Γράφει ο Αριστείδης Κυπριώτης
Στις 8 Ιουνίου 2023, ο Καναδάς και το Βασίλειο της Ολλανδίας (Ολλανδία) κατέθεσαν στην Γραμματεία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (ΔΔΧ) κοινή προσφυγή κατά της Αραβικής Συριακής Δημοκρατίας (Συρία) σχετικά με την ερμηνεία και εφαρμογή της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων και Άλλης Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (ΣΚΒ). Η προσφυγή αυτή, ακολουθεί την επίσης κοινή Δήλωση Παρέμβασης των δύο κρατών υπέρ της Ουκρανίας στην υπόθεση Ισχυρισμοί περί Γενοκτονίας υπό τη Σύμβαση για την Πρόληψη και την Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας (Ουκρανία κατά Ρωσικής Ομοσπονδίας με 32 κράτη παρεμβαίνοντα), την οποία το ΔΔΧ έκρινε παραδεκτή σύμφωνα με το Καταστατικό του (Καταστατικό ΔΔΧ). Συνεπώς, Καναδάς και Ολλανδία συσπειρώνονται εκ νέου, ισχυριζόμενα αμφότερα τα κράτη αυτά ότι έχουν λάβει χώρα παραβιάσεις της ΣΚΒ εκ μέρους της Συρίας. Η παρούσα προσφυγή δε, συνοδεύεται από αίτημα λήψης προσωρινών μέτρων για τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων των προσφευγόντων κρατών, τα οποία απορρέουν από τη ΣΚΒ. Αυτά τα δικαιώματα έχουν ως στόχο, όπως αναφέρεται στο προοίμιό της, να αποβεί πιο αποτελεσματική η προστασία των ατόμων έναντι των βασανιστηρίων και άλλων μορφών κακομεταχείρισης σε παγκόσμιο επίπεδο.
Στη συγκεκριμένη ανάλυση περιλαμβάνονται δύο βασικές θεματικές ενότητες. Η πρώτη, αφορά τις συνθήκες και τα πραγματικά περιστατικά που λαμβάνουν χώρα τουλάχιστον την τελευταία δεκαετία, στη Συρία και τα οποία εμπίπτουν στις απαγορευτικές διατάξεις της ΣΚΒ, ενώ στη δεύτερη αναπτύσσονται οι προϋποθέσεις παραδεκτής άσκησης ενός αιτήματος λήψης προσωρινών μέτρων, όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί από τη νομολογία του ΔΔΧ.
Αρχικά, θα πρέπει να τονιστεί ότι οι υποχρεώσεις που αναλαμβάνουν τα κράτη αναφορικά με την αποχή από ενέργειες που συνιστούν βασανιστήρια, έχουν ως στόχο τη διασφάλιση της προστασίας τόσο της προσωπικής ελευθερίας όσο και της σωματικής ακεραιότητας των προσώπων. H ΣΚΒ ορίζει, στο Άρθρο 1, τα βασανιστήρια ως πράξεις με τις οποίες σκοπίμως προκαλείται σωματικός ή ψυχικός πόνος σε ένα πρόσωπο για την επιδίωξη ενός από τους αναγραφόμενους σκοπούς, όταν αυτές οι πράξεις τελούνται από κάποιον δημόσιο λειτουργό ή με την υποκίνηση αυτού. Το ΔΔΧ είχε την ευκαιρία το 2012 στην υπόθεση Ερωτήσεις σχετικά με την Υποχρέωση για Δίωξη ή Έκδοση (Βέλγιο κατά Σενεγάλης) και δήλωσε ρητά ότι η απαγόρευση των βασανιστηρίων αποτελεί κανόνα αναγκαστικού διεθνούς δικαίου (jus cogens), κανόνας δηλαδή απόλυτου χαρακτήρα, από τον οποίο δεν επιτρέπεται παρέκκλιση από το σύνολο των κρατών, ανεξάρτητα από το αν έχουν επικυρώσει και δεσμεύονται από τη ΣΚΒ. Στην ίδια δήλωση είχαν προβεί αρκετά νωρίτερα το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) και το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την Πρώην Γιουγκοσλαβία (ΔΠΔΓ). Αποφασιστικότερη, βέβαια, σε σχέση με όλα τα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα, φαίνεται να υπήρξε η δράση της Επιτροπής για την Ευθύνη των Υπαιτίων (του Πρώτου Παγκοσμίου) Πολέμου και Επιβολής Ποινών, η οποία μόλις το 1919 στην Προκαταρκτική Διάσκεψη Ειρήνης συμπέρανε ότι τα βασανιστήρια σε διεθνές επίπεδο συνιστούν έγκλημα, που προκαλεί «αιώνια ντροπή σε όσους το τελούν».
