Γράφει η Χριστίνα Σωτηροπούλου
Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι συνδεδεμένος με μια πρωτοφανή αεροπορική δραστηριότητα σε όλα τα θέατρα του. Η εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου, είχε ήδη δώσει μια «πρώτη γεύση» από τον όλεθρο που μπορούσε να προκαλέσει το αεροπορικό όπλο, ακόμη και στην τότε, νηπιακή μορφή του. Έκανε όμως εμφανές, το γεγονός πως αποτελούσε το μέλλον του πολέμου. Στις παραμονές και στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου, η πολεμική αεροπορική βιομηχανία άνθισε αλματωδώς και τα κράτη ανέπτυξαν δόγματα που θα επέτρεπαν την αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων του βομβαρδισμού. Οι δυνάμεις του Άξονα έδειξαν τις ικανότητες τους στην τρίτη διάσταση του πολέμου ήδη πριν την κήρυξη του· και την πρόθεση τους να μην περιοριστούν στο ζήτημα της διάκρισης στόχων. Οι Σύμμαχοι πριν εισέλθουν στον πόλεμο επιθυμούσαν να απέχουν από την «ανηθικότητα» του βομβαρδισμού αστικών κέντρων και αμάχων. Στην συνέχεια, ωστόσο, διεξήγαγαν επιχειρήσεις που στράφηκαν εσκεμμένα εναντίον πολιτών και του ηθικού τους. Μια από τις πιο καταστροφικές που εκτυλίχθηκε στο ευρωπαϊκό μέτωπο, ήταν η επιχείρηση των βρετανικών και αμερικανικών βομβαρδιστικών δυνάμεων εναντίον της γερμανικής πόλης του Αμβούργου, με κωδικό όνομα «Γόμορα».
Στα χρόνια του Μεσοπολέμου, οι δυνάμεις που θα μάς απασχολήσουν, έδωσαν έμφαση στην αυτονόμηση των αεροπορικών τους δυνάμεων. Η Μεγάλη Βρετανία ίδρυσε τη «Βασιλική Αεροπορική Δύναμη», γνωστή ως RAF, ως ανεξάρτητο από τον στρατό και το ναυτικό σώμα. Στις ΗΠΑ, θεσμικά αυτό επιτεύχθηκε μετά το τέλος του πολέμου, ωστόσο τα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν σταθερά, καθώς κατά τη διάρκεια του πολέμου η Αεροπορία ενεργούσε με αρκετή αυτονομία.
Σημαντική αρμοδιότητα των αυτόνομων αεροπορικών σωμάτων θα ήταν η διεξαγωγή επιχειρήσεων στρατηγικού βομβαρδισμού στα εχθρικά εδάφη, με σκοπό τον περιορισμό της ικανότητας του εχθρού να διεξάγει πόλεμο. Επίκεντρο των βομβαρδισμών θα αποτελούσαν τα βιομηχανικά, διοικητικά και αστικά κέντρα του αντιπάλου. Οι πόροι και ο χρόνος που θα απορροφούνταν για την αναδιάρθρωση της παραγωγής και την ανοικοδόμηση μετά τις αεροπορικές επιδρομές, θα καθυστερούσαν σημαντικά την εχθρική πολεμική προσπάθεια.
