Γράφει ο Βαλάσης Σιμιτσής
Το φαινόμενο των υβριδικών απειλών εξελίσσεται με τα χρόνια όλο και περισσότερο και η χρήση τους εντείνεται τόσο από κρατικούς, όσο και από μη κρατικούς δρώντες. Είναι μια μέθοδος ευρέως διαδεδομένη, αφού δεν χρειάζεται πολλά μέσα, είναι πολύ αποτελεσματική, δύσκολα ανιχνεύεται και δεν επιφέρει ανθρώπινες απώλειες. Η Ελλάδα κατέχει μια ξεχωριστή θέση στο γεωπολιτικό και γεωοικονομικό χάρτη. Αποτελεί μια χώρα γέφυρα της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τις χώρες του Μάγκρεμπ και της Μέσης Ανατολής. Η θέση της αυτή της προσδίδει ορισμένα προνόμια, παράλληλα όμως μπορεί να γίνει και πηγή απειλών για την ασφάλεια της. Οι κύριες υβριδικές απειλές που η Ελλάδα καλείται να αντιμετωπίσει είναι το προσφυγικό ζήτημα, οι απειλές που επέρχονται της χρήσης σύγχρονων τεχνολογικών μέσων, και τέλος το lawfare.
Χαρακτηριστικό των απειλών αυτών είναι πως παρουσιάζουν εξαιρετική οργάνωση και οι στόχοι τους ποικίλουν, από τον εκβιασμό κρατών ή θεσμών, στη δημιουργία βλαβών σε κύριες υποδομές (χρηματοπιστωτικό σύστημα), ακόμη και στη ψυχολογία των πολιτών ενός κράτους. Με κάποιες από αυτές ερχόμαστε καθημερινά αντιμέτωποι (fake news, προπαγάνδα) και άλλες μας απασχολούν κατά καιρούς (κυβερνοεπιθέσεις, σαμποτάζ, προσφυγική κρίση). Επιπλέον, όλοι οι μεγάλοι διεθνείς οργανισμοί (ΟΗΕ, Ε.Ε) αλλά και το ΝΑΤΟ, έχουν κινητοποιηθεί για την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών, καθώς αποτελούν πρόκληση για την ασφάλεια των σύγχρονων δημοκρατιών.
Αρχικά, για να καταστεί μια απειλή ως υβριδική προϋποθέτει να είναι πολυδιάστατη, να μπορεί δηλαδή να πλήξει πολλούς τομείς. Οι τομείς αυτοί μπορεί να είναι ο οικονομικός, ο πολιτικός, ο ψυχολογικός, ο στρατιωτικός κ.α.. Στην ολοκληρωμένη τους μορφή, εμπεριέχονται όλοι οι τομείς. Τέλος, δημιουργεί ένα θολό σημείο μεταξύ της κατάστασης του πολέμου και της ειρήνης. Το τελευταίο αυτό στοιχείο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι η ύπαρξη μιας υβριδικής απειλής τοποθετεί μια χώρα σε μια κατάσταση «συνεχούς επαγρύπνησης» λόγω της ύπαρξης απειλής, υπονόμευσης της τάξης και της ασφάλειας, από την άλλη όμως διαφέρει από μια πολεμική κατάσταση που οι απειλές είναι πολλές και συνεχείς
Επιπλέον, είναι δύσκολο να οριστεί ένα φαινόμενο το οποίο έχει τη τάση συνεχώς να εξελίσσεται και να προσαρμόζεται στις εκάστοτε συνθήκες με αποτέλεσμα το φάσμα του να μεγαλώνει διαρκώς. Η έλλειψη συμφωνίας για τον ορισμό του υβριδικού πολέμου οδηγεί αυτόματα σε μία έλλειψη κατανόησης του όρου, μη ορθής χρήσης του και κατά συνέπεια δυσκολία στην υιοθέτηση μιας κοινής πολιτικής για την αντιμετώπισή του. Επομένως και στη χώρα μας, μια απειλή κατηγοριοποιείται ως ασύμμετρη ή υβριδική ασυναίσθητα και πολλές φορές λανθασμένα.