Το χρονικό των κατάφωρων παραβιάσεων της ΣKB από τη Συρία έχει ως αφετηρία την πραγματοποίηση των αραβικών εξεγέρσεων από το 2011 και την αμφισβήτηση των περισσότερων συγκεντρωτικών καθεστώτων της περιοχής. Μεταξύ αυτών, το συριακό καθεστώς του Άσαντ αντιμετώπιζε πλέον μία γενικευμένη λαϊκή δυσαρέσκεια, η οποία αποδιδόταν στα υψηλά ποσοστά διαφθοράς και στον επιδεικτικό πλουτισμό της καθεστωτικής ελίτ. Η δυσαρέσκεια μετουσιώθηκε σε ένοπλη εξέγερση κατά της κυβέρνησης, με την τελευταία να καταφεύγει σταδιακά σε χρήση βίας και σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προς καταστολή της εξέγερσης. Η σοβαρότητα αυτών των παραβιάσεων οδήγησε την Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων, υπεύθυνη για τον έλεγχο εφαρμογής της ΣΚΒ, να εκφράσει εκείνη την περίοδο τη «βαθιά ανησυχία της» για πολυάριθμες και τεκμηριωμένες παραβιάσεις της ΣΚΒ, κυρίως μέσω πράξεων βασανιστηρίων, κακής μεταχείρισης κρατουμένων και συστηματικών επιθέσεων κατά αμάχου πληθυσμού. Το 2021, η Ανεξάρτητη Διεθνής Επιτροπή Έρευνας σχετικά με την Αραβική Δημοκρατία της Συρίας, στη βάση εντολής από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, επιβεβαίωσε την ύπαρξη μη-διεθνούς ένοπλης σύρραξης στο έδαφος της Συρίας ήδη από το 2012.
Στα πλαίσια αυτής της εμφύλιας σύρραξης, έχει υπάρξει και εξακολουθεί να είναι πάγια η πολιτική της συριακής κυβέρνησης να χρησιμοποιεί τακτικές βασανισμού και κακοποίησης μελών της αντιπολίτευσης με σκοπό είτε την απόσπαση πληροφοριών είτε την τιμώρησή τους για τη συμμετοχή τους σε διαδηλώσεις διαμαρτυρίας. Κατά τη διάρκεια αυτών των διαδηλώσεων, αστυνομικές και στρατιωτικές δυνάμεις απροκάλυπτα προχωρούν σε αυθαίρετες συλλήψεις και φυλακίσεις ειρηνικών διαδηλωτών κατόπιν ρατσιστικών στοχοποιήσεων κάθε μορφής, με τα θύματα να διαβιούν κάτω από αποτρόπαιες συνθήκες κράτησης. Μεταξύ των θυμάτων συγκαταλέγονται και ανήλικα παιδιά, τα οποία ipso facto αποτελούν ευάλωτη ομάδα, υποκείμενη σε ιδιαίτερο προστατευτικό καθεστώς υπό το διεθνές δίκαιο. Όσα από αυτά καταφέρνουν να μην υποκύψουν στους πολλαπλούς σωματικούς τραυματισμούς τους, στερούνται κάθε αξιοπρεπή αντιμετώπιση από τους υπεύθυνους των κέντρων κράτησης. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία πρώην κρατούμενου στις φυλακές Ouqab του Λιβάνου, ο οποίος κατέθεσε: «Για δύο χρόνια, δύο μήνες και είκοσι μία ημέρες δεν έβλεπα το φως του ήλιου. Ένιωθα σαν να βρισκόμουν μέσα σε έναν τάφο».
