της κοινωνίας των πολιτών. Το πλέον σημαντικό όμως είναι ότι τελικώς ο λαϊκισμός συνιστά κίνδυνο απέναντι στη δημοκρατία εφόσον εναντιώνεται στην έννοια του πλουραλισμού που αποτελεί βασικό συστατικό και αναγκαία προϋπόθεση της τελευταίας.
Σε εγχώριο επίπεδο η συζήτηση περί λαϊκισμού ξεκινά περί τα μέσα της δεκαετίας του 1970 με αφορμή την ανοδική πορεία του ΠΑΣΟΚ μέχρι την κατάκτηση της εξουσίας από τον Ανδρέα Παπανδρέου το 1981. Προσελκύοντας τα πλήθη με συνθήματα του τύπου «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο» και μιλώντας για την περίφημη «Αλλαγή» και τους «μη προνομιούχους» τους οποίους υποτίθεται πώς εκπροσωπούσε, το ΠΑΣΟΚ με ποσοστό 48,1% αναδείχθηκε ο νικητής των εκλογών του 1981, καταλαμβάνοντας συγχρόνως 172 έδρες στο κοινοβούλιο. Το ζήτημα όμως έγκειται –και αυτό ακριβώς μας ενδιαφέρει εδώ, στο ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου αποδείχθηκε ικανότατος στο να μοιράζει απεριορίστως συνθήματα και υποσχέσεις που στην πράξη φάνταζαν εμφανώς ανεδαφικά, ουτοπικά και ως εκ τούτου απραγματοποίητα. Το δε περιεχόμενο της «αλλαγής» αποδείχθηκε ασαφές τόσο για το εκλογικό σώμα, όσο και για την ίδια την κυβέρνηση. Συνεπώς, όπως ήταν αναμενόμενο, υπήρξε παντελής διάσταση μεταξύ προεκλογικών «δεσμεύσεων» και κυβερνητικής δράσης.
Εντούτοις, το συγκεκριμένο πολιτικό κόμμα θέτοντας ως στόχο αρχικώς την κατάκτηση και εν συνεχεία την παραμονή στην εξουσία, επικαλούνταν σταθερά τον λαϊκισμό ως μία δοκιμασμένη πολιτική στρατηγική και τακτική και τελικά δικαιώθηκε, αφού έστω και με ελαφρώς μειωμένο ποσοστό της τάξεως του 45,8% κατόρθωσε να κερδίσει για δεύτερη φορά τις εκλογές καταλαμβάνοντας 161 έδρες το 1985. Ωστόσο η δεύτερη τετραετία διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑΣΟΚ διέφερε αρκετά από την προηγούμενη ιδίως όσον αφορά τον τρόπο άσκησης της οικονομικής, αλλά και της εξωτερικής πολιτικής. Η διετία 1988-1989 όμως σημαδεύεται από μία κρίση «ηθικοπολιτικής» φύσεως όπως τη χαρακτηρίζει ο Γ. Βούλγαρης, εξαιτίας των σκανδάλων και της σκανδαλολογίας με αποκορύφωμα ασφαλώς το περίφημο «σκάνδαλο Κοσκωτά». Η παρούσα κατάσταση σε συνδυασμό με την κακή κατάσταση της υγείας του Α. Παπανδρέου και τις υφιστάμενες αντιφάσεις εντός του ίδιου του κόμματος, οδηγούν το ΠΑΣΟΚ σε μία φάση κρίσης, ως απάντηση στην οποία ήρθε ο «εκσυγχρονισμός» του Κ. Σημίτη.
Τελικά, η περίφημη «αλλαγή» του ΠΑΣΟΚ δεν ήταν τίποτα περισσότερο από έναν λαϊκισμό ο οποίος μετεξελίχθηκε σε «εκσυγχρονισμό» όταν ο Κ. Σημίτης ανέλαβε τα ηνία του κόμματος. Ο τελευταίος δε, έθεσε ως στόχο τη συμφιλίωση της κεντροαριστεράς με τους κανόνες, τους νόμους και τις αρχές της αγοράς και συγχρόνως τη συμπόρευση με το καθεστώς σοσιαλδημοκρατίας εκείνης της περιόδου που άνθιζε στην Ευρώπη. Ταυτόχρονα έγινε προσπάθεια ενίσχυσης της ηπιότητας και αποφυγής των συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων, στοιχεία που καθιστούσαν «αντιλαικιστικό» τον τρόπο άσκησης της πολιτικής του Σημίτη όπως συχνά ισχυριζόταν και ο ίδιος.