Πέραν των υλικών καταστροφών, ύψιστης σημασίας στόχο θα αποτελούσε ο άμαχος πληθυσμός και το ηθικό του. Ο θεωρητικός του πολέμου του αέρα Douhet στήριζε, πως στους σύγχρονους ολοκληρωτικούς πολέμους, ο άμαχος πληθυσμός θα αποτελούσε νόμιμο στόχο. Βομβαρδίζοντας τα αστικά κέντρα με έναν συνδυασμό εκρηκτικών, εμπρηστικών βομβών και ρήψη χημικών θα προκαλούνταν πανικός στους πολίτες του εχθρού. Οι αντίπαλες κυβερνήσεις θα έρχονταν αντιμέτωπες με μια κατακόρυφη πτώση του ηθικού, ο λαός θα αποσπούνταν από την συμμετοχή του στην πολεμική προσπάθεια και οι εργάτες θα απουσίαζαν από τα εργοστάσια που παρήγαγαν τα πολεμοφόδια. Αυτή η κατάσταση θα ασκούσε πίεση στις κυβερνήσεις για συνθηκολόγηση και θα έφερνε τον πόλεμο σε λήξη πολύ πιο γρήγορα, γεγονός που θα μείωνε και λοιπές απώλειες. Υπέρμαχος αυτού του σχεδιασμού ήταν και ο θεμελιωτής του δόγματος της RAF, Trenchard.
Ένα τέτοιο στρατηγικό δόγμα, δίνει σαφώς έμφαση στην αξιοποίηση των βομβαρδιστικών αεροσκαφών. Το 1932, ο Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, Baldwin, εξέφρασε την άποψη πως: «το βομβαρδιστικό πάντα θα τα βγάζει πέρα». Στην RAF προστέθηκε η Διοίκηση Βομβαρδισμού, η οποία το 1939 ξεκίνησε τις επιχειρήσεις της. Τα πρώτα χρόνια του πολέμου περιοριζόταν σε βομβαρδισμούς ακριβείας κατά την διάρκεια της ημέρας εναντίον καθαρά στρατιωτικών στόχων και εργοστασίων σημαντικών για την γερμανική πολεμική βιομηχανία. Παρόμοιας εμβέλειας επιχειρήσεις ανέλαβε και η Αμερικανική αεροπορία, όταν εισήλθε στον πόλεμο.
Αιτία του περιορισμού ήταν οι ηθικές επιφυλάξεις των Συμμαχικών κυβερνήσεων. Στο διάστημα μετά τον «Μεγάλο Πόλεμο» έγιναν προσπάθειες να τεθούν νομικά όρια αναφορικά με τους στόχους των βομβαρδισμών, καθώς οι επιδρομές που είχε διεξάγει η Γερμανία έναντι Βρετανικών πόλεων και αμάχων είχαν υποδείξει τις καταστροφικές συνέπειες της ασύδοτης χρήσης τους. Το Σχέδιο Κανόνων της Χάγης του 1923 για τον αεροπορικό εξοπλισμό, αναγνώριζε τον βομβαρδισμό ως θεμιτό μέσο, εφόσον αυτός δεν στρεφόταν ενάντια σε στόχους μη στρατιωτικού χαρακτήρα, δεν χρησιμοποιούνταν με σκοπό την τρομοκρατία του πληθυσμού και την καταστροφή ιδιωτικής περιουσίας, και δεν αποσκοπούσε στον τραυματισμό και θάνατο αμάχων. Το έγγραφο δεν επικυρώθηκε, το περιεχόμενό του,όμως, θεωρήθηκε πως έχει χαρακτήρα εθιμικού δικαίου και προστατευόταν στο πλαίσιο της ρήτρας Martens. Χρησιμοποιήθηκε, μάλιστα, από την Κοινωνία των Εθνών για την καταγγελία των αεροπορικών επιδρομών που διεξήγαγαν οι δυνάμεις του Άξονα στις παραμονές του Β΄Παγκοσμίου ενάντια σε κατοικημένες πόλεις.
Εμμένοντας στην διαφύλαξη της ηθικής ανωτερότητας τους, οι Σύμμαχοι διακήρυτταν πως θα επιδείξουν αυτοσυγκράτηση στις αεροπορικές τους επιχειρήσεις. Τα βομβαρδιστικά θα περιορίζονταν στους βομβαρδισμούς ακριβείας που προαναφέρθηκαν και θα απέφευγαν τις επιχειρήσεις αυτές, όταν οι καιρικές συνθήκες δεν διασφάλιζαν την ταυτοποίηση των στόχων. Ακόμη και μετά την γερμανική εισβολή στην Πολωνία, ο Βρετανός Πρωθυπουργός Chamberlain επέμενε στις δεσμεύσεις του να μην επιδοθεί η Βρετανία σε βομβαρδισμούς εσκεμμένα έναντι αμάχων με μοναδικό σκοπό την τρομοκρατία, με τον Αμερικάνο Πρόεδρο Roosevelt να προτρέπει τους μετέχοντες στον πόλεμο να πράξουν το ίδιο.
