Γράφει η Σωτηρία Παναγιωτοπούλου
Η Freshta είναι από το Αφγανιστάν και το 2012 έμενε σε ένα κρυφό κέντρο προστασίας γυναικών στην Καμπούλ. Στα 15 της χρόνια κατάφερε να ξεφύγει από τον αναγκαστικό γάμο με έναν άνδρα, ο οποίος ήταν περίπου 20 χρόνια μεγαλύτερός της. Η ίδια, μέσα από το κέντρο, στο οποίο διέμενε δηλώνει ότι, μετά από αυτό το γεγονός, διώχθηκε από το σπίτι της ενώ η μικρή της αδερφή, ηλικίας 13 ετών, θα έρθει αντιμέτωπη με την ίδια μοίρα καθώς θα παντρέψουν εκείνη με τον ίδιο άνδρα.
Η περίπτωση της Freshta δεν αποτελεί εξαίρεση στην χώρα της. Ο καταναγκαστικός γάμος στο Αφγανιστάν είναι, μέχρι και σήμερα, ένα αρκετά συνηθισμένο φαινόμενο καθώς το 35% των κοριτσιών έχουν ήδη παντρευτεί μέχρι την ενηλικίωση τους ενώ το 9% μέχρι την ηλικία των 15 ετών. To 57% των κοριτσιών είναι ήδη παντρεμένες μέχρι τα 19 τους έτη. Σύμφωνα με έρευνες, κορίτσια που έχουν ολοκληρώσει την δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι λιγότερο πιθανό να παντρευτούν πριν τα 18 τους χρόνια αλλά, δυστυχώς, μόνο το 44% των κοριτσιών στο Αφγανιστάν έχουν πρόσβαση στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και μόνο το 22% συνεχίζουν μετά την ολοκλήρωση αυτής. Η έλλειψη εκπαίδευσης στερεί από τα κορίτσια αυτά κάθε δικαίωμα σε ανεξαρτησία, αφήνοντάς τις εκτεθειμένες σε συνθήκες φτώχειας και καθιστώντας της θύματα καταναγκαστικών γάμων και κατά συνέπεια σωματικής, ψυχολογικής και σεξουαλικής βίας.
Που οφείλεται η πρακτική των καταναγκαστικών γάμων; Κυρίως σε εγχώριες παραδόσεις πολλών ετών αλλά και σε θρησκευτικούς λόγους ή ακόμα και οικονομικούς. Οι πιο συνηθισμένες πρακτικές είναι η μνηστεία σε παιδική ηλικία, με βάση τον άγραφο κώδικα «Pashtunwali», αλλά και η ανταλλαγή άγαμων ανήλικων κοριτσιών κατόπιν συμφωνίας των οικογενειών. Η τελευταία αυτή πρακτική, η οποία ονομάζεται «baad» ή αλλιώς «badal» γίνεται κατόπιν διακανονισμού οικογενειακών οφειλών ή διαφορών, ιδίως στους Παστούν και γενικώς σε αγροτικές περιοχές και όχι στην πρωτεύουσα, όπου το μορφωτικό επίπεδο των οικογενειών είναι ιδιαιτέρως χαμηλό και επικρατεί οικονομική ανέχεια. Η “baad” απαγορεύεται ρητώς από την εγχώρια νομοθεσία, η οποία, δυστυχώς, σπάνια εφαρμόζεται.
Σύμφωνα με το αφγανικό αστικό δίκαιο και συγκεκριμένα το άρθρο 40, απαιτείται συναίνεση για την τέλεση γάμου. Στο δε άρθρο 70 ορίζεται ότι η ελάχιστη ηλικία των γυναικών στα 16 έτη και των ανδρών στα 18 έτη. Ωστόσο, η νομοθεσία αυτή περί συναίνεσης δεν εφαρμόζεται στην πράξη. Οι γυναίκες στο Αφγανιστάν δεν έχουν δυνατότητα επιλογής όσον αφορά τον γάμο τους. Σε δήλωση της μια δασκάλα από την πόλη Kandahar του Αφγανιστάν αναφέρει: «Οι γυναίκες δεν μπορούν να πουν όχι. Οι άνδρες λένε ότι οι γυναίκες είναι σαν ζώα ή κούκλες, πάρε το χέρι τους και κάνε οτιδήποτε».
Η άρνηση γαμήλιων συμφωνιών ή προτάσεων γάμου οδηγεί σε βία κατά των γυναικών και κοριτσιών ακόμα και των οικογενειών τους καθώς και σε οικογενειακές βεντέτες για λόγους τιμής. Οι παραδοσιακές πρακτικές γάμου επιφέρουν και άλλες μορφές βίας, όπως ο ξυλοδαρμός και η σεξουαλική κακοποίηση. Όσες γυναίκες επιζητούν προστασία βρίσκονται αντιμέτωπες με ένα μεροληπτικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης εις βάρος τους.