Στα πλαίσια του άρθρου θα γίνει χρήση του ορισμού που έχει δοθεί από το Hybrid CoE (the European center of excellence for countering hybrid threats) οι υβριδικές απειλές αφορούν «μια ενέργεια που προέρχεται από ένα κρατικό ή μη κρατικό δρώντα, σκοπός της οποίας είναι η υπονόμευση ή το πλήγμα σε ένα στόχο επηρεάζοντας τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε τοπικό, περιφερειακό ή θεσμικό επίπεδο. Οι πράξεις αυτές συντονίζονται, συγχρονίζονται και σκόπιμα στοχεύουν δημοκρατικά κράτη και θεσμούς στα αδύναμα σημεία τους. Οι δράσεις αυτές μπορεί έχουν πολιτικούς, οικονομικούς, στρατιωτικούς ή πληροφοριακούς στόχους. Ο σχεδιασμός τους είναι τέτοιος που χρησιμοποιούν ένα ευρύ φάσμα μεθόδων για να μένουν κάτω από το όριο ανίχνευσης με τη μέγιστη δυνατή απόδοση».
Αναφορικά με το προσφυγικό ζήτημα, το 2016 θεωρείται η χρονιά έναρξης της προσφυγικής κρίσης για τη χώρα μας. Τη χρονιά αυτή η χώρα μας αποτέλεσε χώρα υποδοχής μεγάλων κυμάτων προσφύγων. Οι πρόσφυγες αυτοί αναγκάζονται μέχρι σήμερα να εγκαταλείψουν τις χώρες τους σε αναζήτηση ενός καλύτερου και ασφαλέστερου μέλλοντος για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Σύμφωνα με στοιχεία του ελληνικού υπουργείου μετανάστευσης και ασύλου, το 46% των ατόμων που εισήλθαν στην Ελλάδα, από χερσαία και θαλάσσια σύνορα, προέρχονται από Συρία, 24% από Αφγανιστάν, 15% από Ιράκ, 5% από Πακιστάν και 3% από Ιράν (1.1.2016 – 31.10.2016 – Υπουργείο Μετανάστευσης).
Αρχικά, η ύπαρξη προσφυγικών ροών μπορεί να αποτελέσει αιτία έξαρσης εσωτερικών συγκρούσεων, εξαιτίας της κρίσης ταυτότητας που προκαλείται μετά από την υποδοχή και φιλοξενία προσφυγικών κυμάτων. Τα κύματα αυτά εκλαμβάνονται από την κυρίαρχη εθνοτική ομάδα ως απειλή αλλοίωσης της ταυτότητας της. Ιδιαίτερα στη περίπτωση των προσφύγων από χώρες όπως Συρία, Ιράν και Αφγανιστάν παρατηρείται μια σύγκρουση εθνικο-θρησκευτικών ταυτοτήτων με αποτέλεσμα τη πρόκληση ξενοφοβικών αισθημάτων από τους κατοίκους της χώρας υποδοχής. Αυτό με τη σειρά του οδηγεί σε μια άνοδο της ακροδεξιάς, φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί σε πολλές δυτικές χώρες τα τελευταία χρόνια. Δεύτερον, για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, κύματα προσφύγων και μεταναστών από πολλές πύλες εισόδου καθιστά τον έλεγχό τους δύσκολο, με αποτέλεσμα τη πιθανή είσοδο στη χώρα φορέων τρομοκρατίας. Στη συνέχεια, οι πρόσφυγες που έχουν εισέλθει στη χώρα αποτελούν άτομα σε ανάγκη που αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον, επομένως άτομα ευαίσθητα σε κάθε είδους εκμετάλλευση. Εξάλλου πολλοί είναι αυτοί που σπεύδουν να εκμεταλλευτούν την ανάγκη αυτή, με αποτέλεσμα αρκετοί πρόσφυγες να αποτελούν στόχους για τα κυκλώματα οργανωμένου εγκλήματος (μαστροπεία, εμπόριο ναρκωτικών, λαθρεμπόριο).
Τέλος, η προσφυγική κρίση μπορεί να προκαλέσει κλονισμό στην ισορροπία δυνάμεων μεταξύ κρατών, αλλάζοντας δραστικά τη διπλωματική και οικονομική ικανότητά τους. Τα επεισόδια που δημιουργήθηκαν στα σύνορα Ελλάδας και Τουρκίας στον Έβρο το Φεβρουάριο και το Μάρτιο του 2020, αποτελούν ένα πολύ καλό παράδειγμα για το πως προσφυγικές ροές μπορούν να αποτελέσουν υβριδική απειλή. Η Τουρκία κατάφερε να κινητοποιήσει τον ελληνικό στρατό, την αστυνομία και το λιμενικό (για τα θαλάσσια σύνορα στα νησιά του Αιγαίου), χωρίς να κινητοποιήσει τα αντίστοιχα δικά της.