Η εκστρατεία των Ναζί στην Αγγλία το 1940-1941 κόστισε την ζωή μεγάλου αριθμού αμάχων και κατέστρεψε αστικές περιοχές με την χρήση εκρηκτικού και εμπρηστικού υλικού. Για τους Γερμανούς, οι περιοχές αυτές κατηγοριοποιήθηκαν ως αναμενόμενες «παράπλευρες απώλειες» της αδυναμίας ταυτοποίησης των στρατιωτικών στόχων, αλλά αυτό δεν ήταν γνωστό στους Βρετανούς. Ο τότε πρωθυπουργός της Βρετανίας Churchill, σε προσωπική του συζήτηση με μέλος της βρετανικής Βουλής, υπέρμαχο της διεξαγωγής αντιποίνων στα Γερμανικά εδάφη, επέμενε πως ο πόλεμος που διεξάγεται είναι στρατιωτικού χαρακτήρα, εναντίον στρατιωτικών στόχων και όχι ένας πόλεμος όπου στόχο θα αποτελούσαν ο άμαχος πληθυσμός, οι γυναίκες και τα παιδιά.
Ταυτόχρονα όμως, οι βομβαρδισμοί ακριβείας που διεξήγαγε η Μεγάλη Βρετανία ήταν ανεπαρκείς. Έγινε στροφή προς νυχτερινούς βομβαρδισμούς, οι οποίοι ωστόσο λόγω αδυναμιών της τεχνολογίας πλοήγησης με ραντάρ, σπάνια έβρισκαν τους στόχους τους, πάνω από την συσκοτισμένη Ευρώπη. Επιπλέον, τα Βρετανικά βομβαρδιστικά γίνονταν εύκολος στόχος για τα Γερμανικά μαχητικά αεροσκάφη στην διάρκεια της ημέρας, αφού δεν υπήρχε επαρκής κάλυψη τους από μαχητικά. Τα Γερμανικά αντιαεροπορικά όπλα και μαχητικά αεροσκάφη δυσχέραιναν και τις νυχτερινές επιχειρήσεις. Παράλληλα, οι Σύμμαχοι δέχονταν αποδοκιμασία από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης για την κατασπατάληση των αεροπορικών τους πόρων, χωρίς να αποκομίζουν αποτελέσματα.