Πρέπει να τονιστεί ότι οι ως άνω απάνθρωπες και εξευτελιστικές πράξεις καταλογίζονται στο κράτος της Συρίας, σύμφωνα με το Άρθρο 8 του Σχεδίου Άρθρων της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου για την Ευθύνη των Κρατών για Διεθνώς Άδικες Πράξεις, είτε αυτή ενεργεί μέσω δημόσιων αρχών και λειτουργών της είτε μέσω παραστρατιωτικών οργανώσεων. Αυτές οι οργανώσεις εξοπλίζονται από την κυβέρνηση και ενεργούν σύμφωνα με τις οδηγίες της, ενώ πιο έντονη δράση φαίνεται να έχει αναπτύξει η οργάνωση των Shabiha. Αναρίθμητες είναι οι αναφορές κατοίκων της Συρίας για τη διενέργεια εφόδων από μέλη τέτοιων οργανώσεων στις κατοικίες τους και τη χρήση σεξουαλικής βίας με σκοπό τον εκφοβισμό και την τιμώρηση όσων αντιπολιτεύονται την καθεστηκυία τάξη. Συγκεκριμένα, όσον αφορά στον βιασμό ως μορφή σεξουαλικής βίας, το ΔΠΔΓ στην υπόθεση Εισαγγελία κατά Delalic έκρινε ότι ο βιασμός συνιστά μορφή βασανιστηρίων στον βαθμό που εμπίπτει στον ορισμό αυτών, σύμφωνα με το Καταστατικό του ΔΠΔΓ. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι ο ορισμός αυτός είναι ταυτόσημος με αυτόν της ΣΚΒ.
Υπεισερχόμενοι δε στο ζήτημα των προσωρινών μέτρων τα οποία αιτήθηκαν Καναδάς και Ολλανδία κατά της Συρίας, οφείλουμε να αναφέρουμε ότι τα δύο προσφεύγοντα κράτη ασκούν ένα δικαίωμα, το οποίο παρέχεται σαφώς από το Άρθρο 41 του Καταστατικού ΔΔΧ. Μέσω αυτής της αίτησης, τα δύο κράτη ζητούν καταρχήν την παύση των απαγορευμένων από τη ΣΚΒ πράξεων στη Συρία. Τα κριτήρια λήψης των προσωρινών μέτρων έχουν παγιωθεί μέσα από την πρακτική του ίδιου του ΔΔΧ και έχουν ληφθεί υπόψη και στην πιο πρόσφατη απόφασή του για λήψη προσωρινών μέτρων στην υπόθεση Ουκρανία κατά Ρωσικής Ομοσπονδίας. Τα κριτήρια αυτά επικεντρώνονται στην διαπίστωση εκ μέρους του ΔΔΧ προφανούς δικαιοδοσίας, στενής σχέσης ανάμεσα στα προσωρινά μέτρα και τα δικαιώματα που επιδιώκουν να προστατεύσουν με αυτά τα προσφεύγοντα κράτη και, τέλος, επείγουσας κατάστασης που μπορεί να προκαλέσει επικίνδυνη και ανεπανόρθωτη βλάβη.
Αρχικά, το ΔΔΧ εξετάζει αν οι διατάξεις, τις οποίες επικαλούνται τα προσφεύγοντα κράτη, αποτελούν τη βάση προκειμένου να θεμελιωθεί η δικαιοδοσία του επί της διαφοράς. Σε περίπτωση ερμηνείας ή εφαρμογής οποιασδήποτε σύμβασης, όπως στην υπόθεση την οποία αφορά η παρούσα ανάλυση, δύναται να θεμελιωθεί η δικαιοδοσία του δικαστηρίου στις διατάξεις αυτής της σύμβασης, όταν οι καταγγελλόμενες από τα προσφεύγοντα κράτη πράξεις υπάγονται στις απαγορεύσεις αυτής. Επιπλέον, το ΔΔΧ θα ελέγξει αν υφίσταται πράγματι διεθνής διαφορά ανάμεσα στα αντίδικα κράτη ως προς την ερμηνεία ή εφαρμογή της σύμβασης, λαμβάνοντας υπόψιν του όλες τις δηλώσεις και τα έγγραφα που έχουν ανταλλάξει τα κράτη σε διμερές και πολυμερές επίπεδο. Εν προκειμένω, Καναδάς και Ολλανδία επιχειρούν να θεμελιώσουν τη δικαιοδοσία του ΔΔΧ στο Άρθρο 30 της ΣΚΒ, το οποίο πράγματι προβλέπει την προσφυγή στο ΔΔΧ ως το έσχατο μέσο επίλυσης οποιασδήποτε διαφοράς η οποία ανακύπτει από την εφαρμογή ή ερμηνεία της ΣΚΒ. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι και τα τρία αντίδικα κράτη έχουν επικυρώσει τη ΣΚΒ και άρα δεσμεύονται από το σύνολο των άρθρων της, συμπεριλαμβανομένου και του Άρθρου 30. Τόσο ο Καναδάς όσο και η Ολλανδία έχουν κοινοποιήσει πλήθος ρηματικών διακοινώσεων στην Συρία ζητώντας διαπραγματεύσεις σχετικά με τις συριακές παραβιάσεις της ΣΚΒ, ενώ στις 12 Μαρτίου 2021 προχώρησαν σε κοινή δήλωσή τους δηλώνοντας την πρόθεση τους να φέρουν τη Συρία προ των ευθυνών της για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την τέλεση βασανιστηρίων.