Επόμενο είδος απειλής είναι οι απειλές με χρήση της τεχνολογίας, οι οποίες χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες, τα γνήσια και τα μη γνήσια κυβερνοεγκλήματα. Τα γνήσια κυβερνοεγκλήματα είναι τα εγκλήματα των οποίων η διεξαγωγή βασίζεται στη χρήση του διαδικτύου. Τέτοια εγκλήματα είναι οι υποκλοπές δεδομένων και η δημιουργία βλάβης σε κρίσιμες υποδομές. Τον τελευταίο χρόνο εξαιτίας της υγειονομικής κρίσης και της μεταφοράς πολλών υπηρεσιών και καθημερινών αναγκών στον κυβερνοχώρο, τα κυβερνοεγκλήματα παρουσιάζουν έξαρση. Μεγάλες εταιρείες του τομέα της υγείας έχουν πέσει θύματα υποκλοπών δεδομένων υποχρεώνοντάς τες στη συνέχεια να καταβάλουν μετά από εκβιασμούς, μεγάλα χρηματικά ποσά ως λύτρα. Άλλες μορφές κυβερνοεγκλημάτων περιλαμβάνουν απάτες με πρόσχημα δωρεάν υπηρεσίες, Sim Swapping Smishing. Θύματα επιθέσεων με σκοπό τον εκβιασμό, μπορεί να πέσουν και κυβερνήσεις με στόχο τη λήψη πολιτικών ή μη πολιτικών αποφάσεων από μέρους τους.
Στην κατηγορία των μη γνήσιων κυβερνοεγκλημάτων ανήκουν ενέργειες των οποίων η διεξαγωγή δεν εξαρτάται από το διαδίκτυο αλλά το χρησιμοποιούν ως φορέα επίτευξης του σκοπού τους. Τέτοιες περιπτώσεις είναι κυρίως η διάδοση της προπαγάνδας και οι ψευδείς ειδήσεις (fake news). Ένα από τα θετικά σημεία του διαδικτύου είναι η ελεύθερη διάδοση ειδήσεων και πληροφοριών, μέσω των οποίων οι χρήστες του έχουν πρόσβαση σε πολλές διαφορετικές πηγές ενημέρωσης και επομένως διαμορφώνουν σφαιρική και ολοκληρωμένη άποψη επί πολλών ζητημάτων. Το πρόβλημα δημιουργείται καθώς ένας μεγάλος αριθμός των πληροφοριών αυτών δεν προέρχεται από αξιόπιστες πηγές. Πολλοί είναι αυτοί που χρησιμοποιούν ψευδείς ειδήσεις για να πετύχουν συγκεκριμένους σκοπούς. Η χρήση της παραπληροφόρησης -ως μέθοδος υβριδικού πολέμου- είναι όλο και πιο συχνή αφού μπορεί να γίνει από οποιονδήποτε, προσφέροντας ανωνυμία, με ελάχιστο κόστος και μεγάλη αποτελεσματικότητα. Όταν μάλιστα η χώρα- στόχος, έχει χαμηλά επίπεδα μόρφωσης του πληθυσμού της και επομένως δυσκολία αξιολόγησης των πηγών από αυτόν, οι φορείς παραπληροφόρησης βρίσκουν εύφορο έδαφος ώστε να δράσουν.
Μια ακόμη πτυχή της παραπληροφόρησης είναι όταν αυτή χρησιμοποιείται για να πλήξει την εικόνα, την αποτελεσματικότητά και την εμπιστοσύνη των πολιτών απέναντι στο κράτος. Το πλήγμα αυτό μπορεί να επιφέρει εσωτερικές συγκρούσεις καθώς και τη δημιουργία μιας κατάστασης αναρχίας, αφού οι πολίτες στρέφονται κατά του κράτους, απαιτώντας από αυτό να τους εξασφαλίσει την ασφάλειά τους. Στη συνέχεια επέρχεται η χειραγώγηση και η καθοδήγηση της κοινής γνώμης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η υπόθεση του κορμοράνου, όταν χρησιμοποιήθηκε η φωτογραφία ενός κορμοράνου βουτηγμένου σε πετρέλαιο προερχόμενο από τα εργοστάσια του Σαντάμ Χουσεΐν. Στόχος ήταν να δείξει στο κόσμο τη περιβαλλοντολογική καταστροφή που προκαλεί ο ιρακινός ηγέτης, συμβάλλοντας στην ηθική απενεχοποίηση της αμερικανικής εισβολής. Ο ισχυρισμός αυτός αργότερα αποδείχθηκε ψευδής.