Η Μεγάλη Βρετανία συνειδητοποίησε ότι πρέπει να αποτραβηχθεί από το καθεστώς του περιορισμού που είχε θέσει στις βομβαρδιστικές της δυνάμεις. Το 1941 ο Πρωθυπουργός Churchill αφιέρωσε το 1/3 της πολεμικής βιομηχανίας στην παραγωγή 4.000 νέων βομβαρδιστικών αεροσκαφών. Το 1942 επικεφαλής της Διοίκησης Βομβαρδισμού γίνεται ο Arthur Harris, αμετανόητος υποστηρικτής των δογμάτων των Trenchard και Douhet, ο οποίος απέκτησε το προσωνύμιο «ο βομβαρδιστής». Μια φράση για την οποία έχει μείνει γνωστός ήταν: «αν δεν μπορείς να χτυπήσεις τα εργοστάσια, χτύπα τους εργάτες». Ο Β΄ Παγκόσμιος ήταν άλλωστε ένας ολοκληρωτικός πόλεμος. Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκαν οι οδηγίες της RAF. Στον δημόσιο λόγο, υποστηρίχθηκε ότι, αν και οι νυχτερινοί βομβαρδισμοί σε επίπεδο πόλεων επιτάσσονταν από την στρατιωτική αναγκαιότητα, οι στόχοι παρέμεναν στρατιωτικοί. Για τους κύκλους, όμως, των διαμορφωτών της στρατηγικής, στο επίκεντρο των επιχειρήσεων πλέον βρισκόταν ο εκτοπισμός και η πτώση του ηθικού της γερμανικής εργατικής τάξης που στήριζε την πολεμική βιομηχανία, μέσω της καταστροφής μεγάλων πληθυσμιακών κέντρων της Γερμανίας. Διαφαινόταν ως ο αποτελεσματικότερος τρόπος να πλήξουν έναν εχθρό που – φαινομενικά – βρισκόταν κοντά στην νίκη. Eπιλέχθηκαν πόλεις της Γερμανίας με κοινό παρονομαστή την ύπαρξη άνω των 100.00 κατοίκων, και η RAF συνεργάστηκε με το 8ο Σώμα της Αμερικανικής αεροπορίας. Ο Churchill στήριξε τελικά πως θα αποδιδόταν κάποιου είδους «ποιητική δικαιοσύνη», σε έναν εχθρό που είχε προκαλέσει όλεθρο με το ίδιο όπλο.
Στο πλαίσιο αυτής της εκστρατείας διεξήχθη η επιχείρηση «Γόμορρα» στο Αμβούργο. Η ονομασία της αποτελεί αναφορά στην βιβλική καταστροφή που έφερε η οργή του Θεού, όταν τιμώρησε αδιάκριτα τους κατοίκους των πόλεων Σόδομα και Γόμορρα για τον αμαρτωλό τρόπο ζωής τους, καίγοντάς τες. Την ίδια τύχη θα είχε και το Αμβούργο το καλοκαίρι του 1943. Η Χανσεατική πόλη είχε ξαναϋπάρξει στόχος επιδρομών και είχε εξέχουσα στρατηγική σημασία για το Ράιχ, καθώς, λόγω του ποταμού Έλβα και του λιμανιού της, ήταν πολύ σημαντικό εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο για την ηπειρωτική Ευρώπη. Στα ναυπηγεία της κατασκευάζονταν υποβρύχια, το πιο σημαντικό ναυτικό όπλο της Γερμανίας και επισκευάζονταν πλοία του ναζιστικού στόλου. Στην πόλη βρίσκονταν ακόμη διυλιστήρια πετρελαίου, όπου παράγονταν καύσιμα που τροφοδοτούσαν την γερμανική πολεμική προσπάθεια. Το ναζιστικό καθεστώς είχε μάλιστα προσπαθήσει το 1941 να καμουφλάρει σημεία της πόλης, όπως στρατιωτικές εγκαταστάσεις, εργοστάσια, τις λίμνες Alster και το δημαρχείο, με την επιχείρηση «αόρατος μανδύας», η οποία ωστόσο δεν κατάφερε να μπερδέψει τους Συμμάχους. Εκτός αυτού, η πόλη επιλέχθηκε καθώς ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη της Γερμανίας, με πληθυσμό που ξεπερνούσε το 1.5 εκατομύριο, κάτι το οποίο σε συνδυασμό με τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις της, σήμαινε μεγάλο αριθμό εργατών.
Υπήρχαν δύο ακόμη ιδανικές συνθήκες για την διεξαγωγή της επιχείρησης:
α) Η τοποθεσία της πόλης την έκανε εύκολα προσβάσιμη για τα συμμαχικά βομβαρδιστικά, καθώς μπορούσε να προσεγγιστεί γρήγορα, χωρίς πτήση πάνω από άλλα εδάφη της Γερμανίας ή την κατεχόμενη Ολλανδία. Το καλοκαίρι του 1943 μάλιστα ήταν σαν να είχε σχεδιαστεί για αυτή την επιχείρηση, καθώς η ευρύτερη περιοχή του Αμβούργου περνούσε ένα κύμα καύσωνα και ξηρασίας.