Στη συνέχεια, τα δικαιώματα τα οποία επιδιώκουν να προστατεύσουν τα προσφεύγοντα κράτη θα πρέπει να επιδέχονται δικαστικής προστασίας, και να βρίσκονται σε συνάφεια με τα προσωρινά μέτρα, η λήψη των οποίων ζητείται. Στην αίτηση τους, Καναδάς και Ολλανδία υποστηρίζουν ότι δικαιούνται να ζητούν από τη Συρία να λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα για την αποτροπή και την τιμώρηση πράξεων που συνιστούν βασανιστήρια εντός του εδάφους της, δεδομένου ότι το παρόν αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της Σύμβασης. Ειδικότερα, προβάλλουν ότι δεν απαιτείται να αποδείξουν την ύπαρξη ιδιαίτερου έννομου συμφέροντος ή ζημία στο κράτος τους από τις παραβιάσεις της Συρίας, επικαλούμενες την απόφαση του ΔΔΧ στην υπόθεση Βέλγιο κατά Σενεγάλης. Στην απόφασή του το δικαστήριο επεσήμανε ότι η ΣΚΒ καθιερώνει υποχρεώσεις με ισχύ «έναντι όλων» (erga omnes) και συνεπώς, κάθε κράτος νομιμοποιείται να επικαλεστεί την ευθύνη άλλου για τις συγκεκριμένες συμβατικές υποχρεώσεις.
Καταληκτικά, πρέπει να αποδειχθεί ότι η μη έκδοση αποφάσεως περί της λήψεως προσωρινών μέτρων από το δικαστήριο πρόκειται να προκαλέσει ανεπανόρθωτη βλάβη όσον αφορά την άσκηση των δικαιωμάτων των προσφευγόντων κρατών. Γι’ αυτό είναι επιτακτική η ύπαρξη επείγουσας κατάστασης, η οποία υφίσταται όταν οι καταγγελλόμενες και επικίνδυνες πράξεις μπορούν να συμβούν οποτεδήποτε πριν από την τελική απόφαση του δικαστηρίου. Στην προκειμένη περίπτωση κατά της Συρίας, τα δύο αντίδικα κράτη βασίζουν την ύπαρξη επείγουσας κατάστασης για την έκδοση απόφασης περί της λήψης προσωρινών μέτρων στις συνεχείς συριακές παραβιάσεις, οι οποίες προβλέπεται να συνεχιστούν αμείωτες, σε όλη τη διάρκεια της εκκρεμούσας διαδικασίας ενώπιον του ΔΔΧ, σε περίπτωση που δεν εκδοθεί απόφαση αναφορικά με τη λήψη προσωρινών μέτρων. Αν αυτή η πρόβλεψη γίνει πραγματικότητα, τότε θα έχει προσβληθεί σύμφωνα με τους προσφεύγοντες το δικαίωμά τους να αξιώνουν από τη Συρία τήρηση των erga omnes υποχρεώσεών της όπως αυτές απορρέουν από τη ΣΚΒ.
