Γράφει ο Σπήλιος Δαμαλίτης
Μικρασιατική καταστροφή. αμέσως στο μυαλό μας έρχεται η εικόνα της φλεγόμενης και ισοπεδωμένης Σμύρνης. Μαζί με την κατεστραμμένη πόλη, υπήρξαν χιλιάδες θύματα που βρήκαν τον θάνατο, έπειτα από τις θηριωδίες του τουρκικού στρατού. Η καταστροφή αυτή σήμανε και το τέλος του ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Αυτός ο ελληνισμός, όμως, θα ερχόταν στην μητέρα πατρίδα μέσω των προσφύγων, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν όσα είχαν χτίσει και όσα αγαπούσαν. Ο ερχομός αυτών, θα δημιουργούσε νέα δεδομένα και εξελίξεις, τόσο στην πληγωμένη από την καταστροφή Ελλάδα, όσο και στους εξαντλημένους από τους συνεχείς πολέμους και την δυσχερή οικονομική κατάσταση Έλληνες.
To 1922 αποτελεί την έναρξη μιας νέας περιόδου για την Σύγχρονη Ελλάδα. Πέρα από την συμβολή των προσφύγων με τις νέες τεχνογνωσίες τους στην οικονομία, αλλά και στην άνθιση του πολιτισμού και των γραμμάτων, το πιο σημαντικό είναι ότι με την έλευση τους, αυξήθηκε ο πληθυσμός της Ελλάδας και πολλές περιοχές εξελληνίσθηκαν πλήρως. Η Ελλάδα κατόρθωσε να αυξήσει τον πληθυσμό της σε σημαίνουσες επαρχιακές πόλεις και να διατηρήσει ακέραια την εθνική της κυριαρχία. Στην αρχή, οι άνθρωποι αυτοί αντιμετωπίστηκαν ως ξένοι από τους αυτόχθονες Έλληνες, αλλά στην πορεία αφομοιώθηκαν πλήρως στο κοινωνικό σύνολο, βοηθώντας με την κουλτούρα τους και τον ισχυρό πολιτισμό που μετέφεραν, να δημιουργήσουν μία νέα δυναμική για την πορεία της Ελλάδας στα επόμενα χρόνια.
Είναι σαφές πως η ταυτότητα ενός λαού πολλές φορές αντανακλάται στον πολιτισμό του. Οι Μικρασιάτες, έδωσαν τεράστια ώθηση στην άνθιση του ελληνικού πολιτισμού. Τα λαϊκά στρώματα, αρχικά, επηρεάστηκαν από την μουσική που ήρθε από τις χαμένες πατρίδες, δίνοντας τους έναν νέο τρόπο έκφρασης στη ζωή τους. Οι κοσμογυρισμένοι μικρασιάτες, με τα μεγάλα και σημαντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα και τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα που τους διέκρινε, τόνωσαν την ελληνική κοινωνία με νέες αντιλήψεις και αξίες. Η λογοτεχνία επαναπροσδιορίστηκε, αφού οι πληγέντες της καταστροφής αυτής, προσπάθησαν να αποδώσουν στα έργα τους αυτό που συνέβη. Σπουδαίοι μικρασιάτες λογοτέχνες έμειναν στην ιστορία, όπως ο Φώτης Kόντογλου από το Aϊβαλί, ο Hλίας Bενέζης επίσης από το Aϊβαλί, ο Kοσμάς Πολίτης από τη Σμύρνη, ο Γιώργος Θεοτοκάς από την Kωνσταντινούπολη και φυσικά ο βραβευμένος με βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας Γιώργος Σεφέρης από την Σμύρνη. Με τα έργα τους επηρέασαν τον τρόπο σκέψης των νέων γενεών. Για αυτό, αποτελεί κοινό τόπο πως το 1922 αποτελεί μία νέα αφετηρία για το ελληνικό κράτος.