Το παράδειγμα της καταστροφής του Coventry από την Luftwaffe και οι προηγούμενοι πειραματισμοί της Διοίκησης Βομβαρδισμού σε Γερμανικές πόλεις είχαν αποδείξει πως ο συνδυασμός ισχυρών εκρηκτικών με εμπρηστικές βόμβες και ναπάλμ μπορούσε να προκαλέσει ολοσχερή καταστροφή μέσω πυρκαγιών σε μια πόλη.
β) Οι καιρικές συνθήκες στο Αμβούργο ήταν ιδανικές για την εξάπλωση τους. Στη διαταγή νο. 173 που δόθηκε στη RAF, στις 27 Μαϊου του 1943, με την υπογραφή του Harris, αναφερόταν πως η επιχείρηση θα έπρεπε να έχει διάρκεια, και να διεξάγονται συνεχείς βομβαρδισμοί, ώστε να αξιοποιηθούν στο έπακρο τα αποτελέσματά τους. Η συνολική ποσότητα των βομβών που θα ρίπτονταν είχε υπολογιστεί πως θα ξεπεράσει τους 10.000 τόνους, και οι επιδρομές είχαν μοιραστεί. Η Διοίκηση Βομβαρδισμού ανέλαβε τους νυχτερινούς βομβαρδισμούς, ενώ ο αμερικανικός στόλος θα διεξήγαγε βομβαρδισμούς ακριβείας σε βιομηχανικούς στόχους, κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Η επιχείρηση ξεκίνησε το βράδυ της 24ης Ιουλίου, καθώς υπήρχε μετεωρολογική πρόβλεψη για καθαρούς αιθέρες. Η RAF είχε στην διάθεσή της δύο τεχνολογικές καινοτομίες, για να μπορέσει να κινηθεί στην έντονα προστατευόμενη πόλη: το σύστημα ραντάρ σάρωσης εδάφους H2S επέτρεπε μια καθαρή εικόνα τον στόχων, ενώ το σημαντικότερο πλεονέκτημα των Συμμάχων ήταν το απόρρητο μέχρι τότε σύστημα «Window». Η ρίψη λωρίδων αλουμινίου από τα βρετανικά βομβαρδιστικά δημιουργούσε την ψευδαίσθηση αντικειμένων γύρω από αυτά, μπερδεύοντας τα γερμανικά ραντάρ εδάφους με ψευδή σήματα. Αυτό καθιστούσε αδύνατο για τα αμυντικά συστήματα και τα νυχτερινά μαχητικά του αντιπάλου να εντοπίσουν τα πραγματικά αεροσκάφη. Οι βραδινoί επιδρομείς, κατέστρεψαν μέρος του συστήματος ύδρευσης, δρόμους, υποδομές, κτίρια και καταφύγια και ξεκίνησαν εστίες φωτιάς στα δυτικά της πόλης. Οι φίλιες αμερικανικές δυνάμεις, στη διάρκεια της επόμενης ημέρας, κατέστρεψαν ναυπηγεία και ενεργειακούς σταθμούς. Σε κάθε μια από τις επιδρομές που ακολούθησαν συμμετείχαν αντίστοιχα περισσότερα από 700 αεροσκάφη της RAF και περισσότερα από 70 αμερικανικά.