Στο παρελθόν, το ΔΔΧ είχε αναφέρει πως «δεν θα παρεκκλίνει από την πάγια νομολογία του, εκτός αν βρει πολύ ιδιαίτερους λόγους να το κάνει αυτό». Στην υπόθεση Εφαρμογή της Διεθνούς Σύμβασης για την Εξάλειψη Όλων των Μορφών Φυλετικών Διακρίσεων (Γεωργία κατά Ρωσίας), το ΔΔΧ στην απόφασή του για τη λήψη προσωρινών μέτρων, αφού εξέτασε την ικανοποίηση όλων των ανωτέρω κριτηρίων, στάθηκε πιο εμφατικά στο ζήτημα της ανεπανόρθωτης βλάβης και της κατεπείγουσας ανάγκης. Το ΔΔΧ, μεταξύ άλλων, έλαβε υπόψιν του την «εξαιρετική και πολύπλοκη κατάσταση» που βιώνει ο «ευάλωτος» γεωργιανός πληθυσμός σε περιοχές παρακείμενες της Γεωργίας από τη Ρωσία, η οποία κατάσταση εξαιτίας της «συνεχούς έντασης» κατέληξε να είναι «ασταθής και μπορούσε να μεταβληθεί ραγδαία». Είναι πιθανό, λοιπόν, το ΔΔΧ να επικαλεστεί αυτό το νομολογιακό προηγούμενο στην υπόθεση Καναδάς/Ολλανδία κατά Συρίας, δεδομένης της επίσης ευάλωτης θέσης του κατοίκων της τελευταίας από τις συνεχιζόμενες παραβιάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων τους.
Συνοψίζοντας, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε τον σοβαρό χαρακτήρα της παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από κάθε πράξη βασανισμού, απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης. Όπως έχει γλαφυρά υποστηριχθεί «τα βασανιστήρια αγιάτρευτα χαράσσονται μέσα (στο θύμα), ακόμα και όταν κανένα κλινικά αντικειμενικό σημάδι δεν μπορεί να εντοπιστεί». Ο Καναδάς και η Ολλανδία αποφάσισαν να ομοδικήσουν ενώπιον του ΔΔΧ βάζοντας ένα τέλος στην μακρά περίοδο των συριακών παραβιάσεων. Όσο για την εκκρεμή απόφαση προσωρινών μέτρων κατά της Συρίας, αξίζει να αναφερθεί η σημασία αυτών των μέτρων στο επίπεδο της διεθνούς προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η σημασία αυτή αναδεικνύεται από τα λόγια του Antônio Augusto Cançado Trindade, πρώην μέλους του ΔΔΧ, σχετικά με τη διαταγή του ΔΔΧ στην υπόθεση Βέλγιο κατά Σενεγάλης: «…αυτά εδώ (τα προσωρινά μέτρα) προστατεύουν ατομικά δικαιώματα και εμφανίζονται προικισμένα με έναν χαρακτήρα, παραπάνω από προληπτικό, ειλικρινά ενός φύλακα-άγγελου».
Πίνακας Πηγών:
- Διεθνές Δικαστήριο για τη Δίωξη Προσώπων Υπευθύνων για Σοβαρές Παραβιάσεις του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου τετελεσμένων στο Έδαφος της Πρώην Γιουγκοσλαβίας από το 1991 (1998) Υπόθεση Εισαγγελία κατά Delalic. 16 Νοεμβρίου. (International Tribunal for the Prosecution of Persons Responsible for Serious Violations of International Humanitarian Law Committed in the Territory of the Former Yugoslavia since 1991 (1998) Case of Prosecutor versus Delalic. 16 November). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icty.org/x/cases/mucic/tjug/en/981116_judg_en.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Διεθνές Δικαστήριο για τη Δίωξη Προσώπων Υπευθύνων για Σοβαρές Παραβιάσεις του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου τετελεσμένων στο Έδαφος της Πρώην Γιουγκοσλαβίας από το 1991 (1998) Υπόθεση Εισαγγελία κατά Furundija. 10 Δεκεμβρίου. (International Tribunal for the Prosecution of Persons Responsible for Serious Violations of International Humanitarian Law Committed in the Territory of the Former Yugoslavia since 1991 (1998) Case of Prosecutor versus Furundija. 10 December). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icty.org/x/cases/furundzija/tjug/en/fur-tj981210e.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (2008) Υπόθεση Εφαρμογή της Διεθνούς Σύμβασης για την Εξάλειψη Όλων των Μορφών Φυλετικών Διακρίσεων (Γεωργία κατά Ρωσικής Ομοσπονδίας), Προσωρινά Μέτρα, Διαταγή. 15 Οκτωβρίου. (International Court of Justice (2008) Case of Application of the International Convention on the Elimination of all Forms of Racial Discrimination (Georgia versus Russian Federation), Provisional Measures, Order. 15 October). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icj-cij.org/sites/default/files/case-related/140/140-20081015-ORD-01-00-EN.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (2009) Υπόθεση Ερωτήσεις σχετικά με την Υποχρέωση για Δίωξη ή Έκδοση (Βέλγιο κατά Σενεγάλης), Προσωρινά Μέτρα, Διαταγή, Διισταμένη άποψη του δικαστή Cançado Trindade. 