Εκτός της σφαίρας του πολιτισμού, και η οικονομία της Ελλάδας μεσοπρόθεσμα επωφελήθηκε από την έλευση των Μικρασιατών. Η αγροτική παραγωγή, που αποτελούσε πυλώνα της ελληνικής οικονομίας, αυξήθηκε ραγδαία. Εφαρμόστηκαν νέες τεχνογνωσίες στην καλλιέργεια και η αγροτική παραγωγή πολλαπλασιάστηκε. Ενδεικτικό είναι ότι μέσα σε μία δεκαετία, οι καλλιεργούμενες εκτάσεις αυξήθηκαν κατά 50% και η γεωργική παραγωγή διπλασιάστηκε. Δεν είναι όμως μόνο η αγροτική οικονομία που επωφελήθηκε. Γρήγορα αναδείχθηκαν μικρασιάτες επιχειρηματίες με προοδευτικές αντιλήψεις και διευρημένους ορίζοντες, οι οποίοι υπερτερούσαν σε σύγκριση με τους αυτόχθονες. Μεγάλο ήταν και το εργατικό δυναμικό, κυρίως ειδικευμένο, που ενσωματώθηκε στην ελληνική βιομηχανία και βοήθησε στην ανάπτυξη της. Πέρα όμως από αυτούς τους τομείς, πολλοί Ελληνες των χαμένων πατρίδων, κατέλαβαν καίριες θέσεις του δημοσίου και του κράτους, συμβάλλοντας στην μετέπειτα πορεία του ελληνικού κράτους.
Επακόλουθο όλων των παραπάνω γεγονότων ήταν και να αυξηθεί ο ελληνικός πληθυσμός κατά 20%. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, πολλές περιοχές εξελληνίστηκαν πλήρως, ενώ σημαντικές και στρατηγικές περιοχές της Ελλάδας (πολλές παραμεθώριες και αραιοκατοικημένες) εποικίστηκαν από πρόσφυγες, αυξάνοντας τον ελληνικό πληθυσμό και τονώνοντας το ελληνικό στοιχείο. Ενδεικτικό είναι ότι, το 1920 η Ελλάδα είχε 20% μη Έλληνες ορθόδοξους, ενώ το 1928 μόλις 6%. Βλέπουμε ότι σε μία δεκαετία, η επίδραση των προσφύγων, τόσο στην οικονομία και στον πολιτισμό, όσο και στην εθνολογική σύσταση της χώρας ήταν τεράστια. Αυτοί βοήθησαν στην σύσφιξη του ελληνικού κράτους και στην ανάπτυξη του στα επόμενα χρόνια, επηρεάζοντας με την πολιτισμική παράδοση αιώνων που τους ακολουθούσε την νεοελληνική ταυτότητα.
Ας δούμε όμως τι συνέβη γενικά, μετά την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας και αν διατηρήθηκε το ελληνικό στοιχείο στα εδάφη που αιώνες κατοικούσαν οι μικρασιάτες. Το 1923 υπεγράφη η Συνθήκη της Λωζάνης, με την οποία αποφασίστηκε η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Περίπου 1.200.000 πρόσφυγες κατέφθασαν από τον Πόντο, την Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, ενώ άλλοι 250.000 ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια. Αρκετές χιλιάδες Τούρκοι πήραν την αντίθετη κατεύθυνση προς την Τουρκία. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι, από την ανταλλαγή εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου. Ο ελληνισμός στην Κωνσταντινούπολη εθεωρείτο πολύ σημαντικός και έπρεπε να προφυλαχθεί. Για την Τουρκία, εξαιρέθηκαν οι Τούρκοι και οι άλλοι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης. Όπως καταλαβαίνουμε, η συνθήκη εξαφάνισε τον ελληνισμό στην Μικρά Ασία και διέλυσε για πάντα τον πόθο του Ελευθερίου Βενιζέλου για την εκπλήρωση της Μεγάλης Ιδέας, της Ελλάδας των δύο Ηπείρων (Ευρώπη – Ασία) και των πέντε θαλασσών (Αιγαίο – Ιόνιο – Μεσόγειος – Εύξεινος Πόντος – Προποντίδα).