Ένα επιπλέον στοιχείο που εκμεταλλεύεται η εν λόγω κατηγορία απειλών, είναι το γεγονός πως στις δυτικού τύπου κοινωνίες, η πλειονότητα του πληθυσμού έχει “λογαριασμό” σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης γεγονός που εκτιμάται πως τα επόμενα χρόνια θα εξαπλωθεί και στις λιγότερο ανεπτυγμένες κοινωνίες. Εξάλλου, οι αραβικές εξεγέρσεις του 2011 κατέδειξαν το βαθμό στον οποίο μπορεί να επιδράσει το διαδίκτυο και τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, ακόμη και στην ανατροπή ενός καθεστώτος. Το διαδίκτυο και τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης αποτελούν ένα εξαιρετικό μέσο παρατήρησης και ερμηνείας της ανθρώπινης συμπεριφοράς, παράλληλα όμως και ένα μέσο χειραγώγησης. Για όσους επιθυμούν να το χρησιμοποιήσουν κακοπροαίρετα, προσφέρει απροσωπία και δυνατότητα επίδρασης σε πολλούς αποδέκτες.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, τον Ιανουάριο του 2021 λίγες ημέρες πριν την ορκωμοσία του νέου προέδρου των Η.Π.Α Τζο Μπάιντεν, ο απερχόμενος πρόεδρος Ντόναλτν Τραμπ, ισχυριζόμενος ότι οι αμερικανικές εκλογές υπέστησαν νοθεία, μέσω ανάρτησής του στο twitter, κάλεσε του οπαδούς του σε πορεία προς το αμερικανικό Καπιτώλιο, την ώρα που μέσα σε αυτό θα επικυρωνόταν η νίκη του Μπάιντεν. Αποτέλεσμα ήταν να ξεσπάσουν πρωτοφανή επεισόδια βίας και οργής με τους οπαδούς του Τραμπ να εισβάλουν στο Καπιτώλιο. Έπειτα από κάποιες ώρες με τη παρέμβαση στρατιωτικών δυνάμεων τα επεισόδια έληξαν, και το twitter μπλόκαρε το προσωπικό λογαριασμό του πρώην Προέδρου. Η κίνηση αυτή έδωσε τροφή για συζητήσεις σχετικά με την ισχύ των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, από τη στιγμή που αφενός αποτελούν μέσα ελεύθερης έκφρασης και αφετέρου αφαιρούν το βήμα έκφρασης από τον Πρόεδρο των Η.Π.Α.
Τέλος, τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης έχουν αναχθεί σε «πληροφοριακά όπλα», αποτελώντας συχνά και μέσα διπλωματίας, αφού λειτουργούν ως πολλαπλασιαστές ισχύος λόγω της ευρείας χρήσης τους. Απαραίτητο στοιχείο στην περίπτωση αυτή είναι η δημιουργία και εφαρμογή ενός νομικού πλαισίου κοινώς αποδεκτού από όλα τα κράτη σχετικά με την πολιτική και τους κανόνες που πρέπει να τεθούν για τη σωστή χρήση του διαδικτύου. Ένα εγχείρημα τολμηρό και δύσκολο διότι η οριοθέτηση αυτή πρέπει να εξισορροπήσει τις απαιτήσεις κρατών και κοινωνιών με τελείως διαφορετικές αντιλήψεις σχετικά με τον έλεγχο δεδομένων και τους κανόνες δεοντολογίας στο διαδίκτυο.
Η τελευταία μορφή υβριδικής απειλής είναι το lawfare, η κατάχρηση ή η στρατηγική χρήση νόμων, νομικών κειμένων και διεθνών συνθηκών, για την επίτευξη στόχων. Όπως συμβαίνει με όλες τις υβριδικές απειλές έτσι και σε αυτή τη περίπτωση το lawfare εκμεταλλεύεται τη νομική ασάφεια και τα κενά που υπάρχουν στο διεθνές δίκαιο. Στα πλαίσια του νομικού πολέμου εντάσσεται και η αμφισβήτηση εθνικών και διεθνών συνθηκών. Πολλά κράτη και κυβερνήσεις κάνουν χρήση τέτοιων μεθόδων για να νομιμοποιήσουν τις ενέργειες τους, να κερδίσουν τη κοινή γνώμη.
