Γράφει η Μιχαέλα Φουρναράκου
Ως “human trafficking” (διακίνηση ανθρώπων) ορίζουμε το κοινωνικό πρόβλημα και πλέον διεθνές ζήτημα που κλονίζει την παγκόσμια ανθρωπότητα. Δεν εμφανίστηκε στο προσκήνιο τα τελευταία χρόνια, αλλά αντίθετα είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο του οποίου οι ρίζες ανάγονται στο μακρινό παρελθόν και «αγγίζουν» όλες τις ιστορικές περιόδους και κοινωνίες. Από την ομηρική εποχή έως τον Μεσαίωνα, η διακίνηση ανθρώπων έχει λάβει τη μορφή σκλαβιάς κυρίως σε αγροτικές εργασίες καθώς και πολεμικές εκστρατείες, με τη μοναδική διαφορά ότι δεν αποτελούσε ηθική απαξία. Τις τελευταίες δεκαετίες, το εν λόγω φαινόμενο παρουσιάζεται να έχει προσλάβει διεθνείς διαστάσεις και επιτρέπει τον χαρακτηρισμό της εμπορίας ανθρώπου ως διακρατικού (όταν στην τέλεση του εγκλήματος εμπλέκονται δύο ή περισσότερα κράτη) ή διασυνοριακού (σε περίπτωση όμορων κρατών) εγκλήματος.
Στη σύγχρονη πραγματικότητα, η διακίνηση ανθρώπων αποτελεί την πιο κερδοφόρα παράνομη και εγκληματική επιχείρηση παγκοσμίως, μετά τη διακίνηση ναρκωτικών και το παράνομο εμπόριο όπλων. Συνδέεται και περιλαμβάνει τη σεξουαλική εκμετάλλευση, την πορνεία, την αφαίρεση οργάνων, την καταναγκαστική εργασία (τη δουλεία), ή παρόμοιες πρακτικές. Σύμφωνα με τα διεθνή στατιστικά στοιχεία που εξήχθησαν από την πρωτοβουλία για την αντιμετώπιση της διακίνησης (Trafficking) των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Initiative to Fight Human Trafficking-UNGIFT) σε συνεργασία με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας (International Labor Organisation-ILO) καθώς και το Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (International Organisation of Migration-IOM) η παγκόσμια κατανομή θυμάτων ανάγεται ως εξής: Με πρώτη την Ασία να καταλαμβάνει το 61,40% των θυμάτων trafficking, ακολουθούν οι βιομηχανικές χώρες της Δύσης καλύπτοντας το 11,84%, η Μέση Ανατολή και η Βόρεια Αφρική να «φιλοξενεί» το 10,09% του συνόλου των θυμάτων και τέλος η Υποσαχάρια Αφρική το 5,70%.
Υπάρχουν φυσικά ορισμένες συνθήκες οι οποίες καταγράφονται ως οι σημαντικότεροι λόγοι στέρησης της ελευθερίας ενός ατόμου και το καθιστούν αντικείμενο αγοραπωλησίας. Στην ουσία οι θεμελιώδεις παράγοντες είναι τρεις και χωρίζονται ως εξής: Σε «παράγοντα ώθησης» (push factor), ο οποίος σχετίζεται με τις συνθήκες που επικρατούν στις χώρες προέλευσης των υποψηφίων θυμάτων και ανάγονται σε οικονομικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς. Ο δεύτερος παράγοντας ονομάζεται «παράγοντας έλξης» (pull factor), αφορά τις χώρες προορισμού και επηρεάζουν τη συνεχή ζήτηση υπηρεσιών τις οποίες πρόκειται να παρέχουν τα διακινούμενα πρόσωπα. Ο τρίτος παράγοντας ο οποίος και καθιστά την εμπορία ανθρώπων να χαρακτηρίζεται ως «έγκλημα-χαμαιλέων» είναι πως αποφέρει τεράστια κέρδη στα διακρατικά οργανωμένα εγκληματικά δίκτυα σε παγκόσμιο επίπεδο, τα οποία εκμεταλλεύονται τη συγκεκριμένη κατάσταση «αγοράς και ζήτησης».