Σήμερα, το ελληνιστικό στοιχείο στα εδάφη τα οποία χάθηκαν και γενικότερα στην Τουρκία, είναι ελάχιστο. Στην Πόλη, στην Ίμβρο και στην Τένεδο ζουν μόλις 2.000 – 3.000 Έλληνες ορθόδοξοι, με τουρκική υπηκοότητα. Φυσικά, το πατριαρχείο που βρίσκεται στην περιοχή της Κων/πολης, αποτελεί τον πυρήνα και το σημείο αναφοράς αυτών των Ελλήνων. Μία νέα ομάδα (πολύ μικρή σε αριθμό), που έχει αναπτυχθεί στην Πόλη, είναι και Ελληνες που προέρχονται είτε από την Ελλάδα, είτε από άλλα σημεία της Ευρώπης και σπουδάζουν είτε εργάζονται εκεί. Ενδεικτικό είναι ότι στην Ίμβρο ζουν μόνο 550 Ελληνες από τους 9.207, όταν υπογράφτηκε η συνθήκη της Λωζάνης, ενώ στην Τένεδο έχουν απομείνει λίγες δεκάδες ηλικιωμένοι. Γενικά σε όλη την Μικρά Ασία, οι Έλληνες έχουν εξαφανισθεί σχεδόν πλήρως σήμερα, σε σχέση με το παρελθόν. Από την μεγαλύτερη μειονότητα (20%) της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1912 και στα 2 εκατομμύρια που ήταν τα επόμενα χρόνια, κατέληξαν σε μερικές χιλιάδες. Η εκκαθάριση του ελληνικού στοιχείου λοιπόν της Μικράς Ασίας πέτυχε πλήρως για την Τουρκία, ενώ αντίθετα εκείνη έχει τονώσει το τουρκικό στοιχείο στην Ελλάδα και ειδικά στην Δυτική θράκη.
Επιλογικά, οι Έλληνες που ήρθαν στην Ελλάδα μετά την καταστροφή, αποτέλεσαν τεράστια παρακαταθήκη για αυτόν τον τόπο. Συνέβαλαν τόσο στη δημιουργία της Νεοελληνικής ταυτότητας, όσο και στην πορεία του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Τα εδάφη που άφησαν πίσω τους έχασαν το ελληνικό στοιχείο που τα χαρακτήριζε, αφού οι Ελληνες σήμερα στις περιοχές αυτές είναι ελάχιστοι, ωστόσο πάντοτε θα υπάρχει, έστω και ως ανάμνηση, το άρωμα που δημιούργηθηκε από τους τόσους αιώνες ελληνικής παρουσίας εκεί. Άλλωστε, πάντα πρέπει να θυμόμαστε την ιστορία μας και να μαθαίνουμε από αυτήν.
Βιβλιογραφία
Παρθένα Τσοκτουρίδου, Ο σπουδαίος πολιτισμός των προσφύγων Μικρασιατών. Pontos News. Διαθέσιμο σε: http://www.pontos-news.gr/article/14622/o-spoydaios-politismos-ton-prosfygon-mikrasiaton
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας. Διαθέσιμο σε: http://ebooks.edu.gr/modules/document/file.php/DSGL-C102/%CE%94%CE%B9%CE%B4%CE%B1%CE%BA%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%20%CE%A0%CE%B1%CE%BA%CE%AD%CF%84%CE%BF/%CE%92%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%AF%CE%BF%20%CE%9C%CE%B1%CE%B8%CE%B7%CF%84%CE%AE/22-0163-02_Themata-Neoellinikis-Istorias__G-Lyk-AnthrSp-SpOikPlir_BM.pdf
Παντελής Σαββίδης, Ανταλλαγή πληθυσμών: Η μεγαλύτερη καταστροφή της Ελλάδας, Pontos News. Διαθέσιμο σε: http://www.pontos-news.gr/article/129616/antallagi-plithysmon-i-megalyteri-katastrofi-tis-elladas
Ποιοι Ελληνες ζουν σήμερα στην Πόλη και τι θέση παίρνουν απέναντι στον Ερντογάν, Iefimerida. Διαθέσιμο σε: https://www.iefimerida.gr/news/111229/ποιοι-ελληνες-ζουν-σήμερα-στην-πόλη-και-τι-θέση-παίρνουν-απέναντι-στον-ερντογάν
Ανησυχία για την ελληνική μειονότητα στην Ίμβρο και την Τένεδο, Ευρωπαικό Κοινοβούλιο. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-9-2019-003662_EL.html
Έλληνες Μικράς Ασίας: Που υπήρχαν, πότε μειώθηκαν, The Panhellenic Post. Διαθέσιμο σε: https://www.panhellenicpost.com/2019/08/07/%CE%AD%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B5%CF%82-%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%81%CE%AC%CF%82-%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CF%80%CE%BF%CF%85-%CF%85%CF%80%CE%AE%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%BD-%CF%80%CF%8C%CF%84%CE%B5/