Το βράδυ της 27ης Ιουλίου δικαίωσε την ονομασία της επιχείρησης. Εν μια νυκτί ρίφθηκαν στο Ανατολικό Αμβούργο, πυκνοκατοικημένη και πυκνοχτισμένη εργατική περιοχή, 2.326 τόνοι από το υλικό που μετέφεραν τα βομβαρδιστικά.Η πυρκαγιά που προκλήθηκε ενώθηκε με εστίες που προυπήρχαν, δημιουργώντας μια πυροθύελλα 460 μέτρων, η οποία με τον άνεμο να κινείται με 240χιλιόμετρα ανά ώρα και τις θερμοκρασίες να ξεπερνούν του 800 βαθμούς κελσίου ρουφούσε σαν τυφώνας τα πάντα στο πέρασμα της. Ανατροφοδοτώντας τον εαυτό της, κυμαινόταν για 3 ώρες λιώνοντας την άσφαλτο και καίγοντας τα κατεστραμένα από τα εκρηκτικά κτίρια. Απορροφώντας όλο το οξυγόνο από όπου περνούσε, προκαλούσε θανάτους από ασφυξία και δηλητηρίαση από το μονοξείδιο του άνθρακα που εκλυόταν, ακόμη και για όσο πληθυσμό είχε βρεί καταφύγιο. Σε μαρτυρίες των επιζώντων κατοίκων του Αμβούργου περιγράφονται σκηνές συνδεδεμένες στο μυαλό με την χριστιανική Κόλαση. Η καταπολέμησή της από τις πυροσβεστικές δυνάμεις ήταν αδύνατη, με τις υποδομές της πόλης κατεστραμμένες και την ανάγκη παράλληλης αντιμετώπισης των πυρκαγιών των πρώτων ημερών. Οι πρωινές επιχειρήσεις των Αμερικανών σταμάτησαν, καθώς ο καπνός που προερχόταν από τις νυχτερινές επιδρομές, φτάνοντας τα 6.000 μέτρα σε ύψος με βάση μαρτυρίες πιλότων, δεν επέτρεπε τον εντοπισμό κανενός στόχου. Οι βρετανικοί βομβαρδισμοί συνέχισαν μέχρι και τις 3 Αυγούστου, με διακοπές, τις ημέρες που οι συνθήκες δεν επέτρεπαν την ομαλή διεξαγωγή τους. Κανένα όμως από τα επόμενα βράδια δεν συγκρινόταν με τη νύχτα της πυροθύελλας.
Η επιχείρηση άφησε πίσω της το 60% της πόλης και των κατοικιών της κατεστραμμένο, και σχεδόν τα 2/3 του πληθυσμού άστεγους. Η πλειοψηφία αυτών έφυγε από την πόλη. Σχετικά με τον απολογισμό των θυμάτων στον άμαχο πληθυσμό, έχει επικρατήσει ο αριθμός 37.000, με διαφορετικούς υπολογισμούς να ξεπερνούν τις 40.000, και 125.000 τραυματίες. Η βιομηχανική και οικονομική ζωή του Αμβούργου επλήγη σημαντικά για κάποιο διάστημα, και το 10% του εργατικού δυναμικού δεν επέστρεψε ποτέ στην εργασία του. Η κανονικότητα της πόλης είχε διαταραχθεί. Για τους Συμμάχους, η επιχείρηση κρίθηκε ως μεγάλη επιτυχία και έφερε ενθουσιασμό. Οι απώλειες των συμμαχικών αεροσκαφών ήταν ελάχιστες. Για την Ναζιστική κυβέρνηση, η καταστροφή στο γερμανικό έδαφος ήταν πρωτοφανής και χαρακτηρίστηκε ως η μεγαλύτερη μέχρι τότε. Σε συνδυασμό με τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι Ναζί στο ανατολικό μέτωπο, η καταστροφή αυτή έκανε εμφανές για τον γερμανικό λαό το γεγονός πως δεν ήταν αλώβητος. Ο Hitler αρνήθηκε να επισκεφθεί την κατεστραμμένη πόλη, ενώ στον κύκλο των Ναζί αξιωματούχων και υπουργών είχε δημιουργηθεί ο φόβος πως αρκούσαν λίγες παρόμοιες συμμαχικές επιδρομές για να φέρουν τον πόλεμο στην λήξη του.