Συμπερασματικά, οι υβριδικές απειλές αποτελούν το νέο είδος πολέμου. Έκαναν την εμφάνιση του τα τελευταία χρόνια και παραμένουν επίκαιρες, πράγμα το οποίο επιβεβαιώνουν οι εκάστοτε εξελίξεις στο διεθνές σύστημα. Οι απειλές αυτές εκδηλώνονται ποικιλοτρόπως, συνδυάζοντας πολλές διαφορετικές μεθόδους για να αυξήσουν την αποτελεσματικότητά τους. Ο θύτης αυτών, επιλέγει το χρόνο, το τρόπο και τα μέσα, έτσι ώστε να προκαλέσει το μεγαλύτερο δυνατό πλήγμα στο θύμα. Τα προσφυγικά κύματα, οι απειλές που επέρχονται της χρήσης σύγχρονων τεχνολογικών μέσων, όπως αυτές κατηγοριοποιήθηκαν σε γνήσια και μη γνήσια κυβερνοεγκλήματα, και τέλος το lawfare. Οι τρείς αυτές μορφές υβριδικών απειλών πλήττουν τους πολίτες των κρατών είτε άμεσα, είτε έμμεσα, επιδιώκοντας να τους στρέψουν εναντίον του κράτους ( με εσωτερικές κρίσεις, παραπληροφόρηση ή επικοινωνιακά μέσα). Η αντιμετώπιση των απειλών αυτών δεν είναι μια εύκολη υπόθεση. Η μόνη περίπτωση που οι πολίτες μπορούν να “αμυνθούν ” είναι από τις απειλές της τεχνολογίας, με τη σωστή ενημέρωση τους αλλά και την πρόληψη.
Βιβλιογραφία
Μπόση Μαίρη, (2018), Οι όψεις της διεθνούς ασφάλειας, Εκδόσεις ποιότητα, Αθήνα.
Hybrid CoE., (2017), Hybrid threats as a concept. Helsinki. Διαθέσιμο σε: https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://www.hybridcoe.fi/hybrid-threats-as-a-phenomenon/&ved=2ahUKEwjA-I_Ao6z2AhW2hP0HHbXeApgQFnoECAgQAQ&usg=AOvVaw3LG6iDiAQAGt2pTbGgvslZ
Καρατράντος, Τριαντάφυλλος. (2019), «Υβριδικές συμπεριφορές και υβριδικοί δρώντες.» 2o Πάνελ: Ασφάλεια στον Κυβερνοχώρο και Υβριδικές Απειλές. Πειραιάς. Διαθέσιμο σε https://www.youtube.com/watch?v=LSDZDaTJ8Ng&t=2916s
ΝΑΤΟ (2021), NATO’s response to hybrid threats. Διαθέσιμο σε: https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_156338.htm
Τριαντάφυλλος Καρατράντος., (2016), «Μετανάστευση και Ασφάλεια : Άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις.» 4ο συνέδριο Security Project. Διαθέσιμο σε: https://www.youtube.com/watch?v=6oZqbn5cUek&list=LL&index=2
Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, (2017),. «Προσφυγική Κρίση 2015-2016». Διαθέσιμο σε: https://government.gov.gr/%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%86%CF%85%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BA%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%B7-2015-2016/
Bachman and Moore, (2016), Lawfare in Hybrid Wars: The 21st Century Warfare, Volume 7, Issue 1, Pages 63-87, Journal of International Humanitarian Legal Studies. Διαθέσιμο σε: https://brill.com/view/journals/ihls/7/1/article-p63_4.xml?language=en
Συρίγγος Άγγελος, (2020), “Υβριδικός Πόλεμος στην Ανατολική Μεσόγειο: Η Πρόκληση για την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση”, μεταδόθηκε στις 28-3-2020 μέσω YouTube, 1:13:12, Διαθέσιμο σε: https://youtu.be/Ss3F9hRNt4Y
Καρατράντος Τ, (2019), «Πραγματικές και Δυνητικές Απειλές και η Ευρωπαϊκή Ένωση ως Παγκόσμιος Δρώντας Ασφάλειας», Πανεπιστήμιο Αιγαίου Ρόδος. Διαθέσιμο σε: https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/45074
Πηγή φωτογραφίας: https://epthinktank.eu/2015/06/24/understanding-hybrid-threats/