Είναι πολλές οι περιπτώσεις κοριτσιών που εγκαταλείπουν το Αφγανιστάν και ζητούν διεθνή προστασία από άλλες χώρες ως θύματα ψυχολογικής, σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης από άνδρες, κατά πολλά χρόνια μεγαλύτερους τους, τους οποίους αναγκάστηκαν να παντρευτούν. Επιπλέον, η χορήγηση διεθνούς προστασίας μπορεί να θεμελιώνεται και σε άλλες μορφές βίας, όπως βία λόγω φύλου και βία για λόγους τιμής. Οι εξαναγκαστικοί γάμοι αποτελούν πράξεις δίωξης από μη κρατικό φορέα, ήτοι τις εκάστοτε οικογένειες των ανήλικων κοριτσιών, και οδηγούν σε χορήγηση διεθνούς προστασίας, αφού πρώτα κριθεί η εκάστοτε περίπτωση ατομικά. Δυνητικός δε φορέας δίωξης είναι και το κράτος του Αφγανιστάν, το οποίο αδυνατεί να προσφέρει αποτελεσματική προστασία έναντι τέτοιων απειλών, καθώς η γενική κατάσταση της Αστυνομίας στο Αφγανιστάν χαρακτηρίζεται ως αναξιόπιστη ενώ παράλληλα η ίδια αρνείται να επέμβει σε ζητήματα εξαναγκαστικών γάμων, θεωρώντας τα ιδιωτικής φύσεως. Ωστόσο, δεν αντιμετωπίζουν όλες οι γυναίκες και όλα τα κορίτσια το ίδιο επίπεδο κινδύνου, το οποίο απαιτείται να διαπιστωθεί για να θεμελιωθεί “βάσιμος και δικαιολογημένος φόβος δίωξης”. Στην εξατομικευμένη εκτίμηση, λαμβάνονται υπ’ όψιν προσωπικές περιστάσεις, οι οποίες θεμελιώνουν τον κίνδυνο, όπως η ανηλικότητα, η περιοχή καταγωγής και συγκεκριμένα η καταγωγή από αγροτική περιοχή, όπου το φαινόμενο είναι πιο σύνηθες συγκριτικά με την πρωτεύουσα, η αντίληψη των παραδοσιακών ρόλων των φύλων στην οικογένεια, η εθνότητα και η κακή οικονομική κατάσταση της οικογένειας, η οποία είναι πιθανό να συνεπάγεται την εφαρμογή της πρακτικής “baad”.
Ο «γάμος ανηλίκων» είναι μία πράξη που πρωτίστως θίγει το γυναικείο φύλο και τελείται, μέχρι σήμερα, στην Νότια Ασία. Παρόλο που το 2009, ψηφίστηκε ο Νόμος για την Εξάλειψη της Βίας Κατά των Γυναικών (EVAW), ο οποίος όριζε και ποινές για την ενδοοικογενειακή βία, την, εν γένει, κακοποίηση των γυναικών και τον καταναγκαστικό γάμο ανήλικων τέκνων, ωστόσο αυτός είχε ελάχιστη εφαρμογή στην πράξη. Απαιτούνται ακόμα μεγάλες προσπάθειες για την ουσιαστική προστασία των κοριτσιών αυτών και την εξασφάλιση πρόσβασής τους σε στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα σωματικής ακεραιότητας, υγείας και εκπαίδευσης, που οι γάμοι αυτοί τους στερούν.
Πηγές:
«Afghanistan Women still under attack – a systematic failure to protect», Έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας, Μάιος 2005, διαθέσιμη διαδικτυακά στο: https://www.amnesty.org/download/Documents/84000/asa110072005en.pdf
«Γάμος ανηλίκων: σύγχρονες προκλήσεις και έννομη προστασία», 26 Δεκεμβρίου 2018, διαθέσιμο διαδικτυακά: https://satep.gr/gamos-anilikon-sygchrones-prokliseis-kai-ennomi-prostasia/
“Escaping Child Marriage in Afghanistan”, United Nations Population Fund, 4 Οκτωβρίου 2012, διαθέσιμο διαδικτυακά: https://www.unfpa.org/news/escaping-child-marriage-afghanistan
Οδηγός χώρας: Αφγανιστάν, Σημείωμα καθοδήγησης και κοινή ανάλυση, Ευρωπαική Υπηρεσία Υποστήριξης για το Άσυλο, Ιούνιος 2018
“Προσφυγικό Δίκαιο”, Ερμηνευτική Προσέγγιση και Πρακτική διάσταση, Κ.Δ. Φαρμακίδης-Μάρκου, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2021, σελ 248 -249