Γνωρίζουμε εκ των υστέρων πως αυτό άργησε να συμβεί. Η επιτυχία, ωστόσο, με την οποία στέφθηκε η επιχείρηση «Γόμορρα», είχε ανοίξει τον δρόμο για τους
συμβατικούς βομβαρδισμούς που κατέστρεψαν την Δρέσδη και το Τόκυο, αλλά και την πυρηνική καταστροφή στην Ιαπωνία. Τα αποτελέσματα του στρατηγικού βομβαρδισμού σε επίπεδο πόλεων ήταν απτά, αν και βραχυχρόνια ακόμη, στο επίπεδο της μείωσης των πολεμοφοδίων, του εργατικού δυναμικού της Γερμανίας αλλά και της παραγωγικότητας του εναπομείναντος. Η πρόβλεψη, ωστόσο, περί της πτώσης του γερμανικού ηθικού στο βαθμό που θα οδηγούσε την Ναζιστική κυβέρνηση σε άμεση συνθηκολόγηση, δεν πραγματοποιήθηκε. Ο Churchill συνέχισε να έχει ηθικά διλήμματα, ακόμη και αμφιβολίες, για την αποτελεσματικότητα της τακτικής που ακολουθήθηκε σε όλη την διάρκεια του πολέμου. Σε έναν απολογισμό κατά την απόσυρση του από την πολιτική ανέφερε πως στην ζωή του είδε μεγάλη πρόοδο στον κόσμο, ωστόσο μετανιώνει για το γεγονός ότι η ανθρωπότητα κατάφερε να πετάξει…
Βιβλιογραφία:
– Κολιόπουλος, Κ. (2008). «Η στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα». Βάρη Αττικης: Εκδόσεις ΠΟΙΟΤΗΤΑ.
– ΜακΆιζακ, Ντ. (2004). «Φωνές από το βαθύ γαλάζιο: οι θεωρητικοί του αεροπορικού πολέμου». Στο P. Paret (Επιμ.),«Οι δημιουργοί της σύγχρονης στρατηγικής: από τον Μακκιαβέλλι στην Πυρηνική εποχή» (σσ. 735 -764) (Ε. Κατσάνης μετ.). Ν. Ιωνία – Αθήνα: Εκδόσεις Κωνσταντίνου Τουρίκη.
ΔιαδικτυακέςΠηγές:
– Allied Firebombing on Hamburg, Dresden and Tokyo: Hamburg. cs.stanford.edu. Διαθέσιμοσε: https://cs.stanford.edu/people/eroberts/courses/ww2/projects/firebombing/websitehamburg1.htm
– Bell, J. (2021). Operation Gomorrah and the Destruction of Hamburg. Medium. Διαθέσιμο σε: https://medium.com/history-of-yesterday/operation-gomorrah-and-the-destruction-of-hamburg-48d959320159
– Blakemore, E. (2021). The bombing of Hamburg foreshadowed the horrors of Hiroshima. National Geographic. Διαθέσιμοσε: https://www.nationalgeographic.com/history/article/the-bombing-of-hamburg-foreshadowed-the-horrors-of-hiroshima
– BRIA 15 3 a Firestorms: The Bombing of Civilians in World War II. Constitutional Rights Foundation. Διαθέσιμο σε: https://www.crf-usa.org/bill-of-rights-in-action/bria-15-3-a-firestorms-the-bombing-of-civilians-in-world-war-ii
– Clapson, M. (2019). The Blitz Companion: Aerial Warfare, Civilians and the City since 1911.(σσ. 84 – 95). University of Westminster Press. Διαθέσιμοσε: https://www.jstor.org/stable/j.ctvggx2r2.10
– Corell, J. T. (2022). The Allied Rift on Strategic Bombing. Air & Space Forces Magazine. Διαθέσιμο σε: https://www.airandspaceforces.com/article/the-allied-rift-on-strategic-bombing/
– Grant, R. (2007). Operation Gomorrah. Air & Space Forces Magazine. Διαθέσιμοσε: https://www.airandspaceforces.com/article/0307gomorrah/
– Harmon, C. C. (1991). Are we beasts? Churchill and the moral question of World War II “aerial bombing”. The Newport Papers. Newport, Rhode Island: Naval War College. Διαθέσιμοσε: https://digital-commons.usnwc.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1000&context=newport-papers