Ειδικότερα, σύμφωνα με την παραπάνω έρευνα, υπολογίζεται ότι τα ποσά που κερδίζουν οι έμποροι σε παγκόσμια κλίμακα ανέρχονται στο ποσό των 36,1 δισεκατομμυρίων δολαρίων, εκ των οποίων το 49% αφορά βιομηχανικές χώρες της Δύσης. Σημαντική διάσταση στους παράγοντες άνθισης του human trafficking λαμβάνει το φύλο. Συγκεκριμένα, το φαινόμενο της έλλειψης δικαιωμάτων και ελευθεριών για τις γυναίκες και η μη καταπολέμησή του επιφέρουν τη διάκριση και τη βία σε βάρος των. Ταυτόχρονα, σε εμπόλεμες καταστάσεις, πολλές γυναίκες έχουν πληγεί ανεπανόρθωτα, χάνοντας τον σύζυγό τους και τα παιδιά τους ή μένοντας ορφανές, και εξαθλιώνονται ελλείψει υποδομών, οι οποίες θα εξασφάλιζαν ίσες ευκαιρίες στον τομέα κυρίως της εργασίας, πράγμα που θα τις απάλλασσε από την ανεργία, τη φτώχεια και την άθλια οικονομική κατάσταση της χώρας τους. Σύμφωνα με στοιχεία του ελληνικού Υπουργείου Δημόσιας Τάξης και του Διεθνή Οργανισμού Μετανάστευσης (ΔΟΜ) αναπτύσσεται ένα νέο είδος εμπορίας η οποία αφορά κυρίως τις γυναίκες και τα παιδιά και ονομάζεται «χαμογελαστή εμπορία ανθρώπων» («happy trafficking») όπου τα θύματα έχουν κάποιο βαθμό ελευθερίας και λαμβάνουν κάποιο ποσό ως ανταμοιβή για τις «υπηρεσίες» τους. Σε καμμία περίπτωση ωστόσο, η μορφή αυτή εμπορίας ανθρώπων δεν νοείται να θεωρηθεί ως μια πιο ήπια εκδοχή αυτού του φαινομένου και σαφώς θα πρέπει να αντιμετωπιστεί. Ενεργό ρόλο σε αυτή τη δράση λαμβάνει η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (UNHCHR) η οποία από το 1998 στοχεύει στην παροχή κατευθύνσεων πολιτικής με επίκεντρο την εμπορία γυναικών και παιδιών.
Ειδικότερα η παιδική εργασία ως μια από τις συχνότερες μορφές εμπορίας ανθρώπων δεν αποτελούσε από πάντα ένα εμφανές κοινωνικό πρόβλημα που παρουσιαζόταν τόσο στον αναπτυσσόμενο όσο και στον αναπτυγμένο κόσμο. Ιστορικά, από τη στιγμή κατά την οποία τα παιδιά θα ήταν ικανά να κατανοήσουν κάποιες απλές εντολές, βοηθούσαν τους γονείς τους σε οικογενειακές εργασίες χωρίς ωστόσο την καταναγκαστική παρώθησή τους σε αυτές. Ωστόσο από τον 18ο αιώνα και ύστερα παρατηρείται το φαινόμενο να συρρέουν πολλά παιδιά στην Ινδία και σε χώρες της Αφρικής αναζητώντας οποιαδήποτε μορφή εργασίας. Η βιομηχανική επανάσταση στηρίχθηκε στην εργασία πολλών χιλιάδων παιδιών τα οποία εργάζονταν αμέτρητες ώρες με σκοπό να εξασφαλίσουν λίγα χρήματα για να αυξήσουν το εισόδημα της οικογένειας τους. Σε γενικότερο πλαίσιο στην Ευρώπη και την Αμερική τα παιδιά χρησιμοποιήθηκαν ως «εργαζόμενα» σε στρατιωτικές επιχειρήσεις για την ανίχνευση ναρκών. Κατά τον 19ο αιώνα στην Αγγλία πολλά παιδιά ηλικίας 4-5 ετών προσλαμβάνονται να εργαστούν 13 ώρες ημερησίως σε εργοστάσια βαμβακουργίας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής δεν ξεφεύγουν από τον γενικό κανόνα καθώς παιδιά ηλικίας 7-12 ετών εκείνη την περίοδο αποτελούν το 1/3 του συνόλου του εργατικού δυναμικού στα εργοστάσια. Το ίδιο ισχύει και