Τέλος, προσφάτως η συζήτηση περί λαϊκισμού στη χώρα μας επανήλθε με αφορμή την απρόσμενα ανοδική πορεία του ΣΥΡΙΖΑ, ενός κόμματος που ενώ βρισκόταν στο περιθώριο του ελληνικού πολιτικού συστήματος, κατόρθωσε να αναδειχθεί σε νικητή των εκλογών του 2015. Ο δικομματισμός, η σκανδαλολογία, η διαφθορά, η κρίση του πολιτικού συστήματος και προπάντων η κοινωνική και οικονομική κρίση σε συνδυασμό με τη γιγαντοποίηση όλων αυτών από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δημιούργησαν ένα πρόσφορο έδαφος για την ανέλιξη του παρόντος κόμματος. Η τελευταία δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί ασφαλώς χωρίς τη λαϊκίστικη ρητορική του επικεφαλής Αλέξη Τσίπρα ο οποίος τοποθετούσε το τραπεζικό σύστημα, το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και το νεοφιλελευθερισμό στο αντίπαλο στρατόπεδο, ενώ δεν δίσταζε να μοιράζει αφειδώς υποσχέσεις τις οποίες όπως αποδείχθηκε, δεν επρόκειτο να τηρήσει. Κυρίως όμως εναντιωνόταν –κάτι το οποίο έκαναν και οι Ποδέμος στην Ισπανία, στις πολιτικές λιτότητας της Άνγκελα Μέρκελ και δεν παρέλειπε να επισημαίνει διαρκώς και αδιαλείπτως το περίφημο «ηθικό πλεονέκτημα» της Αριστεράς. Ο προεκλογικός λόγος όμως απείχε παρασάγγας από την κυβερνητική δράση των ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ αφού την τελευταία τετραετία παρατηρήθηκε η καλλιέργεια ενός πολωτικού και διχαστικού κλίματος στην ελληνική κοινωνία, παροχολογία και ρουσφέτια, χειραγώγηση θεσμών και τελικά συμπόρευση με τις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τις απαιτήσεις των εταίρων και ασφαλώς παραμονή στην Ευρωζώνη σε αντίθεση με όσα δήλωνε ο Α. Τσίπρας προεκλογικά.
Κλείνοντας, είναι σαφές ότι ο λαϊκισμός δεν αποτελεί μία τάση της εποχής, αλλά ένα διαχρονικό φαινόμενο. Δεν ορίζεται ούτε εκδηλώνεται με έναν και μόνο τρόπο και χρησιμοποιείται από τον Γερκ Χάιντερ και τον Σαλβίνι μέχρι τον Ούγκο Τσάβες, τον Μελανσόν και τον Αλέξη Τσίπρα. Διακρίνεται συνεπώς σε δεξιό και αριστερό λαικισμό και σε κάθε περίπτωση είναι βέβαιο ότι συνιστά όχι απλώς απειλή, αλλά κίνδυνο για τη δημοκρατία. Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης δε, έδωσε χώρο για την άνθιση του λαικισμού είτε πρόκειται για τη δεκαετία του ’80 με τα συνθήματα και τις υποσχέσεις του Παπανδρέου, είτε για την «πρώτη φορά αριστερά» του Τσίπρα. Το στοίχημα λοιπόν για τη νέα κυβέρνηση, που όπως φαίνεται θα το κερδίσει, είναι κάτι απλό, αλλά απραγματοποίητο τα προηγούμενα χρόνια: τα λόγια να γίνουν πράξεις.
Πηγές:
Βούλγαρης Γιάννης, Νικολακόπουλος Ηλίας, Ριζάς Σωτήρης, Σακελλαρόπουλος Τάσος, Στεφανίδης Ιωάννης (2011) Ελληνική Πολιτική Ιστορία 1950-2004. Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο, β’ έκδοση, σελ. 117-128.
Heywood Andrew (2014) Εισαγωγή στην πολιτική. Αθήνα, Εκδόσεις Επίκεντρο.
Ιωακειμίδης Π.Κ. (2019) Ελλάδα και Ευρώπη σε διαφορετική πολιτική τροχιά… Το Βήμα, 20 Ιανουαρίου. Διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/printed_post/ellada-kai-eyropi-se-diaforetiki-politiki-troxia/
Κατσαμπέκης Γιώργος (2015) Λαϊκισμός και μεταδημοκρατία: εκσυγχρονισμός, μεσαίος χώρος, και λαϊκιστική αριστερά στην ύστερη μεταπολίτευση. Διαθέσιμο σε: http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/36136#page/430/mode/2up
Κωνσταντάρας Νίκος (2019) Το πέρασμα του ΣΥΡΙΖΑ. Η Καθημερινή, 16 Ιουνίου. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/1029294/opinion/epikairothta/politikh/to-perasma-toy-syriza
Muller Jan-Werner (2017) Τι είναι ο λαϊκισμός; Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις, σελ. 13-29.
Φούσκας Βασίλειος (1994) Κράτος, λαικισμός και πολιτικές στρατηγικές. Η ελληνική περίπτωση απ’ τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Διαθέσιμο σε: http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/3198#page/74/mode/2up
Χατζής Αριστείδης (2017) Ο λαικισμός στον 21ο αιώνα. Η Καθημερινή, 1 Οκτωβρίου. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/928825/opinion/epikairothta/politikh/o-laikismos-ston-21o-aiwna