– Hendrix, K. (2022). Operation Gomorrah and the ethical dilemma. Civettone.wordpress. Διαθέσιμοσε: https://civettone.wordpress.com/2022/08/03/operation-gomorrah-and-the-ethical-dilemma/
– Hickman, K. (2017). Operation Gomorrah: Firebombing of Hamburg. Thought.co. Διαθέσιμοσε: https://www.thoughtco.com/operation-gomorrah-firebombing-of-hamburg-2360535
– Jacobs, F. (2020). How the Nazis faked part of Hamburg to fool Allied bombers. Big Think. Διαθέσιμοσε: https://bigthink.com/strange-maps/hamburg-bombing-camouflage/
– Lenner, B. &Luerweg, Th. (2021). Juli 1943: Feuersturmvernichtet Hamburg. NDR.de. Διαθέσιμοσε: https://www.ndr.de/geschichte/chronologie/Juli-1943-Feuersturm-vernichtet-Hamburg,feuersturm100.html
– Lippman, M. (2002). Aerial attacks on civilians and the humanitarian law of war: technology and terror from world war I to Afghanistan. California Western International Law Journey, vol. 33 no. 1. Διαθέσιμοσε: https://scholarlycommons.law.cwsl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1170&context=cwilj
– Maier, Ch. S. (2005). Targeting the city: Debates and silences about the aerial bombing of World War II. International Review of the Red Cross, vol. 87 no. 859. Διαθέσιμοσε: https://www.icrc.org/en/doc/assets/files/other/irrc_859_maier.pdf
– Operation Gomorrah. Codenames: operations of WWII. Διαθέσιμοσε: https://codenames.info/operation/gomorrah/
– RAF Bomber Command During The Second World War. Imperial War Museum. Διαθέσιμοσε: https://www.iwm.org.uk/history/raf-bomber-command-during-the-second-world-war
– Siebert, D. (2011). British Bombing Strategy in World War II. BbcHistory. Διαθέσιμοσε: https://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/area_bombing_01.shtml
– SirGilbert, M. (2013). Churchill Proceedings – Churchill and Bombing Policy. Finest Hour 137 (σ. 26). International Churchill Society. Διαθέσιμο σε: https://winstonchurchill.org/publications/finest-hour/finest-hour-137/churchill-proceedings-churchill-and-bombing-policy/
– Stacey, P. C. (1962). The bombing of Germany, 1939 – 1945. International Journal, vol. 17 no. 3. (σσ. 305 – 310). Sage Publications Ltd γιατο Canadian International Council. Διαθέσιμοσε:https://doi.org/10.2307/40198639
– Targeting Civilians. cs.standford.edu. Διαθέσιμοσε: https://cs.stanford.edu/people/eroberts/courses/ww2/projects/firebombing/targeting-civilians.htm
– The bombing of Hamburg. Century of Flight. Διαθέσιμοσε: http://www.century-of-flight.freeola.com/Aviation%20history/WW2/hamburg.htm
– The Blitz Around Britain. Imperial War Museum. Διαθέσιμοσε: https://www.iwm.org.uk/history/the-blitz-around-britain
– Watson, G. (2018). Operation Gomorrah: Firestorm created ‘Germany’s Nagasaki’. Bbc.com. Διαθέσιμοσε: https://www.bbc.com/news/uk-england-43546839
– Zimmerman, D. J. (2013). Operation Gomorrah – the firebombing of Hamburg. Defense Media Network. Διαθέσιμοσε: https://www.defensemedianetwork.com/stories/operation-gomorrah/