για τη Γερμανία καθώς και τη Γαλλία στις οποίες τα παιδιά συμπλήρωναν πολύωρη εργασία με αποτέλεμα να αρρωσταίνουν και να πεθαίνουν ή να παθαίνουν ατυχήματα μένοντας ανάπηρα ή να υποκύπτουν στην «κατάκτησή τους» από τη φυματίωση. Μετά το τέλος του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, το φαινόμενο της παιδικής εργασίας λαμβάνει σημαντικές διαστάσεις στη διεθνή κοινότητα. Ειδικότερα, στην πρώτη συνεδρία της Διεθνούς Διάσκεψης Εργασίας το 1919 με τις συμβάσεις 5 και 6 αντίστοιχα ορίζονται η ελάχιστη αποδεκτή ηλικία των εργαζόμενων στη βιομηχανία και ζητήματα που αφορούν τη νυχτερινή εργασία των νέων σε αυτήν. Με την 138η Σύμβαση πια το 1973 ορίζεται ότι η ηλικία του εργαζόμενου δεν πρέπει να είναι μικρότερη από την ηλικία που απαιτείται για την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (και όχι κάτω των 15 ετών). Το ίδιο ισχύει και βάσει του άρθρου 7 του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη και στα σημεία 20 έως 23 του κοινοτικού Χάρτη των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων των εργαζομένων το οποίο προβλέπει ότι «Η εργασία των παιδιών απαγορεύεται». Η ελάχιστη ηλικία για την ανάληψη εργασίας δεν μπορεί να είναι μικρότερη από την ηλικία κατά την οποία λήγει η υποχρεωτική σχολική φοίτηση, υπό την επιφύλαξη ευνοϊκότερων κανόνων για τους νέους και πλην περιορισμένων παρεκκλίσεων. Στη περίπτωση της Ελλάδας, κατά το 1997 οι ανήλικοι εργαζόμενοι ανερχόνται σε 79.000, ενώ 3.000 υπολογίζονται τα παιδιά που έχουν υποστεί εκμετάλλευση. Το ζήτημα αυτό διευρύνεται συνεχώς καθώς η λεγόμενη «κρυφή» εργασία στη βιοτεχνία και τη γεωργία γνωρίζει σοβαρή άνθηση. Από την έρευνα της «Unicef» το 2000 με θέμα «Τα παιδιά των φαναριών» προκύπτει ότι 5.800 παιδιά ζούσαν και εργάζονταν το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας στους δρόμους. Βάσει της ειδικής έρευνας της Unicef 152 εκατομμύρια παιδιά ανά τον κόσμο αναγκάζονται να συνεισφέρουν στον οικογενειακό προϋπολογισμό. Υπάρχει ωστόσο σύμφωνα με τη συγκεκριμένη έρευνα μια θετική εξέλιξη ως προς τον αριθμό των εργαζόμενων παιδιών που φαίνεται να μειώνεται. Το 2000 ο αριθμός αυτός αγγίζει τα 246 εκατομμύρια ενώ το 2016 παρουσιάζεται να φτάνει τα 152 εκατομμύρια. Η παιδική εργασία ως φαινόμενο προκύπτει ως αποτέλεσμα του αναλφαβητισμού, της περαιτέρω πτώχευσης των ήδη φτωχών οικογενειών, οι οποίες και έχουν διαρραγεί από πολέμους και εμφύλιες συρράξεις και δεν διαθέτουν τα μέσα να συντηρήσουν τα μέλη τους, να καλύψουν τις ανάγκες των υποσιτιζόμενων ατόμων, των ασθενών καθώς και τα παιδιά με ειδικές ανάγκες. Μια αντίληψη που κυριαρχεί για την παιδική εργασία που ωστόσο δεν ισχύει στην πραγματικότητα είναι πως αυτή πραγματοποιείται σε υπόγειες και παράνομες βιομηχανίες. Στην πραγματικότητα, οι υποθέσεις παιδικής εργασίας έχουν αναφερθεί και διώκονται σε βιομηχανίες όπως εστιατόρια, υπηρεσίες καθαρισμού και εργοστάσια.