28 Μαΐου. (International Court of Justice (2009) Case of Questions relating to the Obligation to Prosecute or Extradite (Belgium versus Senegal), Provisional Measures, Order, Dissenting Opinion of Judge Cançado Trindade. 28 May). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icj-cij.org/sites/default/files/case-related/144/144-20090528-ORD-01-03-EN.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (2009) Υπόθεση Ερωτήσεις σχετικά με την Υποχρέωση για Δίωξη ή Έκδοση (Βέλγιο κατά Σενεγάλης), Προσωρινά Μετρά, Διαταγή. 28 Μαΐου. (International Court of Justice (2009) Case of Questions relating to the Obligation to Prosecute or Extradite (Belgium versus Senegal), Provisional Measures, Order. 28 May). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icj-cij.org/sites/default/files/case-related/144/144-20090528-ORD-01-00-EN.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (2012) Υπόθεση Ερωτήσεις σχετικά με την Υποχρέωση για Δίωξη ή Έκδοση (Βέλγιο κατά Σενεγάλης). 20 Ιουλίου. (International Court of Justice (2012) Questions relating to the Obligation to Prosecute or Extradite (Belgium versus Senegal). 20 July. [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icj-cij.org/sites/default/files/case-related/144/144-20120720-JUD-01-00-EN.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (2022) Υπόθεση Ισχυρισμοί Γενοκτονίας υπό τη Σύμβαση για την Πρόληψη και την Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας (Ουκρανία κατά Ρωσικής Ομοσπονδίας, Προσωρινά Μέτρα, Διαταγή. 16 Μαρτίου. (International Court of Justice (2022) Case of Allegations of Genocide under the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Ukraine versus Russian Federation), Provisional Measures, Order. 16 March). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icj-cij.org/sites/default/files/case-related/182/182-20220316-ord-01-00-en.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (2023) Υπόθεση Ισχυρισμοί Γενοκτονίας υπό τη Σύμβαση για την Πρόληψη και την Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας (Ουκρανία κατά Ρωσικής Ομοσπονδίας), Παραδεκτό των Δηλώσεων Παρέμβασης, Διαταγή. 5 Ιουνίου. (International Court of Justice (2023) Case of Allegations of Genocide under the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Ukraine versus Russian Federation), Admissibility of the Declarations of Intervention, Order. 5 June). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icj-cij.org/sites/default/files/case-related/182/182-20230605-ORD-01-00-EN.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (2023) Υπόθεση Εφαρμογή της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων και Άλλης Σκληρής, Απάνθρωπη ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (Καναδάς και Ολλανδία κατά Αραβικής Συριακής Δημοκρατίας), Αίτημα για λήψη προσωρινών μέτρων. 8 Ιουνίου. (International Court of Justice (2023) Case of Application of the Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (Canada and the Netherlands versus Syrian Arab Republic), Request for indication of provisional measures. 8 June). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icj-cij.org/sites/default/files/case-related/188/188-20230608-REQ-01-00-EN.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (2023) Υπόθεση Εφαρμογή της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων και Άλλης Σκληρής, Απάνθρωπη ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (Καναδάς και Ολλανδία κατά Αραβικής Συριακής Δημοκρατίας), Κοινή Προσφυγή έναρξης διαδικασιών. 8 Ιουνίου. (International Court of Justice (2023) Case of Application of the Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (Canada and the Netherlands versus Syrian Arab Republic), Joint Application instituting proceedings. 8 June. [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icj-cij.org/sites/default/files/case-related/188/188-20230608-APP-01-00-EN.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Διεθνείς Σχέσεις Καναδά (2021) Κοινή Δήλωση του Καναδά και του Βασιλείου της Ολλανδίας σχετικά με τη συνεργασία τους ως προς την αποδοχή από τη Συρία της ευθύνης της. 12 Μαρτίου. (Global Affairs Canada (2021) Joint Statement of Canada and the Kingdom of the Netherlands regarding their cooperation in holding Syria to account. 12 March). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.canada.ca/en/global-affairs/news/2021/03/joint-statement-of-canada-and-the-kingdom-of-the-netherlands-regarding-their-cooperation-in-holding-syria-to-account.html. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Επιτροπή για την Ευθύνη των Υπαιτίων του Πολέμου και Επιβολής Ποινών (1920) Αναφορά που παρουσιάστηκε στην Προκαταρκτική Διάσκεψη Ειρήνης. Αμερικανικό Περιοδικό Διεθνούς Δικαίου, 14(1 / 2), 95-154. (Commission on the Responsibility of the Authors of the War and on Enforcement of Penalties (1920) Report presented to the Preliminary Peace Conference. American Journal of International Law, 14(1 / 2), 95-154. [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.jstor.org/stable/2187841. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου, Σχέδιο Άρθρων για την Ευθύνη των Κρατών για Διεθνώς Άδικες Πράξεις, Επετηρίδα της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου, Τόμος ΙΙ, Μέρος Δύο. Νοέμβριος 2001. (International Law Commission, Draft Articles on the Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, Yearbook of the International Law Commission, Volume II, Part Two. November 2001). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/9_6_2001.pdf. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (2001) Υπόθεση Al-Adsani κατά Ηνωμένου Βασιλείου. 21 Νοεμβρίου. (European Court of Human Rights (2001) Case of Al-Adsani versus the United Kingdom. 21 November). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://hudoc.echr.coe.int/fre#{%22languageisocode%22:[%22ENG%22],%22appno%22:[%2235763/97%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-59885%22]} . (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Νάσκου-Περράκη Π. (2019) Δικαιώματα του Ανθρώπου (2η έκδ.). Εκδόσεις Σάκκουλα.
- Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, Καταστατικό Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης. 18 Απριλίου 1946. (United Nations, Statute of the International Court of Justice. 18 April 1946). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.icj-cij.org/statute. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και Άλλης Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας. 10 Δεκεμβρίου 1984. (United Nations, Convention against Torture and Other Cruel, Inhumane or Degrading Treatment or Punishment. 10 December 1984). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/convention-against-torture-and-other-cruel-inhuman-or-degrading. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, Αναφορά Ανεξάρτητης Διεθνούς Επιτροπής Έρευνας για την Αραβική Συριακή Δημοκρατία. 21 Ιανουαρίου 2021. (United Nations, Report of the Independent International Commission of Inquiry on the Syrian Arab Republic. 21 January 2021). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G21/014/36/PDF/G2101436.pdf?OpenElement. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, Εξέταση από την Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων της εφαρμογής της Σύμβασης στην Αραβική Συριακή Δημοκρατία κατόπιν έλλειψης μιας ειδικής αναφοράς που ζητήθηκε σύμφωνα με το Άρθρο 19, παράγραφος 1, in fine – Συμπερασματικές Παρατηρήσεις της Επιτροπής κατά των Βασανιστηρίων. 29 Ιουνίου 2012. (United Nations, Consideration by the Committee against Torture of the implementation of the Convention in the Syrian Arab Republic in the absence of a special report requested pursuant to article 19, paragraph 1, in fine – Concluding Observations of the Committee against Torture. 29 June 2012). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://digitallibrary.un.org/record/731371?ln=ru. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, Αναφορά Ανεξάρτητης Διεθνούς Επιτροπής Έρευνας για την Αραβική Συριακή Δημοκρατία. 11 Μαρτίου 2021. (United Nations, Report of the Independent International Commission of Inquiry on the Syrian Arab Republic. 11 March 2021). [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G21/059/73/PDF/G2105973.pdf?OpenElement. (τελευταία πρόσβαση 23/07/2023)
- Χείλα Ε. (2020) Διεθνής Κοινότητα και Εύθραυστα Κράτη. Εκδόσεις Ποιότητα.
- Améry J. (1980) At the Mind’s Limits: Contemplations by a Survivor on Auschwitz and its Realities. Edition Indiana University Press.
- Donnelly J. (2013) Universal Human Rights in Theory and Practice (3rd ed.). Cornell University Press.