Το φαινόμενο της παιδικής εργασίας συνιστά ένα ζήτημα το οποίο επηρεάζει την ανθρωπιά και την αξιοπρέπεια μας ως κόσμου γενικότερα και ως χώρας ειδικότερα. Γι’ αυτό το λόγο, η αντιμετώπιση του εν λόγω προβλήματος κρίνεται επιβεβλημένη για κάθε κοινωνία που επιθυμεί να πρεσβεύει τις αξίες του ανθρωπισμού και της δημοκρατίας. Σε μια πρώτη φάση, ενδείκνυται ως αναγκαία η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης με απώτερο στόχο όλοι να συνειδητοποιήσουν αφενός το μέγεθος της σοβαρότητας αυτού του κοινωνικού θέματος και αφετέρου την τεράστια ανάγκη επίλυσής του ή έστω περιορισμού του. Το Ιανουάριο 2011 στα πλαίσια της ευαισθητοποίησης και αφύπνισης των πολιτών ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, Μπαράκ Ομπάμα προσκάλεσε Αμερικανούς να επιμορφωθούν αναφορικά με αυτό το θέμα, ονομάζοντας αυτόν τον μήνα «Μήνα Πρόληψης για την Εθνική Δουλεία, Διακίνηση και Οικονομική εκμετάλλευση των ανθρώπων» («Slavery and Human Trafficking Prevention Month»). Παράλληλα, τις προσπάθειες αντιμετώπισης της εμπορίας ανθρώπων ενισχύουν με αποτελεσματικό τρόπο διεθνείς οργανισμοί. Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ) λόγου χάριν δραστηριοποιείται στο θέμα της ανθρώπινης εμπορίας σε σχέση με την καταναγκαστική εργασία, την κακοποίηση των διακινούμενων θυμάτων, των διακρίσεων στην εργασία και την ανοδική εργασία.
Η καταπολέμηση αυτού του πολυδιάστατου διεθνούς φαινομένου χρήζει μεγίστης σημασίας δεδομένου ότι η εμπορία ανθρώπων παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα και καθιστά την υπόληψη των εμπλεκομένων χωρών σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Κάθε παιδί δικαιούται να ζει σε ένα περιβάλλον το οποίο θα είναι ικανό να το σέβεται και να το προωθεί να αναπτύξει τις φυσικές, διανοητικές, ηθικές και αισθητικές ικανότητές του. Κάθε παιδί ανεξαιρέτως πρέπει να μπορεί να εκφράζει ελεύθερα τις απόψεις του για όλα όσα καθορίζουν τη ζωή του και να διεκδικεί τα δικαιώματά του. Μόνο κατ’ αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουμε να διατηρήσουμε ακέραιες τις ανθρώπινες αξίες που πρώτη η Ευρώπη διακήρυξε στα χρόνια του Διαφωτισμού και συμπυκνωθήκαν στο τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης «Ελευθερία , Ισότητα, Αδελφοσύνη». Πρέπει στην ουσία να όλοι να συνειδητοποιήσουμε πως η εξασφάλισης της παγκόσμιας δημοκρατίας και ειρήνης είναι πρακτική ανάγκη και υποχρέωση όλων μας.
ΠΗΓΕΣ
UNITED NATIONS, Office on drugs and crimes, Human Trafficking, διαθέσιμο στο:
https://www.unodc.org/unodc/en/human-trafficking/what-is-human-trafficking.html
POLARIS, Myths, Facts, and Statistics διαθέσιμο στο:
https://polarisproject.org/myths-facts-and-statistics/
UNITED NATIONS, World Day Against Trafficking in Persons 30 July, διαθέσιμο στο:
https://www.un.org/en/observances/end-human-trafficking-day
Τσουβέλας, Γ. (2011). Παιδική εργασία, Στο Ο. Γιωτάκος, Μ. Τσιλιάκου & Α. Τσίτσικα (Eπιμ. Έκδ.), Κακοποίηση παιδιού και εφήβου, διαθέσιμο στο:
ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΑ, Η εμπορία ανθρώπων ως μορφή οργανωμένου εγκλήματος και ως παραβίαση ατομικών δικαιωμάτων. Διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό κανονιστικό πλαίσιο πρόληψης και αντιμετώπισης, 2015, διαθέσιμο στο:
http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/handle/unipi/6591
ΓΡΑΦΕΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ TRAFFICKING, Trafficking and Smuggling από τον Ορισμό στην Πράξη, διαθέσιμο στο:
https://eody.gov.gr/wp-content/uploads/2019/12/Trafficking_and_smuggling.pdf